Научная статья на тему 'Сув хўжалигида давлат-хусусий шерикчилигининг аҳамияти ва бухгалтерия ҳисоби хусусиятлари'

Сув хўжалигида давлат-хусусий шерикчилигининг аҳамияти ва бухгалтерия ҳисоби хусусиятлари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
226
29
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сув хўжалиги / давлат­хусусуй шериклик / бухгалтерия ҳисоби / харажатлар / даро­ мадлар / концессия. / water management / public­private partnership / accounting / costs / income / concession.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Дусмуратов Ғанийбай Давлетбаевич, Табаев Азамат Зарипбаевич

Мақолада давлат­хусусий шерикчилик тамойилларида яратилган ташкилотларда бухгалтерия ҳисобининг хусусиятлари кўриб чиқилган. Давлат­хусусий шерикчилик шартларида хўжалик фао­ лиятида бухгалтерия ҳисобини юритиш бўйича таклифлар берилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

VALUES OF PUBLIC-PRIVATE PARTNERSHIP IN WATER ECONOMY AND PECULIARITIES OF ACCOUNTING ACCOUNTING

There is discussed in the article features of accounting in organizations established on the principles of public­private partnership. There are provided proposals for accounting in business activities under the terms of public­private partnership.

Текст научной работы на тему «Сув хўжалигида давлат-хусусий шерикчилигининг аҳамияти ва бухгалтерия ҳисоби хусусиятлари»

Дусмуратов fанийбай Давлетбаевич,

иктисод фанлари номзоди, доцент, Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мух,андислари институти; Табаев Азамат Зарипбаевич, доцент, Тошкент ирригация ва кишлок хужалигини механизациялаш мух,андислари институти

СУВ ХУЖАЛИГИДА ДАВЛАТ-ХУСУСИИ ШЕРИКЧИЛИГИНИНГ А^АМИЯТИ ВА БУХГАЛТЕРИЯ ЩОБИ ХУСУСИЯТЛАРИ

УДК: 626.81:334.722:657

ДУСМУРАТОВ Г.Д., ТАБАЕВ А.З. СУВ ХУЖАЛИГИДА ДАВЛАТ-ХУСУСИЙ ШЕРИКЧИЛИГИНИНГ АЦАМИЯТИ ВА БУХГАЛТЕРИЯ ЦИСОБИ ХУСУСИЯТЛАРИ

Маколада давлат-хусусий шерикчилик тамойилларида яратилган ташкилотларда бухгалтерия х,исобининг хусусиятлари куриб чикилган. Давлат-хусусий шерикчилик шартларида хужалик фао-лиятида бухгалтерия х,исобини юритиш буйича таклифлар берилган.

Таянч иборалар: сув хужалиги, давлат-хусусуй шериклик, бухгалтерия х,исоби, харажатлар, даро-мадлар, концессия.

ДУСМУРАТОВ ¥.Д., ТАБАЕВ А.З. ЗНАЧЕНИЯ ГОСУДАРСТВЕННО-ЧАСТНОГО ПАРТНЕРСТВА В ВОДНОМ ХОЗЯЙСТВЕ И ОСОБЕННОСТИ БУХГАЛТЕРСКОГО УЧЕТА

В статье рассматриваются особенности бухгалтерского учета в организациях, созданных на принципах государственно-частного партнерства. Даны предложения по ведению бухгалтерского учета в хозяйственной деятельности по условиям государственно-частного партнерства.

Ключевые слова: водное хозяйство, государственно-частное партнерство, бухгалтерский учет, затраты, доходы, концессия.

DUSMURATOV G.D., TABAEV A.Z. VALUES OF PUBLIC-PRIVATE PARTNERSHIP IN WATER ECONOMY AND PECULIARITIES OF ACCOUNTING ACCOUNTING

There is discussed in the article features of accounting in organizations established on the principles of public-private partnership. There are provided proposals for accounting in business activities under the terms of public-private partnership.

Keywords: water management, public-private partnership, accounting, costs, income, concession.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 5(125)

Кириш. Давлат-хусусий шерикчилиги (ДХШ) инвестиция лойихаларини амалга ошириш меха-низми сифатида купчилик дунё мамлакатларида турли хил муваффакият билан ривожланмокда. Давлат ва хусусий сектор узаро алокаларининг ягона таъсирчан воситаси хисобланиб, ДХШ бюджет такчиллиги урнини тулдиради ва ик,тисодиётни ривожлантиришнинг мухим стратегик вазифала-рини хал этади. Шундай экан, ик,тисодиётга инвестиция жалб килишнинг замонавий шаклларидан бири давлат-хусусий шерикчилиги (ДХШ) хисоб-ланади.

Тадкикот мавзусининг долзарблиги. Давлат-хусусий шерикчилиги ишларни ташкил этиш меха-низмидир, бунда давлат узининг компетенциясида назарда тутилган масалаларни хал к,илади, бизнес эса кушимча махсулот олади ва лойихани узлаш-тиришнинг барча боск,ичларида риск даражасини пасайтиришга эришади.

Давлат ва хусусий тадбиркорнинг куч-куд-ратини бирлаштириш турли хил йуналишларда, масалан, таваккалчиликлар, компетенциялар, жавобгарликни ажратиш шартларида, курилиш, реконструкция к,илиш, модернизациялаш, техник хизмат курсатиш учун амалга оширилиши мум-кин.

Лойихаларда иштирок этишнинг жозибадор-лиги хар бир субъект учун хар хил.

Хусусий бизнес учун бу:

• катта хажмдаги маблаFларни узок муддатга кам фоизда инвестиция сифатида жалб килиш;

• давлат билан бизнесдаги таваккалчиликни таксимлаш имконияти;

• тегишли хизматларни сотиш бозорида рак,о-батни енгиллаштириш.

Давлат учун бу:

• бюджет маблаFларини сезиларли даражада тежаш оркали улардан фойдаланиш самарадор-лигини ошириш;

• тегишли инфраструктура, жумладан сув хужалиги муаммоларини етарлича тезда хал этиш имконияти.

Муаммонинг куйилиши. Узбекистан Респуб-ликасида давлат-хусусий шерикчилиги механизм-ларини конунчилик даражасида бириктириш жараёни давом этмокда.

«Давлат-хусусий шериклик тутрисида»ги Конун кабул килинди. Шунингдек, турли тармокларда мазкур сохани тартибга соладиган низом ва коидалар ишлаб чикилиб кабул килинмокда. Хусусан, «Сув хужалиги сохасида давлат-хусусий

шериклик туFрисида»ги Низом (2018 йил август) Узбекистан Республикаси Сув хужалиги вазирлиги томонидан ишлаб чикилган ва мух,окамага куйилган. Шунинг билан бирга давлат-хусусий шерикчилиги тамойилларида яратилган ташки-лотларнинг бухгалтерия х,исоби тизимини х,ам шакллантириш давом этмокда.

Ташкилот яратиш давлат-хусусий шерикчилиги иштирокчилари такдим этадиган маълум мик-дордаги активларни талаб этади.

Тадкикот максади. Сув хужалигида давлат-хусусий шерикчилигининг ах,амиятини ёритиш ва бухгалтерия х,исоби хусусиятларини юзага чикаришдан иборат.

Илмий мо^ияти. Сув хужалигида давлат-хусусий шерикликни амалга ошириш жараёнида конунчилик асосида концессия муносабатлари модели ишлаб чикилди. Шериклик юзасидан вужудга келган хужалик жараёнларини бухгалтерия х,исобида акс эттириш буйича х,исобвараклар боFланиш тартиби курсатиб берилди.

Тадкикот методлари. Тадкикотни амалга ошириш жараёнида тах,лил килиш, таккослаш, гурух,лаш, эксперт бах,олаш, абстракт фикрлаш ва монографик кузатиш усулларидан кенг фойдала-нилди.

Асосий натижалар. ДХШ асосида амалга оши-риладиган муносабатларнинг бухгалтерия х,исо-бини меъёрлар ёрдамида бошк,аришнинг 4 дара-жали тизимини кузда тутади. Биринчи даража -конун хужжатлари булиб, масалан, Узбекистон Республикаси «Бухгалтерия хисоби туFрисида»ги Конуни [2]; иккинчи даража - бухгалтерия хисоби миллий андозолари; учинчи даража - бухгалтерия хисобини юритиш буйича хилма-хил услубий курсатмалар ва тавсиялар; туртинчи даража -хисоб сиёсатини белгилаш ва хужжатлар айла-нишини юритиш учун шериклар томонидан юри-тиладиган иш хужжатлари.

Хорижий инвесторларнинг ДХШ муносабатла-рини шакллантириш ва юритиш тартиби Узбекистон Республикасининг 1995 йил 30 август-даги «Концессиялар туFрисида»ги Конуни [1] билан белгиланади (1-расм).

Концессиячилик фаолиятининг асоси куйи-дагилардан иборат:

• узаро манфаатдорлик;

• концессиячиларни танлов, аукцион асосида ажратиб олиш;

• концессиячининг Узбекистон Республикасининг амалдаги конун хужжатларига мувофик

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 5(125)

1-расм. Концессия муносабатлари модели1.

Харажатлар • Концессия шартномаси объектини куриш (реконструкция) КОНЦЕССИЯЧИ Харажатлар • Концессия шартномаси объектини эксплуатация килиш • Концессия тулови Даромадлар • Пировард истъемолчиларнинг концессионер товарлари, ишлари ёки хизматлари учун тулаш • Концедент томонидан минимал кафолатланган даромад тулаш (агар концессия шартномасида назарда тутилган булса)

Концессия Концессия шартномаси Концессия шартномаси объектини объектидан фойдаланиб шартномаси цуриш фаолиятни амалга ошириш объектини (реконструкция) концессия органига утказиш (кайтариш)

Харажатлар • Концессия шартномаси объектини куриш (реконструкция) (агар концессия шартномасида назарда тутилган булса) КОНЦЕССИЯ ОРГАНИ Харажатлар • Концессия шартномаси объектини эксплуатация килиш (агар концессия шартномасида назарда тутилган булса) • Минимал кафолатланган даромад тулаш (агар концессия шартномасида назарда тутилган булса) Даромадлар • Концессия тулови

олиб бораётган хужалик фаолиятига аралашмас-лик;

• мехнатни мухофаза к,илиш, табиатдан фой-даланиш ва атроф-мухитни химоялаш, экология ва санитария-гигиена хавфсизлиги сохаларида Узбекистан Республикасида амалда булган к,онун хужжатларига риоя этиш;

• агар Узбекистан Республикаси иштирок этган халкаро шартномалар ёки битимларда узгача шартлар назарда тутилган булмаса, Узбекистон Республикасида амал килиб турган стандартлар ва норматив хужжатларга мос келадиган махсулот ишлаб чикарилишини таъминлаш.

ДХШ да томон уртасидаги муносабатлар узаро харажат ва даромадларнинг шаклланиши хамда таксимланиши жараёнида фаол шаклланади. Шунинг учун ДХШда амалга оширилган харажат-лар ва олинадиган даромадларни хисобга олиш Узбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг 1999 йил 5 февралдаги 54-сонли карори билан

1 Муаллифлар ишланмаси.

тасдикланган «Махсулот (ишлар, хизматлар)ни ишлаб чикариш ва сотиш харажатлари таркиби хамда молиявий натижаларни шакллантириш тар-тиби туFрисида»ги Низом [4] асосида юрити-лади.

Харажатларни молиялаштириш ёки коплаш, шаклланган даромадларни так,симлаш ёки тасар-руф этиш тартиби ДХШ уртасида тузилган шарт-номага мувофик юритилса, уларнинг узига хос хусусиятларини инобатга олган холда хисобга олиш тартиби юкорида келтирилган Низом асосида амалга оширилади (1-жадвал).

Шунингдек, ДХШ иштирокчилари узаро шерик-чилик асосида алохида хужалик юритувчи субъ-ектни ташкил килган холда бирор-бир фаолиятни юритиши кузда тутилса, давлат ёки хусусий мулк-дорларнинг улушини шакллантиришда хар бир иштирокчининг улуши хисобда куйидагича акс эттирилиши лозим [5,6]:

Дебет 4610 - «Устав капиталига таъсисчилар-нинг улушлари буйича карзи»;

Кредит 8330 - «Пай ва куйилмалар».

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 5(125)

1-жадвал. Бухгалтерия ^исобида харажат ва даромадларни х,исобга олиш тартиби1.

№ Хужалик жараёнлари Дебет Кредит

1 Асосий ишлаб чикаришда банд булган ишчиларга иш хаки хисобланди 2010 - «Асосий ишлаб чикариш» хисобвараFи 6710 - «Мехнат хаки буйича ходимлар билан хисоб-китоблар» XисобвараFи

2 Иш хакига нисбатан бюджетдан ташкари фондларга ажратма килинди 2010 - «Асосий ишлаб чикариш» хисобвараFи 6520 - «Максадли давлат жамFармаларига туловлар» XисобвараFи

3 Асосий ишлаб чикариш учун сарфланган хом ашё ва материаллар хисобга олинди 2010 - «Асосий ишлаб чикариш» хисобвараFи 1000 - «Материалларни хисобга олувчи» хисобварак

4 Асосий ишлаб чикаришда фойдаланилган асосий восита ва номоддий активлар учун хисобланган амортизация ажратмаларига 2010 - «Асосий ишлаб чикариш» хисобвараFи 0200 - «Асосий воситаларнинг эскиришини хисобга олувчи хисобвараклар»; 0500 - «Номоддий активларни эскиришини хисобга олувчи хисобвараклар»

5 Бошка харажатларни асосий ишлаб чикариш харажатлари таркибига утказилганда 2010 - «Асосий ишлаб чикариш» хисобвараFи 2310, 2510, 2610 ва х.к.

6 Асосий ишлаб чикариш учун мол етказиб берувчилар ва таъминотчилар хамда бошка субъектлар томонидан бажарилган иш ва курсатилган хизматлар хисобга олинганда 2010 - «Асосий ишлаб чикариш» хисобвараFи 6010, 6990 хисобвараклар

7 Махсулот (иш, хизмат)ларни сотишдан олинган даромад хисобга олинганда Дебет 4010 -«Харидорлар ва буюртмачилардан олинадиган счётлар» Кредит 6410 - «Бюджетга туловлар буйича карзлар» (К,К,С учун); 9010 - «Махсулот сотишдан олинган даромад»

Давлат ва хусусий мулкдорлар уз улушларини шакллантиришни бевосита моддий ва номоддий активлар оркали амалга оширсалар куйидагича хисобга олиниши кузда тутилади:

Дебет - 0100, 0400, 0800, 1000, 5010, 5110, 5210 ва х.к.;

Кредит 4610 - «Устав капиталига таъсисчилар-нинг улушлари буйича карзи».

Сув хужалигида давлат-хусусий шериклик куйидаги тамойилларга асосланади:

• давлат-хусусий шериклик туFрисидаги ахбо-ротнинг очиклиги ва кулайлиги, бундан давлат сири ва конун билан к,урик,ланадиган бошк,а сирни ташкил килган маълумотлар мустасно;

• камситишнинг йуклиги, битим томонлари-нинг тенг хукуклилиги;

• томонларнинг битим буйича мажбурият-ларни виждонан бажариши;

• хавф-хатарлар ва мажбуриятларнинг битим томонлари уртасида адолатли таксимланиши;

1 Муаллифлар ишланмаси.

• давлат-хусусий шериклик томонлари узаро муносабатларининг шартномада келишиб олин-ган асоси.

Сув хужалигида давлат-хусусий шериклик куйидаги шаклларда амалга оширилади [3]:

• кишлок хужалиги махсулотларини етишти-ришда сув хужалиги объектларининг ер майдо-наларида бепул сув етказиб бериш шарти билан ер участкаларини такдим этиш;

• балик етиштирувчи субъектларга сугориш тармоклари (каналлар)дан бепул фойдаланиш учун сув майдонлари ажратиб бериш;

• сув хужалиги объектларини куришда лойи-халаштириш ва тозалаш хамда пудрат ишларида иштирок этиш;

• сув омборларида туристик фаолиятни ташкил этиш.

Хулоса ва таклифлар. Сув хужалигида давлат-хусусий шериклик шаклларидан реал шароитда сув хужалиги объектларини куришда лойиха-лаштириш ва тозалаш хамда пудрат ишларида иштирок этиш максадга мувофик. Бунда давлат-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 5(125)

хусусий шериклик танлов асосида амалга оши-рилади. Давлат-хусусий шериклик амалга ошириш такдим этиладиган сув хужалиги объектлари руйхати Узбекистан Республикаси сув хужалиги вазирлиги томонидан тасдикланади.

Мисол учун, Узбекистан Республикаси Вазир-лар Махкамасининг «Дарёлар узанларини тоза-лаш ишларига тадбиркорлик субъектларини электрон онлайн-аукцион оркали жалб килиш тарти-бини жорий этиш туFрисида»ги карорига мувофик,, дарёлар узанларини тозалаш ишларига тадбиркорлик субъектлари электрон онлайн-аукцион оркали жалб килинмокда [7].

Дарёлар узанларини тозалаш ишларига тадбиркорлик субъектларини электрон онлайн-аукцион оркали жалб килиш тартиби т^рисидаги низомга кура, дарёлар узанларини тозалашда Kум-шаFал материалларини казиб олиш ишлари транспорт ва йул инфратузилмаси объектларини, шунингдек, давлат дастурлари, йирик инвестиция лойихалари ва давлат ахамиятига эга бошка лойихалар доирасида курилиш, реконструкция ва таъмирлаш ишларини амалга ошириш учун Узбекистан Республикаси Президентининг фар-монлари, карорлари ва фармойишлари, Узбекистан Республикаси Вазирлар Махкамасининг карорлари асосида, истисно тарикасида, Узбекистан Республикаси Фавкулодда вазиятлар вазирлиги хузуридаги «Хавфсиз дарё» давлат унитар корхонаси ва тадбиркорлик субъектлари ёки бошка ташкилотлар уртасида туFридан-туFри шартнома тузилиб, лойиха хужжатларини ишлаб чиккан холда амалга оширилиши мумкин. Сув хужалиги курилиш-монтаж ишлари таркибида бетон, кум-шаFал билан боFлик ишларнинг катта хажмда амалга оширилиши сабабли эхтиёжнинг кондирилиши учун дарё участкаларидаги кум-шаFаллардан шартнома асосида фойдаланишга рухсат беради.

Тадбиркорлик субъектларининг хукукларини тулаконли таъминлаш максадида фавкулодда вазиятлар олдини олиш ва улар окибатида зарар-ланган дарёлар кирFоклари ва улардаги дамба-ларни тиклашга дарё узанларидан казиб олинган Kум-шаFал материаллари учун туловлар ундирил-майди. Бунда лойихада белгиланган захира KирF0Kлар ва дамбаларни тиклаш учун олинган Kум-шаFал материаллари хажмига камайтири-лади.

Мутасадди вазирликлар томонидан олиб борилган изланишлар натижасида дарёлар узан-ларида кум-шаFал материаллари тупланиб колган

ва тозаланиши лозим булган участкалар руйхати шакллантирилади ва тадбиркорлик субъектларига дарё узанларини тозалашда факат к^оклар юви-лишига сабаб булиши мумкин булган ва сув окимларига тускинлик килаётган узанда йиFилиб колган кум-шаFал материаллари хажми казиб олинишига рухсат этилади ва лойихалашти-рилади.

Лойиха хужжатларида куйидагилар акс этади:

• лойиханинг максади;

• кум-шаFал захирасининг хажми;

• лойихадан кутиладиган натижа;

• лойихани амалга ошириш муддати ва жойи;

• лойихани амалга ошириш жойи жойлашган худуддан келиб чиккан холда техник курсат-кичлар.

Лойиха ташкилотлари томонидан тайёрланган лойиха хужжатлари, «Хавфсиз дарё» ДУК, Узбекистан Республикаси Экология ва атроф-мухитни мухофаза килиш вазирлигининг давлат экологик экспертизаси хулосаси олингандан сунг Kум-шаFал материаллари тадбиркорлик субъектлари уртасида аукцион оркали реализация кили-нади.

Лойиханинг минимал киймати лойихада кур-сатилган кум-шаFал материаллари захирасининг хар 1 куб метри учун лойиха аукционга куйилган кунда амалда булган энг кам ойлик иш хакининг икки фоизи микдорида белгиланади. Лойиханинг минимал киймати лойихани амалга ошириш хукукини аукционга куйишда бошланFич нарх хисобланади.

Давлат инвестиция дастурига киритилган курилиши амалга оширилаётган сув хужалиги объектлари лойихасида кузда тутилган бетон ва тош ишлари учун зарур булган кум-шаFалнинг юкорида аукционга куйилиши кузда тутилган кум-шаFал захираси хисобидан бепул олинишига рухсат бериш оркали ДХШ муносабатларини тулаконли амалга ошириш имкони мавжуд. Ушбу ДХШ муносабати натижасида давлат маблаFларини тежаш хамда тадбиркорлик субъектларининг тежалган маблаFлар хисобидан лойиха смета киймати доирасида кушимча даромадлар олиш имконияти вужудга келади.

Дунё тажрибасидан келиб чиккан холда, мам-лакатимизда охирги йилларда ДХШ механизми институтлари шакллантирилмокда. ДХШ икти-содиётни баркарор ривожлантиришни таъмин-лайди ва захира имкониятларидан кенг фойдаланишга замин яратади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, 5(125)

Aдaбиётлap pyйхaти:

1. i^e^ci^ Рecпyбликacининг 199S йил 30 aвгycтдaги «Кoнцeccиялap тyFpиcидa»ги УР^Ш^-гон ^нуни. www.lex.uz. http:||lex.uz|docs|118372

2. ^^e^cKm Рecпyбликacининг 2016 йил 13 aпpeлдaги «Бyxгaлтepия x1иcoби тyFpиcидa»ги УРK-404-coн Koнyни (янги тax1pиpдa). www.lex.uz. http:||lex.uz|docs|29312S3

3. «Сув xyжaлиги cox1acидa дaвлaт-xycycий шepиклик тyFpиcидa»ги Низoм лoйиx1acи. https:||regulation.gov.uz|ru|document|113-suv_khyzhaligi_sox,asida_davlat_khususiy_sheriklik_ tyfrisidagi_nizomni_tasdiKlash_x,aKida_

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

4. i^e^ci^ Рecпyбликacи Вaзиpлap Max1кaмacининг 1999 йил S фeвpaлдaги S4-coнли Kapopи билaн тacдиклaнгaн «Max1cyлoт (ишлap, xизмaтлap)ни ишлaб чикapиш вa coтиш xapaжaтлapи тapкиби x1aмдa мoлиявий нaтижaлapни шaкллaнтиpиш тapтиби тyFpиcидa»ги Низoм. www.lex.uz. http:||lex.uz|docs|264422

5. Кapимoв A., Иcлoмoв Ф., Aвлoкyлoв A. Бyxгaлтepия хитаби. - Т.: «Щ^к», 2004. -S92-6.

6. Эpгaшeвa Ш.Т. Бyxгaлтepcкий yчeт. - Т.: «Иктиcoд-мoлия», 2011.

7. Тaдбиpкopлик cyбъeктлapи дapëлap yзaнлapини тoзaлaш ишлapигa жaлб килинaди. https:||kun.uz|news|Z018|1Z|0S|tadbirkorlik-subektlari-darelar-uzanlarini-tozalas-islariga-zalb-kilinadi

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ I ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2019, S(1ZS)

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.