Научная статья на тему 'ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИНИНГ ДАРЁЛАР СУВ РЕЖИМИГА ТАЪСИРИ'

ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИНИНГ ДАРЁЛАР СУВ РЕЖИМИГА ТАЪСИРИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дарё / сув сарфи / максимал сув сарфи / минимал сув сарфи / характерли йил / сув режими ва даврлари / оқим ҳажми

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Исабоева Мухайё Ботировна

Мақола Сангардак дарёнинг сув режими ва унинг ўзгаришига таъсир этувчи омилларни тадқиқ этишга бағишланган. Шу мақсадда ўрганилаётган дарё узунлиги бўйича кузатишлар олиб борадиган гидрологик пост маълумотларидан фойдаланилган. Натижада Сангардак дарёнинг қуйи оқимида сув миқдорларининг камайиб бориши жадаллиги аниқланган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по наукам о Земле и смежным экологическим наукам , автор научной работы — Исабоева Мухайё Ботировна

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ИҚЛИМ ЎЗГАРИШИНИНГ ДАРЁЛАР СУВ РЕЖИМИГА ТАЪСИРИ»

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

ЩЛИМ УЗГАРИШИНИНГ ДАРЁЛАР СУВ РЕЖИМИГА

ТАЪСИРИ

Исабоева Мухайё Ботировна

Гидрометеорология илмий-тадкикот институти, докторант https://doi. org/10.5281/zenodo.11402519

Аннотация. Мацола Сангардак дарёнинг сув режими ва унинг узгаришига таъсир этувчи омилларни тадциц этишга багишланган. Шу мацсадда урганилаётган дарё узунлиги буйича кузатишлар олиб борадиган гидрологик пост маълумотларидан фойдаланилган. Натижада Сангардак дарёнинг цуйи оцимида сув мицдорларининг камайиб бориши жадаллиги аницланган.

Калит сузлар: дарё, сув сарфи, максимал сув сарфи, минимал сув сарфи, характерли йил, сув режими ва даврлари, оцим уажми.

Аннотация. Статья посвящена изучению водного режима реки Сангардак и факторов, влияющих на его изменение. Для этого использовались данные гидрологического поста, осуществляющего наблюдения за длиной исследуемой реки. В результате установлено, что уровень воды в низовьях реки Сангардак стремительно снижается.

Ключевые слова: река, расход воды, максимальный расход воды, минимальный расход воды, характерный год, периоды водного режима, объема стока.

Abstract. The article is devoted to the study of the water regime of the Sangardak river and the factors influencing their change. For this purpose, the data of hydrological post, which make observations on the length of the studied river, was used. As a result, it was determined that the water levels in the lower reaches of the Sangardak river are rapidly decreasing.

Keywords: river, water flow, maximum water flow, minimum water flow, characteristic year, periods of water regime, flow volume.

Кириш. Бутун жах,онда энг долзарб муаммога айланиб бораётган иклимнинг йилдан йилга узгариб бориши шароитида сувга булган талаб х,ам йилдан-йилга ортмокда. Бу х,олатни дарёлар мисолида курадиган булсак, иклимнинг бундай кескин узгариши дарёлар гидрологик режимига уз таьсирини курсатиши билан намоён булмокда. Шундан келиб чи;иб, иклим узгариши шароитида, дарёлар сув ресурсларини микдорий бах,олаш ва улардан самарали фойдаланиш энг долзарб масалалардан бири х,исобланади.

Мазкур масалани урганишга каратилган тадкикотлар Б.Д. Зайков, Л.К. Давыдов, В.Л. Шульц, О.П. Шеглова, Ю.Д. Денисов, ФД. Х,икматов ва бошка куплаб олимларнинг тадкикотларида акс етган.

Мазкур тадкикот ишининг асосий максади иклим узгариши шароитида Сангардак дарё сув режимининг узгаришини охирги йиллар маълумотлари асосида урганишга каратилди. Ишда, кузланган максадни амалга оширишда, куйидаги вазифалар белгилаб олинди.

- дарёда жойлашган гидрологик постда улчанган сув сарфлари хдкидаги куп йиллик маълумотлар туплаш (1928-2020 йй);

- тупланган гидрологик маълумотлар бирламчи кайта ишлаш, умумлаштириш хдмда тах,лил килиш, маълумотлар баъзасини яратиш;

- иклим узгариши шароитида дарёлар окими микдорининг узгаришларини аниклаш.

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

Тадкикот ишининг объекти сифатида, Сангардак дарё Кинг-гузар гидрологик пости танлаб олинди. Иклим узгариши шароитида дарё сув режимининг узгаришинии бах,олаш ва уларга таъсир этувчи омилларини аниклаш масалалари тадкикот ишининг предмети х,исобланади.

Асосий натижалар ва уларнинг мух,окамаси. Дарё узунлиги буйича жойлашган гидрологик пост танлаб олинди. Сангардак дарёсида Кинг-гузар гидрологик постида (19282020 йй.) кузатилган уртача ойлик ва йиллик сув сарфлари маълумотлари тупланди. Тупланган пост маълумотлари асосида куйидаги график чизилди (1.1 -расм).

Тупланган маълумотлар асосида Сангардак дарёнинг Кинг-гузар гидрологик постида 1998 йил куп сувли, 2004 йил уртача сувли, 2001 йил эса кам сувли йил булганлиги кузатилган.

Q , rvi Vc 35

5

О Т, II

ОО 1—I " I Г -- ■ I. I гп ЧЭ * - r-sl 1Л ОО 1—I ' I |—■ CD I • 1 | ) СП r"sl 1Л ОО t—I ' I I - . о ГП iD СП r"sl 1Л ОО -—I

ГО ГО ' ' ' 1~1 1~1 1~1 О О ---- ---- ---- -------ОС ОС — I" '7Г' - I • I - I

i^i (^ (^i (^i C^i C^i (^i (^i C^i S^i O^i i^i O^i i^i i^i (^i (^i (^i C^i CD CD CD CD CD CD CD CD

—О—Сангардак-Кинг пузар

1.1-расм.Сангардак ва Халкажар дарё окими микдорларининг йиллараро узгариши (Сангардак Кинг-Гузар ва Халкажар-Бозоржуй гидрологик постлари).

Сангардак Кинг-гузар пост маълумотлари буйича кузатилган экстремал сувли йиллар учун гидрографлар чизилди (1.2-расм).

Q, м3/с 400 п 350 -300 -250 -200 -150 -100 -50

0 -0

—— ko'p suvli 1998 yil * o'rtacha suvli 2004 yil — kam suvli 2001 yil

30 60

90

120 150 180 210 240 270 300 330 360

T, kun

«GLOBALLASHUV VA IQLIM O'ZGARISHI SHAROITIDA OZIQ-OVQAT XAVFSIZLIGINI TA'MINLASH: MUAMMO VA YECHIMLAR» RESPUBLIKA ILMIY-AMALIY ANJUMANI 2024 YIL 15 - MAY

1.2-расм. Сангардак-Кинг гузар гидрологик постида кузатилган экстремал сувли йиллар гидрографи.

Гидрографлардан куриниб турибдики, Сангардак дарёнинг Кинг-гузар постида максимал сув сарфи 37.3 м3/с ташкил килган булса, минимал сув сарфи эса 6.49 м3/с ташкил килган. Дарёда тулинсув даврлари апрель-май ойларида кузатилган ва унинг бошланиш кунлари хам, 10 кунга силжиганлигини куришимиз мумкин. Августь ойидан бошлаб дарёда сув сарфи камайиб боради. Бу камайиш февраль-марть ойигача давом этади. Сангардак дарёси окимидан сугорма дехкончиликни ривожлантириш учун фойдаланилади.

Мазкур тадкикот ишни бажариш натижасида куйидаги хулосалар чикарилди:

- танлаб олинган гидрологик постда улчанган сув сарфлари хакидаги маълумотлар базаси яратилди ва тахлил килинди;

- тупланган маълумотлар асосида Сангардак дарёнинг уртача йиллик сув сарфларининг йиллараро узгаришлари графиги чизилди ва тахлил килинди;

- тахлиллар асосида характерли сувли йиллар танлаб олинди ва шу танланган йиллар учун гидрографлар чизилди;

- гидрографлардан сув режими даврлари аникланди. Натижада дарёда тулинсув даври апрель ойидан бошланганлиги маълум булди. Сув микдорларининг сунгги йилларга келиб камайиб кетишига асосий сабаб, дарё окимига антропоген омилларнинг таъсири ва иклимий омилларни келтириш мумкин.

REFERENCES

1. Расулов А.Р., Х,икматов Ф.Х,. Айтбаев Д.П. Гидрология асослари. -Тошкент: Университет, 2003. - 327 б.

2. Шульц В.Л., Машрапов Р. Урта Осиё гидрографияси. - Тошкент: Укитувчи, 1969.-328 б.

3. Чуб В.Е. Изменение климата и его влияние на гидрометеорологические процессы, агроклиматические и водные ресурсы Республики Узбекистан. -Ташкент: ВоРис, 2007132 с.

4. Чуб В.Е. Изменение климата и его влияние на природно-ресурсный потенциал Республики Узбекистан.-Ташкент: САНИГМИ, 2000. - 252 с.

5. Чуб В.Е. Многолетние характеристики компонентов водных ресурсов зоны формирования стока рек Средней Азии и их изменения / Водные ресурсы, проблемы Арала и окружающая среда. - Ташкент: Университет,2000. - С. 3-19.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.