CC BY
9
УДК 613.2-057.87(574.13) МРНТИ 76.33.31, 76.33.35
АРНАЙЫ ОРТА ОЦУ ОРЫНДАРЫ Б1Л1М АЛУШЫЛАРЫНЫЦ Д¥РЫС ТАМАЦТАНУЫНА ГИГИЕНАЛЫЦ БАГА БЕРУ (АЦТ0БЕ ЦАЛАСЫ МЫСАЛЫНДА)
А.М. БАСПАЦОВА*, А.Н. ЗИНАЛИЕВА, АД. ЖУМАГАМБЕТОВА, Б.С. АТЖАКСЫНОВА
Марат Оспанов атындагы Батыс Казакстан мемлекетгiк медицина университет^
Актебе, Казахстан
Арнайы орта оку орындары бiлiм алушыларыныц дурыс тамактануына гигиеналык 6aFa беру (Актебе каласы мысалында)
А.М. Баспакова*, А.Н. Зиналиева, А.К. Жумагамбетова, Б.С. Атжаксынова
Марат Оспанов атындагы Батыс Казакстан мемлекеттж медицина университетi, Актебе, Казакстан
Клркпе. вскелец урпактыц денсаулыгыныц мыкты болуына эсер ететш бiрнеше факторларды атауга болады, олар -дурыс тамактану, салауатты емiр салтын сактау жэне т.б. Дурыс тамактану - агзага кажетгi KYнделiктi жеткiлiктi мелшерде макро-, микронутриенттердщ TYсiп отыруы жэне тамактану режимш сактау.
Максаты. Актебе каласындагы арнайы орта оку орындары бЫм алушыларыныц дурыс тамактануына бага беру. Эдктер. Зерттеуге 15-18 жас аралыгындагы 500 жасеспiрiм катысты, оныц iшiнде 224 (44,8%) ер балалар жэне 276 (55,2%) кыз балалар. Еылыми зерттеу жумысында сауалнамалык эдас колданылды. Аталган сауалнама арнайы орта оку орындары бЫм алушыларыныц дурыс тамактануын аньщтауга негiзделген.
Нэтижелер. Тамактану режимш жасеспiрiмдердiц 73,8%-ы сактайтын болса, 26,2% сактамайтындыгы аныкталды. Бiрiншi жэне екiншi ыстык тагамдарды 39,6% KYнiне 2-3 рет тутынса, ал 28,2 % аптасына тек бiрнеше рет шеттт айкындалды. Фаст-фудты, гамбургер, донер, чизбургер тагамдарын тутыну KYнiне бiрнеше рет 8%, аптасына бiрнеше рет 16,4% жэне айына бiрнеше рет 28,4% курады. Жасеспiрiмдердiц чипсы, кириешки енiмдерiн тутыну 24,6% аптасына бiрнеше рет жэне KYнде тутынатындары 7,2 % курады.
Еорытынды. Зерттеу барысында, сауалнамага катыскан бiлiм алушылардыц 20%-ы кебi тамактану режимш сактамайтындыгы жэне фаст-фудты жш тутынатыны аныкталды.
Hezi3zi свздер: жасeсmрiмдер, салауатты тамацтану, арнайы орта оку орындары.
Гигиеническая оценка правильного питания учащихся средних специальных учебных заведений (на примере г. Актобе)
А.М. Баспакова*, А.Н. Зиналиева, А.К. Жумагамбетова, Б.С. Атжаксынова Западно-Казахстанский государственный медицинский университет имени Марата Оспанова
Есть несколько факторов, которые могут способствовать здоровью молодого поколения, это - здоровое питание, здоровый образ жизни и т.д. Правильное питание - это ежедневное поступление в достаточном количестве макро- и микроэлементов для поддержания организма и соблюдение режима питания.
Цель исследования. Оценка правильного питания студентов средних специальных учебных заведений в г.Актобе. Методы. В исследование включено 500 подростков в возрасте 15-18 лет, из которых 224 (44,8%) мальчики и 276 (55,2%) девочки. В исследовательской работе был применен анкетный метод. Анкета основана на определении правильного питания студентов средних специальных учебных заведений города Актобе.
Результаты. Из представленных данных было определено, что 26,2% подростков не соблюдают, а 73,8% поддерживают режим питания. Первые и вторые горячие блюда употребляли 2-3 раза в день 39,6%, а 28,2% питались только один раз в неделю. В меню 8% подростков были фастфуды, гамбургеры, донер и чизбургер несколько раз в день, 16,4% несколько раз в неделю и 28,4% несколько раз в месяц. Предпочтение в употреблении чипсов и кириешек составило 24,6% несколько раз в неделю и 7,2% несколько раз в день.
Заключение. В ходе исследования выявлено, что более 20% опрошенных не соблюдают режим питания и часто употребляют фастфуды.
Ключевые слова: подростки, правильное питание, средне-специальные учебные заведения.
Hygienic evaluation of students' proper nutrition of vacational schools (on the example of Aktobe)
A.M. Baspakova*, A.N. Zinaliyeva, A.K. Zhumagambetova, B.S. Atzhaksynova West Kazakhstan Marat Ospanov State Medical University, Aktobe, Kazakhstan
Introduction. There are several factors contributing to the health of the younger generation: healthy eating, healthy lifestyles, and others. Proper nutrition is the daily intake of a sufficient number of macro and microelements to maintain the body and adhere to the diet.
Purpose of the research. Evaluation of vocational schools students' proper nutrition in Aktobe.
Methods of the research. The study covered 500 adolescents aged 15-18, of which 224 (44.8%) were boys and 276 (55.2%) were girls. In the research work the questionnaire was applied. This questionnaire is based on the definition of vocational schools students' proper nutrition.
Results. From the data presented, it was found that 26.2% of adolescents did not comply with the diet, and 73.8% kept the diet.
39.6% of the first and second hot meals were consumed 2-3 times a day, and 28.2% were consumed only once a week. Consumption of fast food, hamburger, doner and cheeseburger was 8% several times a day, several times a week 16.4%, and 28.4% several times a month. Chips of teenagers, consumption of fertilizers made 24.6% several times a week and 7.2% several times a day.
Conclusion. The article presents the results of the study of proper nutrition among students in Aktobe vocational schools. The study revealed that more than 20% of respondents do not follow the diet and often eat fast food.
Keywords: adolescents, proper nutrition, vocational school
Шркпе. Хальщтьщ денсаулыгын ныгайту - эр мемлекеттщ дамуына эсер ететш басым багыттардыц бiрi. Балалар мен жасeсшрiмдердщ салауатты тамацта-нуы олардыц eсуi мен дамуына жэне кейбiр ауруларга шалдыгуыныц алдын алуына ез эсерш типзед^ Д¥рыс емес тамацтану, цандай да бiр тагамдыц заттардын жэне микронутриенттердщ артыц немесе жеткшк-аз болуы - журек цан тамыр, эндокриндiк жэне тагы басца жуйелер ауруларынын туындауына себепшi. КYнделiктi тамацтануда кeмiрсулардын мeлшерi, май мен цанты кеп кондитерлiк eнiмдердi тутынумен ца-тар, жемiс-жидектердi жеткiлiксiз тутыну, прек-цимыл жэне б^лшыц ет жYЙелерi цозгалысыныц тeмендiгiнен семiздiкке экеледi [1].
Когамдыц денсаулыц сацтау жYЙесi цызметiнiн непзп мацсатгарынын бiрi - тамацтануды угымды ету мен саламатты eмiр салтын ынталандырудыц, санита-риялыц жэне дене шыныцтыруды дамытудын негiзiнде халыцтын eз денсаулыгы Yшiн ацпараттыц жауапкершь лтн арттыру болады. Б^л халыцты хабардар ету жэне олардыц сауатын ашу, олардыц жеке денсаулыгын, цогамдыц денсаулыцты ныгайту, дурыс тамацтануды насихаттау мэселелерiндегi мYмкiндiктерiн кецей-ту iс-шараларымен цамтамасыз етiледi [2]. Т^рацсыз жагдайдагы кейбiр мемлекеттерде, ауруга шалдыгу мен eлiм кeрсеткiшi децгейiнiц мугедекпк жагдайы кризиспен байланысты, дурыс емес тамацтану, eмiр-ге мацызды негiзгi цызметгердiц цол жепмдшпнщ цысцаруы, ресурстардыц жеткiлiксiздiгi жагдайын-да жэне т^рацсыз жагдайлардыц жиiлеуi денсаулыц сацтау жYЙесiнiц тиiмсiз екенш айцындайды [3].
Сауалнамага цатысцан 156 жасeспiрiмнiц д^рыс тамацтануына бага беру барысында барлыц макроэле-менттерге FFQ жэне 7DDH Пирсон корреляциясы статистикалыц мацызды болтан. Энергия шыгынын реттегеннен кейiн 0,34-тен 0,49 диапазонында ми-кроэлементтер мен минералды элементгердiц децгей статистикалыц корреляцияныц бар екенiн айцындаган
[4].
Жасeспiрiмдiк кезецде д^рыс тамацтану прин-циптерiн сацтамау есейген шацта семiздiк, созылмалы аурулардыц дамуына, ягни жYрек-цан тамыр, асца-зан-iшек аурулары жэне тагы басца сырцат тYрлерiне экелуi мумшн [5,6].
Студенгтiк ортада тамац рационын д^рыс ц^руга
кедерп ететш факторлар цатарына: цогамдыц тамацта-ну орындарындагы тамацтыц сапасыздыгы (55,0%); Yй жагдайында тамац дайындаудагы цажетп ингре-диенттердiц жеткiлiксiздiгi 25,4%; рационды (ц^нар-лы) тагам тYрлерiн уйлеспруге царжы тапшылыгына 11,3% шагымданады; респонденттердщ азырац бвлiгi (8,3%) - тамац рационындагы Yйлесiмсiздiктi - взш-дк ^цыпсыздыцтан деп нацтылады. Тамацтану сипа-ты бiрiншi курстан бастап студенттердщ ауруларын цалыптастыру мYмкiндiк тугызатынын ескере отырып, университетте салауатты тамацтану багдарламасын ц^растыру керектiгiн негiздейдi [7].
Зерттеу максаты. Ацтвбе цаласындагы арнайы орта оцу орындары бiлiм алушыларыныц д^рыс та-мацтануына бага беру.
Зерттеу материалдары мен эдктерь Fылыми зерттеу жумысы Марат Оспанов атындагы Батыс Казацстан мемлекеттiк медицина университетiнде орындалды. Зерттеуге 15-18 жас аралыгындагы 500 жасвспiрiм цатысты, оныц iшiнде 224 (44,8%) ер балалар жэне 276 (55,2%) цыз бала. FbmbMH зерттеу жумысында сауалнамалыц эдiсi цолданылды. Жасвспiрiмдерге жYргiзiлген сауалнама Марат Оспанов атындагы Батыс Казацстан мемлекеттiк медицина университетшщ локальды этикалыц комитетiнiц 2018 жылдыц 30 цацтардагы №2 отырысымен оц шешiмiн алды. Аталган сауалнама арнайы орта оцу орындары бшм алушыларыныц дурыс тамацтануын аныцтауга негiзделген. Сауалнама 24 с^рацтан ц^ралган, ек1 жэне одан да квп жауаптарды, ягни «аптасына бiр рет», «айына бiрнеше рет»,- сынды жауаптары белгiлендi. Сауалнама мэлiметтерiн вцдеу барысында, эр с^рац бойынша жазба статистикасы, ягни жишк кестесi есептелiндi. Сауалнаманыц соцгы он с^рагы бойынша ек1 байланысцан тацдаманыц сапалыц кврсеткiштерiн салыстыру Мак-Немар критерий бойынша аныцталды жэне p<0,05 айырмашылыгы мэнi децгейiнде статистикалыц мацызды деп есептелдг
Зерттеу нэтижелерь Жасвспiрiмдердiц кYнделiктi тамацтануында: тамацтану режимiн сацтау, кYнделiктi агзага макронутриенттер мен микронутриенттердiц цажетп мвлшерде тYсiп отыруы - агзаныц дурыс жумыс жасауына, кей кезде кейбiр аурулардыц алдын алуга себепшi факторлардыц негiзгiсi. Зерттеу нэтижелерше сэйкес, жасвспiрiмдердiц 73,8%-ы тамацтану режимш
*Баспацова А.М. -м.г.к.,гылыми жэне инновациялыц цызмет менеджментi бвлiмi жетекшiсi, уялы телефон: +77011823755, e-mail: omnid@zkgmu.kz; Зиналиева А.Н. -м.г.к., гигиеналыц пэндер кафедрасъшыц доцентi;
Жумагамбетова А.К. - микробиология, вирусология жэне иммунология кафедрасыныц оцытушысы; Атжаксынова Б.С. - микробиология, вирусология жэне иммунология кафедрасыныц оцытушысы.
сактайтын болса, 26,2% сактамайтындыгы аныкталды. 1-суретте берiлгендей, Актвбе каласындагы жасвсш-рiмдердiц бiрiншi жэне екiншi ыстык тагамдарды 39,6% KYнiне 2-3 рет тутынса, ал 28,2 % аптасына тек бiрнеше рет шелш айкындалды.
Фаст-фудты, ягни гамбургер, донер, чизбургер сынды тагамдарды тутыну 8% кунше бiрнеше рет жэне одан да жш, 16,4% аптасына бiрнеше рет, 28,4% айы-на бiрнеше рет жэне 47,2 % айына бiр реттен кем емес тутынатыны аныкталды. Актвбе каласындагы жасвсш-рiмдердiц чипсы, кириешки жэне шоколад вшмдерш тутынуы 2-суретте берiлгендей, 24,6 % аптасына бiр-неше рет жэне кунде тутынатындары 7,2 % курады.
Ал жасвспiрiмдердiц KYнделiктi тагам мэзiрiнде жемiс-жидектi тутыну бойынша, 37,6% кунде, 45,6% аптасына бiрнеше рет, 10,0% аптасына бiр рет жэне 6,8% айына ею рет тутынатындыгын нактылады. 3-су-ретте Актвбе каласы жасвспiрiмдерiнiц тэттi сусын-дарды 11,4% кунде, 34,2 % аптасына бiрнеше рет жэне 15,8% аптасына бiр рет тутынатыны аныкталды.
Саулнамага катыскандардыц пЫршше «дурыс тамактанбау кант диабетi, ЖYрек-кан тамыр жэне тагы баска ауруларга экеледi ме?» деген суракка 400 (80%) оцтайлы жауап, 100 (20%) келюпейтш жауап берсе, ал дурыс тамактану туралы семинар тыцдаганнан кешн 440 (88%) оцтайлы жауап жэне 60 (12%) келюпеген жауап бердг Сонымен катар, Мак-Немар критерийi бойынша р<0,05 курады. Келесi сурак: «чипсидыц денсаулыкка зиянды эсерi бар ма?» деген суракка 439 (87,8%) оц жауап берген жэне 61 (12,2%) келюпейтш жауап берген. Ал, семинардан кешн 479 (95,8%) оц жауап берген, ал 21 (4,2%) келюпейтш жауап берген, жэне Мак-Немар критерий бойынша р<0,05 тец бол-ды. Тагы бiр сурактыц бiрi: «лимонад жэне газдалган сусындар агзага зиянды ма?», деген суракка 405 (81%) «ия» деп жауап берсе, «жок» деп 95 (19%), семинардан кешн 451 (90,2%) «ия» деп жауап берсе, «жок» деп 49 (9,8%) респондент жауап берд^ Мак-Немар критерий бойынша р<0,05.
Зерттеу талдауы. Арнайы орта оку орындары бь лiм алушыларыныц тамактануына жалпы бага беру барысында дурыс тамактану принциптерi, режимш жэне ережелерiн сактамайтындыгы, ягни заман та-лабына жэне уакыт тыгыздыгына байланысты кейбiр тагам TYрлерiнiц белец алуы аныкталды. Осыган орай, бiздiц гылыми жумысымыздыц мэлiметтерi Оспанова А.С. жэне бiрлескен авторларымен фаст-фудты кол-дану жшлтн зерттеген гылыми жумыстарга сэйкес келедi, бул 51,7% донер жэне пицца, 11,8% кириешки жэне чипсы жш тутынатындыгымен дэйектелдг Аталган тагам внiмдерiнiц жиi тутыну себебш ав-торлар фаст-фудтардыц колжетiмдi багамен сатылуы жэне сату дуцпршектершщ калада жиi болуымен бай-ланыстырады [10,14]. Шыгыс ^азакстан облысындагы 729 жасвспiрiмдердiц арасында, ягни 13,99% кыз бала-ларда жэне 11,25% ер балаларда артык салмак немесе семiздiк, сонымен материалды аукатты отбасынан эр-бiр твртiншi жасвспiрiм артык салмагымен аныкталды
39,6
28,2
26,2
6
35
за
25 20 15 10 5 0
кун i не 2-3 peí kvhhM пп аптасына б|рнеше аптасына 6ip peí
peí жанеодансирек
Сурет 1. Актебе каласындагы жасeсmрiмдердiц бiрiншi жэне екiншi ыстык тагамдарды тутыну жшлт (%)
айына 6¡p рет жэне одан да сирек
айына б рнеше рет аптасына 6¡p рет аптасына б рнеше рет кунде
1 1 1 1
■ 21,;
26,2
П20.В
24,е
П7,;
--1-
О 5 10 15 20 25 30
Сурет 2. Актебе каласындагы жасeсmрiмдердiц чипсы, кириешки жэне шоколад ешмдерш тутыну жшлт (%)
Сурет 3. Актебе каласы жасeсmрiмдершщ тэтп сусындарды тутыну жшлт (%)
(25,7%). Сауалнамага катыскан жасeсmрiмдер арасында «дурыс тамактанбау» каушт факторы 37%-86,5% дейiн таратылды, ал 52,8%-дан аса жасeспiрiмдер 3 ^ннен аса фаст-фуд колданады [15].
Бiркатар авторлардыц ЖYргiзген гылыми жумыстарына сэйкес, респонденттердщ 20%-ы KYнде-лiктi рационда ^^тстер мен жемiстердiц саны 200250 гр болу керек деп санайтындыгын аныктаган [8]. Ал, бiздiц гылыми нэтижелерiмiзге сэйкес 50%-дан
T6MeHÎ кYнделiкгi жемiс-жидектердi ез рациондарына цосуга гырысцанымен, цалган 50%-ы апгасына жэне айына 6ip немесе бiрнеше рег цана гугынган.
ДYниежYзiлiк денсаулыц сацгау уйымыныц берген 12 усынысгарыныц iшiнде кYнделiкгi рационда жемiс-жидекгiн мелшерi 400-500 гр кем болмауы гиiс [9]. Газдалган, гэтп сусындардын агзага зияны гуралы бiрнеше авгорлардын гылыми мэлiметгерiне сэйкес [11-13] жасгардыц агалган сусындарды гутынуы жыл санап аргуы жэне дене мYшенщ барлыц заг алмасу Yр-дгане цолайсыз эсер ететiнi гылыми дэлелденген. Бiз-дiн де гылыми жумысымызда жасеспiрiмдер газдалган сусындарды жиi гугынады, бул апгасына бiрнеше рег шетш 34,2% цурады. Жасеспiрiм шацга дурыс емес гамацгану вегетативтiк статустын керсегшшгерше цо-лайсыз эсерiн тигiзедi. Консервшенген гагам енiмдерiн жиi гутыну (3 апгадан жиi) вегегагивгiк реакгивгшк-гщ бузылуымен - гиперсимпагикониямен, ер бала-ларда аргериалды гипергензия жэне жYрек цан гамыр жYЙесiнiц басца да функционалды ауыгцуларымен си-паггалады [16].
Fылыми эдебиеггердi сарапгай келе, КР жасест-рiмдердiц гамацгану гэргiбi жэне салауаггы емiр сал-гын устану бойынша гылыми жумысгардыц аздыгын байцауга болады. Алмагы облысындагы Чемолган аулындагы 15-17 жасгагы жасеспiрiмдерге сауалнама жYргiзу барысында, жасеспiрiмдердiц гамацгану ре-жимш сацгамайгындыгы, кYнделiкгi гамацгануында
Список литературы:
1. Зуева О.М., Даленов Е.Д., Сливкина Н.В. О формировании основ правильного питания и здорового образа жизни среди подростков и молодежи Северных регионов Казахстана. Омский научный вестник 2014;2(134):115-117.
2. Казахстан Республикасы Президентшщ 2016 жылгы 15 цацтардагы №176 Жарлыгымен бектл-ген Казахстан Республикасыныц денсаулыц сацтау саласын дамытудыц 2016-2019 жылдарга арналган «Денсаулыц» мемлекеттiк багдарламасы
3. WHO Country Cooperation Strategy. Guide 2016 / World Health Organization 2016;72.
4. Mohamed R., Tin T.S., Jalaudin M.Y., Al-Sadat N., Majid H.A. Comparative validity of a Food Frequency Questionnaire (MyUM Adolscent FFQ) to estimate the habitual dietary intake of adolescents in Malaysia. Asia Pacific Journal of Clinical Nutrition 2018;27(4):898-907.
5. Magarey A., Watson J., Golley R.K., Burrows T., Sutherland R., McNaughton S.A., Denney-Wilson E., Campbell K., Collins C. Assessing dietary intake in children and adolescents: Considerations and recommendations for obesity research. Int J Pediatr Obes 2011;6:2-11.
6. Rodriguez G., Sjoberg A., Lissner L., Moreno L.A. Food Patterns and Nutrient Intake in Relation to Childhood Obesity. Epidemiology of Obesity in Children and Adolescents. Edited by: Moreno LA, Pigeot I, Ahrens W. New York: Springer 2011;329-346.
фасг-фудгы 29,4% жт гугынагыны аныцгалды [17]. Балалардыц жэне жасеспiрiмдердiц дурыс гамацган-бауы, кYнделiктi гамацгану режимiн сацгамау жэне фасг-фуд ешмдерш жиi гутыну кейбiр асцазан-шек, гыныс жолдары аурулары, сонымен цагар бронхиалды асгма, кейбiр эндокринологиялыц ауруларга да экелiп соцгыруы MYMкiн [18-19].
^орытынды. Зерггеу жумысымызды гужырым-дай келе, сауалнамага цагысцан респондентгердiц 26,2%-ы гамацгану режимiн сацгамайгындыгы, 28,2% ^нделшп бiрiншi жэне екiншi асгы апгасына бiрне-ше рег гугынагындыгы аныцгалды. Жасеспiрiмдердiц агзага зиянын бiле тура, 16,4% фасг-фудгы апгасына бiрнеше рег гугынагындыгы жэне 34,2% газдалган сусындарды апгасына бiрнеше рег iшегiнi белгш бол-ды. Сондыцган бiздiц зерггеу гужырымдарымызга сэйкес, салауаггы гамацгану гуралы агаргу шараларын секгораралыц эсерлесгiкпен, ягни денсаулыц сацгау мекемелерi, бiлiм беру мекемелерi жэне агаргу ша-раларымен шугылданагын уйымдардыц бiрiгiп «Салауаггы гамацгану» гуралы тацырыпта гэжiрибелiк тренингтер жэне дэрiсгердi кепгеп жYргiзу, дурыс га-мацганудыц мацыздылыгын жануя мен бшм беру ме-кемесi цабыргасынан баланыц санасына сiцдiру цажег деп пайымдаймыз.
Келт mYcmi: 30.07.2018. Баспага цабылданды: 27.08.2018.
References:
1. 1. Zueva O.M., Dalenov E.D., Slivkina N.V. O formirovanii osnov pravil'nogo pitaniya i zdorovogo obraza zhizni sredi podrostkov i molodezhi Severnyh regionov Kazahstana. Omskij nauchnyj vestnik 2014;2(134):115-117.
2. Qazaqstan Respwblïkasi Prezïdentinin 2016 jilgi 15 qantardagi №176 Jarligimen bekitilgen Qazaqstan Respwblïkasinin densawliq saqtay salasin damitudyn 2016-2019jildarga arnalgan «Densauliq» memlekettik bagdarlamasy
3. WHO Country Cooperation Strategy. Guide 2016 / World Health Organization 2016;72.
4. WHO Country Cooperation Strategy. Guide 2016 / World Health Organization 2016;72.
5. Mohamed R., Tin T.S., Jalaudin M.Y., Al-Sadat N., Majid H.A. Comparative validity of a Food Frequency Questionnaire (MyUM Adolscent FFQ) to estimate the habitual dietary intake of adolescents in Malaysia. Asia Pacific Journal of Clinical Nutrition 2018;27(4):898-907.
6. Magarey A., Watson J., Golley R.K., Burrows T., Sutherland R., McNaughton S.A., Denney-Wilson E., Campbell K., Collins C. Assessing dietary intake in children and adolescents: Considerations and recommendations for obesity research. Int J Pediatr Obes 2011;6:2-11.
7. Rïzaydïn D.Ya., Tabaeva A.A. Hygienic assessment of the actual nutrition of first-year students(on example of students of Al-farabi kazakh national university).
7. Ризайдин Д.Я., Табаева А.А. Бiрiншi курс студент-тершщ тамацтану сипатын гигиеналыц багалау (Эл-Фараби атындагы КАЗ¥У студентгерi бойын-ша). Каз¥МУ хабаршысы 2017;2:192-194.
8. Жумакова Т.А., Абишева З.С., Искакова ¥.Б., Исмагулова Т.М., Журунова М.С. Каз¥МУ-нщ бастапцы курс студентерiнiн «¥тымды тамацтану» туралы хабардардылыгын талдау. «Надо есть не то что есть, а то что нужно есть» (А. Шапенгау-эр). К;аз¥МУ хабаршысы 2013;1:9-11.
9. WHO Healthy diet. World Health Organization. 2015; http://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ healthy-diet
10. Оспанова А.С., Керимкулова А.С., Рымбаева Т.Х., Маркабаева А.М. Изучение распространенности употребления различных фаст-фудов подростками 12-13 лет. Медицинский журнал Западного Казахстана 2017;3(55):9-13.
11. Sundborn G., Utter J., Teevale T., Metcalf P., Jackson R. Carbonated beverages consumption among New Zealand youth and associations with BMI and waist circumference. Pac Health Dialog 2014;20(1):81-86.
12. Braithwaite I., Stewart A.W., Hancox R.J., Beasley R., Murphy R., Mitchell E.A. Fast-food consumption and body mass index in children and adolescents: an international cross-sectional study. BMJ Open 2014 Dec8;4(12):e005813. doi: 10.1136/ bmjopen-2014-005813.
13. Poti J.M., Duffey K.J., Popkin B.M. The association of fast food consumption with poor dietary outcomes and obesity among children: is it the fast food or the remainder of the diet? Am J Clin Nutr. 2014 Jan;99(1):162-71. doi: 10.3945/ajcn.113.071928. Epub 2013 Oct 23.
14. Park S., Rim S.J., Lee J.H. Associations between dietary behaviours and perceived physical and mental health status among Korean adolescents. Nutr Diet. 2018 Jul 5. doi: 10.1111/1747-0080.12444.
15. Турлыбекова К.Д., Рахыпбеков Т.К., Котляр А.А., Хисметова З.А., Глушкова Н.Е. Анализ распространенности лишнего веса, ожирения и неправильного питания среди подростков Восточно-Казахстанской области. Наука и Здравоохранение 2016;3:113-122.
16. Pearson N. et al. Adolescent television viewing and unhealthy snack food consumption: the mediating role of home availability of unhealthy snack foods. Public health nutrition. 2014;17(02):317-323.
17. Хайдарова Т.С., Игликова А.Э., Тилеуова А. Исследование характера питания и других поведенческих факторов риска развития заболеваний учащихся старших классов сельской местности. Вестник проблем биологии и медицины 2015;2-3(120):247-251.
18. Ellwood Р., Asher M.I., Garcia-Marcos L. [et al.] Do fast foods cause asthma, rhinoconjunctivitis and eczema? Global findings from the International Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC) phase three; ISAAC Phase III Study Group. Thorax 2013;68(4):351-360.
19. Комшилова К.А., Дзгоева Ф.Х. Влияние модификации образа жизни на течение осложненного ожирения у подростка. Ожирение и метаболизм 2012;1:43-45.
Vestnik KazNMU 2017;2:192-194.
8. T.A. Zhumakova, Z.S. Abisheva, U.B. Iskakova, T.M. Ismagulova, M.S. Zhurunova Analysis of knowledge among undergraduate students of KazNMU about a rational nutrition. Vestnik KazNMU 2013;1:9-11.
9. WHO Healthy diet. World Health Organization. 2015; http://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/ healthy-diet
10. Ospanova A.S., Kerimkulova A.S., Rymbaeva T.H., Markabaeva A.M. Izuchenie rasprostranennosti upotrebleniya razlichnyh fast-fudov podrostkami 1213 let. Medicinskij zhurnal Zapadnogo Kazahstana 2017;3(55):9-13.
11. Sundborn G., Utter J., Teevale T., Metcalf P., Jackson R. Carbonated beverages consumption among New Zealand youth and associations with BMI and waist circumference. Pac Health Dialog 2014;20(1):81-86.
12. Braithwaite I., Stewart A.W., Hancox R.J., Beasley R., Murphy R., Mitchell E.A. Fast-food consumption and body mass index in children and adolescents: an international cross-sectional study. BMJ Open 2014 Dec8;4(12):e005813. doi: 10.1136/ bmjopen-2014-005813.
13. Poti J.M., Duffey K.J., Popkin B.M. The association of fast food consumption with poor dietary outcomes and obesity among children: is it the fast food or the remainder of the diet? Am J Clin Nutr. 2014 Jan;99(1):162-71. doi: 10.3945/ajcn.113.071928. Epub 2013 Oct 23.
14. Park S., Rim S.J., Lee J.H. Associations between dietary behaviours and perceived physical and mental health status among Korean adolescents. Nutr Diet. 2018 Jul 5. doi: 10.1111/1747-0080.12444.
15. Turlybekova K.D., Rahypbekov T.K., Kotlyar A.A., Hismetova Z.A., Glushkova N.E. Analiz rasprostranennosti lishnego vesa, ozhireniya i nepravil'nogo pitaniya sredi podrostkov Vostochno-Kazahstanskoj oblasti. Nauka i Zdravoohranenie 2016;3:113-122.
16. Pearson N. et al. Adolescent television viewing and unhealthy snack food consumption: the mediating role of home availability of unhealthy snack foods. Public health nutrition. 2014;17(02):317-323.
17. Hajdarova T.S., Iglikova A.EH., Tileuova A. Issledovanie haraktera pitaniya i drugih povedencheskih faktorov riska razvitiya zabolevanij uchashchihsya starshih klassov sel'skoj mestnosti. Vestnik problem biologii i mediciny 2015;2-3(120):247-251.
18. Ellwood R., Asher M.I., García-Marcos L. [et al.] Do fast foods cause asthma, rhinoconjunctivitis and eczema? Global findings from the International Study of Asthma and Allergies in Childhood (ISAAC) phase three; ISAAC Phase III Study Group. Thorax 2013;68(4):351-360.
19. Komshilova K.A., Dzgoeva F.H. Vliyanie modifikacii obraza zhizni na techenie oslozhnennogo ozhireniya u podrostka. Ozhirenie i metabolizm 2012;1:43-45.
