«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
ЩЛИМ УЗГАРИШИДА СУВ РЕСУРСЛАРИНИ ОЦИЛОНА БОШЦАРИШ ЧОРАЛАРИНИ ИШЛАБ ЧЩИШ (КАНАЛ СУВ БАЛАНСИ ^ИСОБИ МИСОЛИДА)
1Жураев Бахром Бахриддинович, 2Хурсандова Наргиза Рашидовна
Ирригация ва сув муаммолари илмий тадкикот института, таян доктарант 2Гидрометеорология илмий-тадкикот институти, таянч докторант https://doi. org/10.5281/zenodo.11403585
Аннотация. Мамлакатамизда сув ресурсларининг 79-80% трансчегаравий дарёлар орцали кириб келади. Минтацда ицлим узгариши, антропоген таъсирлар остида сув ресурсларининг цисцариб бориши билан сувдан самарали фойдаланиш, бошцариш ва мониторингни йулга цуйишни такомиллаштириш, сув хужалиги объектларини модернизация цилиш ва ривожлантириш буйича изчил ислоуотлар амалга оширишни талаб этади. Мавжуд сув ресурсларидан оцилона бошцариш билан бирга комплекс фойдаланиш мущм масалалардан бири щсобланади. Ушбу мацолада тизим каналларида йилларда сув тацсимоти ва ажратилган лимитга нисбатан сув баланс щсобини юритиб бориш буйича ишлар та^лил цилинди. Компютер дастурларини цуллаган %олда канал сув балансини щсобланди.
Калит сузлар: гидрологик режим, дарё узунлиги, оцим модули, дарё кенглиги, нишаблик, канал, сув баланс, тацсимот, дастур.
Адабиётлар тахлили ва масаланинг куйилиши. Тизим каналларида сув ресурслари бошкариш жараёнлари гидравлик конуниятлар, математик хулосалар, оддий ва мураккаб дифференсиал тенгламалар билан тавсифланади. Сув хужалиги объектларида сув окимини бошкаришни макбул усулининг тенгламалар тизимини ечиш зарур вазифа булиб, хар бир холат учун алохида алгоритимларини ишлаб чикишни талаб этади. Очик узанли каналларда бекарор оким харакатини моделлаштириш ва макбул таксимлаш масалалари сонли ечим алгоритимларида чекли айирмали тенгламалардан фойдаланишни Боннанс Ж.Ф. ва бошкалар таклиф этганлар.
Г.В.Соболин, И.В.Сатункин ва Ю.А.Гулянов олиб борган назарий илмий ишлари сув сарфи мониторингини олиб боришга асосланган. Манбадан олиган сувни тизим каналларида таксимлашда сугориладиган ер майдонларига богланган холда амалга оширишни яъни комплекс бошкаришни жорий этиш буйича таклифлар ва тавсиялар ишлаб чикганлар.
Тизим каналининг сув таксимоти ва балансини хисоблаш мураккаб жарёнларни хамда хисоб китобларни талаб этади. Кампютер дастурларини куллаган холда сув балансини хисоблаш ва мониторинг кузатувларини олиб бориш билан жараёнларни соддалаштириш зарурдир.
Кириш. Бугунги кунда иклимнинг глобал узгариши шароитида ер шарининг турли нукталарида дарёлар узанларидан чикиб худудларни сув босиш холати тобора куп кузатилмокда. Бу эса уз навбатида дарёларнинг гидрологик режимининг динамикасини урганиш буйича замонавий технологиялардан фойдаланиб тадкикотларни олиб боришни такоза этади.
Иклим узгариши муаммоси каторига ёгингарчиликнинг бир маромда эмаслиги, кургокчилик булиши, меъёрдан ортик ёгингарчиликнинг купайиб, худудларни сув босиши
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: МиАММО VA YECHШLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
бир катор экологик муаммоларни юзага келтирмокда. Мазкур холатларнинг кузатилишида инсон фаолияти таъсири катта ахамиятга эга булиб, муаммоларни хар томонлама урганиш, тахлил килиш ва уни ечимларини бартараф этиш асосий масалалардан бири булиб колмокда. Ушбу маколада намуна тарикасида ^ашкадарё вилоятидаги кузатилаётган магистрал каналнинг сув баланси ёритилиб, тахлил килинди.
1 расм-Ь^апщадарё х,авзасининг географик жойлашиши
Бугунги кунда иклим узгариши натижасида кам сувли йилларни кетма-кетлиги ортиб бормокда, натижада кургокчилик жараёни узан деформациясини сезиларли узгаришига олиб келмокда. Буни куйидаги жадвалларнинг статистик тахлилида солиштириш усули оркали 2 даврга ажратган холда, бахоланди. Якуний натижалар куйидаги жадвалларда ифода этилди (1, 2-жадваллар).
^ашкадарё дарё хавзасининг кенглиги ва хавза майдонининг вактлараро узгаришлари
1-жадвал
Т/р Дарё хавзаси Узунлиги,, км 1965 йилга кура 2023 йилга кура
Дарёнинг кенглиги, км Х,авза майдони, км2 Дарёнинг кенглиги, км Х,авза майдони, км2
1 ^ашкадарё 378 31,7 12 000 27,0 10 206
2 Жиннидарё 52 6,62 344 5,50 289
3 Окдарё (Оксув) 104 12,3 1 280 10,6 1 104
4 Танхоздарё 93 20,5 1 910 18,6 1 730
5 Яккабогдарё 99 12,0 1 180 10,9 1 087
^ашкадарё дарё хавзасининг оким курсаткичларларининг вактлараро узгаришлари
2-жадвал
Т Дарё хавзаси Оким хажми, млн. м3 - Оким модули, л/с*км2
/р 1960-1990 1991-2021 1960-1990 1991-2021
1 ^ашкадарё (Чиракчи) 634 640 4,04 4,08
2 Жиннидарё 52,1 39,4 10,9 8,22
3 Окдарё (Оксув) - 376 - 15,8
4 Танхоздарё 115 127 8,39 9,25
5 Яккабогдарё 174 173 10,92 10,86
Тадкикот услуби: Тадкикотлар дала-тадкикотлари, анализ тахлил метод ва гидравликанинг умум кабул килинган методлар асосида олиб борилди.
Натижалар тахлили
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: МиАММО VA YECHШLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
Олиб борилган тадкикотлар ^ашкадарё вилояти ^арши магистрал каналида йиллар буйича сув сарфи баланси узгариб бориши ва ах,оли сонинг усиб бориши билан сувга булган талабни юмшатиш сувдан самарали фойдаланиш, сув х,исобини шаффоф юритиш, баланс дастурларини ишлаб чикишни талаб этилади.
2500
2000
1500
1000
500
-500
-47,42
-266,17
-123,99
-52,8
-55,47
2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022
туман чегарасида ажратилган сув 2141,1 2048,1 1699,8 1730 1774,8 1693,5 1739,3
■ амалга етказиб берилган сув 1904,1 2023,29 1747,22 1996,17 1898,79 1746,3 1794,77
■ Баланс 237 24,81 -47,42 -266,17 -123,99 -52,8 -55,47
Сув х,исобини юритишнинг кампьютер дастури ишлаб чикилди ва канал сув балансини юритиб бориш билан уни мониторингини юритиш мумкин булади.
Дастурнинг бош ойнасида тизим каналлари буйича маълумотлар киритиш, тилни узгартириш ва ишлатиш буйича кулланмалар келтирилган (1-расм).
2-расм. Компьютер дастурнинг интерфейси
Маълумотлар киритиш ойнасида тизим номи, тизим кушиш ва бегилаш оркали саклаш мумкин (3-расм).
0
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
3-Расм. Ирригация тизимларини кушиш
Канални киpитиш ойнасида танлаб олинган тизим канали б7йича гидpавлик паpаметpлаpи. Фойдаланyвчи ташкилот ва бошка маълyмотлаp киpитилади (4-pасм).
4-расм. Тизим каналини киритиш ойнаси
CyB монитоpингини юpитиш ойнасида cyB олиш таpмоклаpи кyндалик cyB лимитлаpи к^ш^б боpилади (5-pаcм).
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: МиАММО VA YECHШLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
о рк275 Р-3
ш 1*259+20 Р4
Я ¡М?НП |7П
0 1*239
а 1*301
1 0 ркЗОЗ
1 ■ (А311
1 0 рк311 5йГ<1аЬп
1 О рЬ314
1 ш _1
■ш 0 рк31В
о рЦ19
_
5-расм. Сув мониторингини юритиш
Маълумот киритишига тегишли хамма ойналарни батафсил куриб чикдиб, танлангандан ирригация тизими каналининг Сув балансини тахлил килишимиз мумкин булади (6-расм). Танланган тадкикот ^арши магистрал канали ирригация тизим бошкармасига карашли ^арши магистрал канали узунлиги буйича сув олувчи тармоклар, насос станция ва насос агрегаларига урнатилган сув лимитларини бошкариш имкониятлари яратилди.
6-расм. Сув баланс дастури
Хулоса
Бугунги кунда сув хисоботини юритиш, сув сарфини хисоблаш ва афтоматик бошкаришни такомиллаштириш ва истеъмолчиларга керакли сув таъминотини уз вактида етказишни амалга оширишда замонавий янги информацион технологияларни куллаш
«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY
самарали хисобланади. Айнан шу омиллардан келиб чикиб тизим каналларини сув баланси мониторингини юритиш билан канал узунлиги буйича таксимотини шаффов бошкаришга эришилади. Сугориш каналларида сув йуколишини (ФИК) 0,63 дан 0,73 гача ошириш, каналларнинг ФИК ошириш билан кишлок хужалиги экинлари сув таминотини яхшилаш имконияти яратилади. Сув хужалиги объектларида сувни бошкариш жараёнларини автоматлаштириш, сув хисоботини шаффоф юритиш оркали глобол иклим узгариши, ахоли сонининг ва иктисодиёт тармокларининг усиши, уларнинг сувга булган талаби йил сайин ошиб бориши туфайли сув ресурсларининг такчиллигини йилдан-йилга сув хисобини юритишда замонавий илгор технологиялардан фойдаланган холда сув истеъмолчиларга сув лимитларини уз вактида етказиш ва сувга булган талабни юмшатиш масалалари куриб чикиш талаб этилади.
REFERENCES
1. ArcGIS Pro [Электронный ресурс]: Галерея индексов. УРЛ: https://pro.arcgis.com/ru/pro-app/help/data/imagery/indicesgallery.htm (дата обращэния: 26.03.2019).
2. Чуб В.Е. Изменение климата и его влияние на гидрометеорологические процессы, агроклиматические и водные ресурсы Республики Узбекистан. - Ташкент: НИГМИ, 2
3. Водные ресурсы аридных регионов в условиях изменения климата: проблемы и их решения. Материалы международной научно-практической конференции. Ташкент, 20 октября 2023 год. - Ташкент, 2023. - 386 с.
4. Аламанов С.К. и др. Изменение климата и водные проблемы в Центральной Азии. Учебное пособие. Россия 2006 г. С 190.
5. Икрамова М.Р. Антропоген таъсир остидаги дарё хавзаларида окимни бошкариш ва узан жараёнларининг ривожланиши конуниятлари ва фундаментал лойиха хисоботи. Тошкент, 2022 й. 208 б.
6. Жураев Б.Б., ^обилов Х.И., ^арши магистрал канали сув тусувчи иншоотлари иш режимларининг тахлили. "Узбекгидроэнергетика" илмий-техник журнали, 2023*№3 (19) 43-45 б.