CC BY
79
Б.С. АШИМОВА
К,отамдыц денсаулъщ сацтау жогарымектеп, Алматы ц.
РАДИАЦИЯЛЬЩ ТЭУЕЛД1Л1К ТОПТАРЫНДАFЫ ¥ЗАЦМЕРЗ1МД1 ЭПИДЕМИОЛОГИЯЛЫЦ ЗЕРТТЕУЛЕРД1 ¥ЙЫМДАСТЫРУ ЖЭНЕ ЖУРГ1ЗУ УЛПСШЩ ¥ЙЫМДАСТЫРУ-ЭД1СТЕМЕЛ1К НЕГ1ЗДЕР1
ТYЙiн: Радиациялы; тэуекелдiк топтарында уза; уа;ытты эпидемиологиялы; зерттеу Yлгiсi эзiрлендi, бул болса аппарат к0здерiн, зерттеу эдiстерiн, о;ып бiлетiн к0рсеткiштердi жэне кейiнгi болжамдарды аны;тайды. Алынган деректер ;ыс;а мерзiмдi жэне уза; мерзiмдi болжамдарда пайдалануы жэне арнаулы дэрiгерлiк к0мектiц кeлемдерi мен сипатын аны;тауы, сонымен катар ионды; радиация эсерiне тартылган тургындар арасындагы а;тап шыгару багдарламаларын жэне шараларды ;алыптастыруы тиiс.
ТYЙiндi сездер: радиациялы; тэуекелдiк топтар, узак;мерзiмдi эпидемиологиялы; зерттеулер, мониторингтеу.
B.S. ASHIMOVA
Kazakhstan School of Public Health, Almaty
ORGANIZATIONAL AND METHODOLOGICAL FOUNDATIONS OF MODEL TO ORGANIZING AND CONDUCTING LONG-TERM
EPIDEMIOLOGICAL STUDIES IN RADIATION RISK GROUPS
Resume: There were developed a model of long-term epidemiological studies of radiation risk groups, which defines the sources of information, methods of research, studied parameters and the following prediction. The data obtained should be used in the short and long-term forecasting and determine the amount and type of targeted medical assistance, as well as the development of rehabilitation programs and activities among the population which was exposed of ionizing radiation. Keywords: radiation risk groups, long-term epidemiological studies, monitoring.
УДК 613.22-057.874
М.А. БАКИРОВА, Г.А. ТАРАКОВА, А.Н. ЦОЖАХМЕТОВА, з.Ж. БАТАГОЕВА
С.Ж.Асфендияров атындагы Цазац ¥лттыц Медицина Университетi, Нутрициология кафедрасы
МЕКТЕП ОЦУШЫЛАРЫНЫН ТАМАЦТАНУ ЖАFДАЙЫН ГИГИЕНАЛЬЩ БАFАЛАУ
Аталган мацалада жалпы бшм беретiн мектеп оцушыларыныц тамацтану жагдайын багалау бойынша дуниежузшк мемлекеттерде жyргiзiлген зерттеу нэтижелерi жэне Цазацстан Республикасында жалпы бшм беретш мектеп оцушыларыныц тамацтану жагдайы келтiрiлген.
Tyumdi сездер: балалар мен жасвспiрiмдер денсаулыгы, белоктыц- энергетикалыц жеткiлiксiздiк, аурушылдыц, зиянды эдеттер, Yйлесiмдi тамацтану.
взектиМ. Балалар мен жасесшрiмдер ;огамныц репродуктивт^ интеллектуалды, экономикалы; элеуметтш, политикалы; жэне мэдениеттш ;оры болып есептеледь ягни мектеп оцушыларыныц денсаулыгыныц элеуметтш мацыздылыгын атап айтамыз.
Республикамыздыц эр 5^i тургыны - мектеп о;ушысы, балалы; шагыныц кеп уа;ытын заман талабына сай
мектептерде еткiзедi. Мектеп жасы - емiрлiк кезецдерiнiц мацыздылыгын аны;тайтын салауатты емiр салтын ;алыптастырату мумгандш мол уа;ыт болып есептеледi. Психоэлеуметтш жэне биомедициналы; керсеткiштер сия;ты мектеп о;ушыларыныц денсаулыгы Yшiн Yйлесiмдi тама;танудыц мацызы жогары.
К^рп заманда ;аза;;станда балалар мен жасеспiрiмдер денсаулыгы ;огамныц Yлкен алацдаушылыгын тугызады, себебi мектеп о;ушылары арасында мектепте о;у жылдарында керу ;абшетшщ бузылуы, ас ;орыту жэне зэр-жыныс ЖYЙесiнiц патологиясы, жуйкелш-психикалы; бузылыстар, зиянды эдеттер: алкогольд тутыну, темекi тарту кебейiп барады. Ол физикалы; белсендiлiктiц темендiгi жэне тиiмдi Yйлесiмдi тама;танудыц жо;тыгына экеледъ
Балалардыц физиологиялы; жэне психикалы; даму децгеинщ есуiне, булшы; ет жэне а;ыл -ой ЖYKтемелерiнiц, бас;а да жеке ерекшелштершшщ артуына сай, балалы;тыц TYрлi кезецiнде тагамды; жэне
энергетикалы; ;ажеттшштер бiртiндеп 0згередi. Эр жас;а 0зшщ ерекше тама;тану формуласы тэн. Ол зат алмасу ерекшелiктерiнiц, биохимиялы; жетiлу, агазаныц 0cyi мен жетшу бойынша тагамга бейiмделy есебiнен аньщталады. Балалардыц к;оректш заттектер мен энергияга ;ажетттпнщ ересектерден едэyiр айырмашылыгы бар. Ма^саты:
Жалпы бiлiм беретiн мектеп окушыларыныц тама;тану жагдайын багалау ар;ылы мектеп окушыларыныц тама;тану жагдайын жа;сартуга багытталган усыныстар беру.
Аталган ма;сат;а жету ушш келесi мiндеттер iске асырылды:
- Мектеп окушыларыныц на;ты тама;тануын сауалнама ар;ылы аны;тау;
- Энергия шыгынын зерттеу;
- Тэyлiктiк энергия шыгынымен тагамныц куаттылы^ыныц адекваттылыгын аны;тау.
Зерттеу эдiстерi
Жумыс барысында зерттеудщ энергия шыгындары мен жеке тама;тануын зерттеу Yшiн арнайы сауалнама, портативт жоFарыселективтi аппарат "ActiGraph" (АКШ) (Эр TYрлi физикалы; белсендiлiктiц TYрлерiнде энергия шыгынын тiркеyдi ЖYзеге асырады), «24 hours recall method» респонденттщ ;абылдаFан 1 тэyлiктiк ас мэзiрi, азы;-TYлiктердi тутыну жиiлiгi эдiстерi ;олданылады.
Дуние жузтк окушылардыц тамактану мэселелерi жэне жагдайын багалау бойынша Миннесот университетiнiц (АКШ) зерттеу бойынша 185 елдiц iшiнде 144 елшде мектеп окушыларыныц тамактануы жогары децгейде уйымдастырылган. Окушылардыц тамактануы ДД¥ демеу1мен улттык (жергiлiктi) багдарламалармен немесе угаметтш емес уйымдармен каржыландырылып отырады. Калган 41 елде (зерттелген елдердщ жалпы саныныц 22%) окушылардыц тамактану багдарламасы жок. Бул елдердiц шже мьщты элеуметтiк корганы бар жогары дамыган мемлекеттердiц (Австрия, Бельгия, Германия, Канада, Люксембург, Швейцария) жэне дамушы елдердщ (Кыргыз Республикасы, Туркменстан, Армения) болуын атап еткен жен. Еуропада елдщ жартысынан к0бiнде окушылардыц тусга аспен камтылган. [15]
АКШ -да мектеп окушыларыныц тамактануы келесi багдарламалармен жузеге асады: ¥лтты; мектеп окушыларыныц тусга асы багдарламасы - National School Lunch Program, Мектеп окушыларыныц тацгы асы багдарламасы - School Breakfast Program, Балаларга арналган арнайы сут 0нiмдерi багдарламасы - Special Milk Program for Children, Балалар мен ересектердщ тамактануы бойынша кызмет багдарламасы - Child and Adult Care Food Program, Тамактану бойынша жаздык кызмет багдарламасы - Summer Food Service Program. Казiргi уакытта мектеп окушыларыныц жартысынан K0бi «Мектеп тусга асы» Федералдык багдарламасы шецбершде тегiн TYCкi аспен камтамасыз етшген. Эр 10-шы мектеп окушысы «Мектеп TYCкi асы» Федералдык багдарламасы шецбершде тегш TYCкi ас кабылдайды, ал CYT мектеп окушыларыныц тамактануында басты компонент болып табылады. Осы ею багдарлама Американыц 99 800 мемлекеттш жэне жеке (коммерциялык емес) мектептершде ЖYзеге асырылып келедi. Эр 5 жыл сайын мектеп окушыларыныц тамактануы аудитке тнед, тагам курамы жэне тагам рационында белок, май, кемiрсу ара-катынасы, куаттылыгы тексерiледi. Соцгы усыныстарга сэйкес америкалык мектеп окушыларыныц тагамы белок, А, С витаминi, кальцийге кажеттштнщ 1/3 б0лiгiн камтамасыз ету керек. АКШ тепн тамактану бойынша аталган терт багдарламага жылына 12 миллиард доллар белшедь [16] Англияда алгаш рет мектеп окушыларыныц тамактануын уйымдастыру мэселелерi 19 гасырда колга алынды. Осы кезде мектеп окушыларыныц сабак Yлгерiмiнiц жаксы болуы дурыс тамактану болып табылатыны байкалган. 1906 жылы дYHие ЖYзi бойынша алгашкы рет британдыктар мектеп окушыларыныц толык тегiн тамактануын камтамасыз ететiн мемлекеттш каулы кабылдады. 1939 жылы жагдайы нашар отбасы балалары тегiн тамакпен камтамасыз етiлiп отырган. 1951 жылы мектеп окушыларыныц 49 %, ал 84 % тепн сут бершген. Мектеп окушыларыныц рационына тацгы аска - дэндi дакылдар, жумыртка, нан, май; TYCкi аска - ет, картоп, кекешстер жэне пудингтер; бейн аска- нан, май, джем, бэлш, бауыр; жатар алдында-срт кiрдi.1980 жылы мектеп окушыларыныц тамактануын уйымдастыру жеке кэсшкерлер колына 0ттi. Нэтижесiнде мектептерде буфеттш 0нiмдер (шоколад, гамбургер, газдалган сусындар т.б.) сатыла бастады. 20 жылдан кейiн журек-кан тамыр ж\гоей аурулары эпидемиясына, семiздiк жэне улттык денсаулык мэселелерiне экелiп сокты. 1997 жылы жасесшрiмдердщ тамактану рационыныц нэтижей бойынша 1980 жылмен салыстырганда кантты тутыну 30 % ескен. Балалардыц 2/3 б0лiгi ак нан, чипсы, тэта ешмдер, газдалган сусындарды туракты тутынатын болган. 2000 жылы мектеп окушыларыныц 44 % тепн TYCкi аспен камтылды. Соцгы 3-4 жылда Англияда мектеп окушыларныц тамактануы колга алынды. [14]
2011 жылы Арменияда ДДС¥ жэне Тагамтану Институты кемепмен «Туракты мектеп окушыларыныц тамактануы дамуы» жобасы iске асырылды, нагыз осал жэне колайсыз аймактарындагы 50000 бастауыш мектеп окушыларыныц Yйлесiмдi тамактануын камтамасыз ету карастырылган.
Армения Республикасыныц мемлекеттш бтм мекемелерi мектептерде тамактануды уйымдастыру мшдет емес. Мекемелердiц негiзгi мшдеттерше тамактануга кажетт жагдай жасау болып табылады. Жобаны жузеге асыру ушш эр мектепте кызмет ететiн ата-аналар комитет жумылдырылу кажет. Ата-аналар комитет Дуние ЖYзiлiк азык;-TYлiк багдарламасы ДД¥ жеткiзiлетiн азык-TYЛШтердi толыктыру Yшiн жэне балалардыц тамактануын эр TYрлiлiгi Yшiн жемiс-жидектер жэне к0к0нiстермен камтамасыз етш отыру керек. Осы жобаны кке асырудыц киындыгы Арменияныц мемлекеттiк бюджетшщ жеткiлiксiздiгi жэне мектеп инфракурылысыныц ыстык тамакпен камтамасыз етудi уйымдастыруга дайын еместiгi, мектептерде тамактануды уымдастыратын мамандардыц жетiспеушiлiгi себеп болды. Арменияда ыстык тамакпен камтамасыз етудi уйымдастыру максатында мектептердiц 50%-да ас эзiрлейтiн бeлiмдерi ;айта жендеу жумыстарын ЖYргiзу кажеттМ аныкталып, 30 % -да ас эзiрлейтiн б0лiм MYЛдем болмаган [7-9].
Казахстан Республикасыныц эр 5-шi тургыны - мектеп окушысы болып табылады, балалык шагыныц кеп уакытын к;аз1рп заман талабына сай мектептерде етгазедь Мектеп жасы - 0мiрлiк кезецдершщ мацыздылыгын аныктайтын салауатты 0мiр салтын калыптастырату MYMкiндiгi мол уа;ыт болып есептеледъ
Балалар тамактануында жогары зат алмасуы, белоктар, майлар, кемiрсулар, дэрумендер, микроэлементтер жэне баска алмастырылмайтын факторларга жогары кажеттшш ескерiлуi керек. Белокты;- энергетикалык жеткiлiксiздiк, темiр тапшылыкты анемия, А дэруменшщ жеткiлiксiздiгi секiлдi тагамдык жетiспеушiлiктер балалардыц бойында емiрiнiц бiрiншi KYнiнен бастап кездесу MYMкiн. Бул жагдай урыктыц жатыр iшiлiк дамуыныц кешеуiлдеуiмен, тугандагы салмактыц аз болуымен, ана CYтiнiц жеткiлiксiздiгiмен байланысты. Осыдан эрi тагамдык жетiспеушiлiктер баланыц ттмйз тамактануынан да дамиды.
Мектептi бiтiрер кезде мектеп окушыларыныц 1/3 созылмалы аурулары болады. Соныц нэтижесiнде ересектiк емiрге кадам бас;ан окушыларыныц бiраз белшнде жогары элеуметтiк белсендiлiгiнде шектеулер болады. Бул жагдай балалар мен жасеспiрiмдер тамактануы ушш, соныц шшде мектеп окушыларыныц тамактануы Yшiн Yйлесiмдi тамактануды уйымдастыруга ерекше мэн берудi талап етедъ Соцгы жылдары мемлекетiмiзде жалпы бтм беретiн мектеп окушыларыныц тамактану жагдайына аса кецiл беру керек. Бiрак тагамдык статуска мектеп окушыларыныц тамактануын, мектеп багдарламасын мецгеру, балалардыц «мектептш» ауруларымен ауру децгейiн багалау бойынша арнайы зерттеулердiц болмауына байланысты осы кртге дейiн еткiзiлген шаралардыц накты экономикалык жэне элеуметтiк мацыздылыгы туралы суракка жауап табылмады. [2]
2011-2015 жж. «Саламатты Казакстан» атты Мемлекеттiк денсаулыкты сактау багдарламасын ЖYзеге асыратын шаралардыц жоспарына сэйкес мектеп окушыларын Yйлесiмдi тамактанумен камтамасыз етуге кеп кецiл беледi. 9кiнiшке орай, мектеп окушыларын Yйлесiмдi тамактануы мэселелерi кутiлген шешiмiн таппай отыр. Кептеген мектептерде кiшiгiрiм калалар мен ауылдык елдi мекендерде тагамдык блоктардыц MYЛдем болмауы, койылган талаптарга сэйкес келмейдь Ауылдык елдi мекендердiц мектеп окушыларыныц Yйлесiмдi толык кунды тамактануды уйымдастыру Yшiн жагдай жасалмаган. [3] Бтм жуйесiнде мемлекеттiк саясаттыц басты артыкшылыгы сапалы ыстык тагам аркылы ейп келе жаткан урпактыц денсаулыгын ныгайту. Казакстанда соцгы он жылда бастауыш мектеп окушыларыныц ыстык тагаммен камтамасыз ету бойынша накты жумыстар калалык жэне ауылдык елдi мекендердiц жергШкп маслихатымен белiнген бюджеттiк каржы есебiмен жургiзiлiп келедi.
К^азацстанда Денсаулы; са;тау министрлiгi мен К^аза; ТаFамтанy Академиясымен республикамызда алFашк;ы рет мектеп о;ушыларыныц тама;тануы бойынша эдiстемелiк нус;ау жэне «Мектеп о;ушыларыныц тама;тануы» атты гатап шыFарылды. Мектеп о;ушыларыныц тама;тануын уйымдастыру мэселелерi 2010-2012 жж. Аймацтардыц дамуы стратегиялы; жоспарлары жобасына енгiзiлдi. Мектеп о;ушыларыныц тама;тануын уйымдастыру ;алалы; жэне ауылды; елдi мекендерде айырмашылыFы к0п. Елiмiзде бастауыш мектеп о;ушыларыныц тек 73% тепн ысты; тама;пен ;амтамасыз етiлген. 2011/2012 о;у жылы 5910 жалпы бШм беретiн мектептердiц 1 млн 806 мыц 795 о;ушы ысты; тама;пен ;амтамасыз етiлдi.
Дурыс тама;тануды уйымдастырудыц негiзгi устанымдарыныц басты жетi баFдары:
- Баланыц энергия шы^ынына сэйкес келетiн рационныц адекватты энергетикалы; цундылы^ы.
- Рационды алмастырылатын жэне алмастырылмайтын таFамдык; факторлар бойынша тецес^ру.
- Рационныц барынша эр TYрлi болуы.
- Оцтайлы тамацтану тэртiбi.
- Азык;-TYлiктердi адекватты технологиялык жэне кулинарлык ецдеу.
- Балалардыц жеке бас ерекшелштерш есепке алу.
- Тамактанудыц цаушйздМн камтамасыз ету, ас эзiрлейтiн б0лiм жагдайына санитарлык талаптарга сэйкес келуi. [12].
Тамактану жагдайын багалау негiзiнде мектеп окушыларыныц нутрициологиялык статусы мен денсаулык жагдайы бойынша келей корытынды шыгаруга болады: ДYHиежYзiлiк елдерде ЖYргiзiлген зерттеулер нэтижелерi келтiрiлдi. АКШ мектеп окушыларыныц тамактануы бiрнеше багдарламалармен ЖYзеге асырылган, жогары децгейде ЖYргiзiлген.
Елiмiзде бастауыш мектеп окушыларыныц тек 73 % тепн ыстык тамакпен камтамасыз етiлген. Болашакта осы к0рсеткiштi 100 % жетгазу жоспарланып отыр.
ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
1 Шарманов Т.Ш., Айджанов М.М., Шарман А. и другие Методические рекомендации «Нормы физиологических потребностей в энергии и пищевых веществах для различных групп населения РК». - Астана: 2012 (приказ ГСЭН МЗ РК за №127 от 22.05.12). -С. 54.
2 Шарманов Т.Ж., Айджанов М.М., Сыздыкова А.М. Методические рекомендации «Использование пчелиного меда в питании школьников». - Алматы: 2012. - С. 42.
3 Государственная программа развития здравоохранения Республики Казахстан «Саламатты ^аза;стан» на 2011 - 2015 годы
4 Березина, В.В. Организация качественного питания школьников - один из основных факторов сохранения подрастающего поколения /В.В. Березина // Воспитание школьников. - 2006. - № 8. - С. 9-12.
5 Волкова, Л.Ю. Гигиеническое обоснование оптимизации питания школьников г. Москвы: автореф. дис... канд. мед. наук - М., 2005. - 23 с.
6 Горелова, Ж.Ю. О состоянии фактического питания школьников / Ж.Ю. Горелова // Вопр. детской диетологии. - 2003. - № 3. -С.60-63.
7 Ключников, С.О. «Побочные реакции» у детей на витаминно-мине-ральные комплексы / С.О. Ключников // Вопр. современной педиатрии. — 2007. - №4. - С. 34-38.
8 Кучма, В.Р. Международный опыт организации школьного питания / В.Р. Кучма, Ж.Ю. Горелова // Вопр. современной педиатрии. — 2008. — № 2. - С. 14-21.
9 Лоскучерявая, Т.Д. Проблемы питания в подростковом возрасте / Т.Д. Лоскучерявая, Т.Ю. Кришталь, Л.А. Чернова // Вопр. детской диетологии. - 2006. - № 4. - С. 30-31.
10 А.К. Батурин, А.И. Феоктистова и др. Методические рекомендации по оценке количества потребляемой пищи методом 24-часового (суточного) воспроизведения питания. - М.: 1996. - 20 с.
11 Могильный, М.П. Сборник рецептур блюд и кулинарных изделий для питания школьников. - М.: 2005. - С. 7-36.
12 Санитарно-эпидемиологические требования к организации питания обучающихся в общеобразовательных учреждениях, учреждениях начального и среднего профессионального образования. - М.: 2008. - 43 с.
13 Шевченко, И.Ю. Распространенность, причины и профилактики алиментарно-зависимых болезней у школьников // Питание и здоровье // Материалы IX Всерос. конгресса диетологов и нутрициологов. — М.: 2007. - С. 97.
14 A micronutrient fortified beverage enhances the nutritional status of children in England / S.A. Abrams, A. Mushi, D.C. Hilman et al. // J. Nutr. -2003.-Vol. 133.-P. 1834-1840.
15 Butte, N.F. Evaluation of the feasibility of internationalgrowth standards for school-aged children and adolescents / N.F. Butte, C. Garza, M. de Onis //J.Nutr.-2007.-Vol. 137.-P. 153-157.
16 Children in South Asia have higher body mass adjusted blood pressure levels than white children in the United States / Т.Н. Jafar, M. Islam, N. Poul-ter et al. // Circulation. - 2005. - Vol. 111. - P. 1291-1297.
М.А. БАКИРОВА, Г.А. ТАРАКОВА, А.Н. ЦОЖАХМЕТОВА, З.Ж. БАТАГОЕВА
ГИГИЕНИЧЕСКАЯ ОЦЕНКА СОСТОЯНИЯ ПИТАНИЯ УЧАЩИХСЯ В ШКОЛАХ
Резюме: В статье проводится обзор проблемы школьного питания в мире и Республике Казахстан, состояния школьного питания. Рассматриваются программы по организации и рационализации питания детей школьного возраста с целью улучшения пищевого статуса, повышение работоспособности и снижения риска заболеваний.
Ключевые слова: здоровье детей и подростков, белково-энергетическая недостаточность, заболеваемость, вредные привычки, рациональная питания.
Вестник KaзHMУ, №1-2Q15
M.A. BAKIROVA, G.A. TARAKOVA, A.N. KOZHAHMETOVA, Z.J. BATAGOEVA
HYGIENICAL EVALUTION OF NUTRITION OF SCHOOL CHILDREN
Resume: The paper the review of problem of school feed is conducted in the world and Republic of Kazakhstan, states of school feed. The programs are examined on organization and rationalization of feed of children of school age with the purpose of improvement of food status, increase of capacity and decline of risk of diseases.
Keywords: child and adolescent health, protein-energy malnutrition, morbidity, pernicious habits, rational nutrition.
УДК 614.71/72-Q32.2-Q73 (574.51)
У.И.KEHEСAPИEВ1, F.A.БAЯЛИEВA1, M.Т.AДИЛОВA1, Г.AKAMБAFОBA2,A.Л.KИM2, ^.ЛИ2, M.T^E^AEBA3, M.P.^ACblMMAHOBA3, M.С.ХУДAЙБEFДИEВA3, K.C.K^MBA4, H.A.ТИKEMБAEВA4
1С.Д.Асфендияров ambrndarbi улттыцмедuцuнaлыцyHueepcumemi
2№5K,aAaAbi^емxaнa, Aлмamы K,anacbi 3№lK,aAaAbiцемxaнa, Aлмamы K,anacbi 4№17 цaлaлыц емxaнa, Aлмamы цaлaсы
AЛMAТЫ ^AflACbl TVPFbIHAAPbIHblH, ABTOTPAHŒOPTTblH, APТУЫHA БAЙЛAHЫСТЫ AYP^AHAblK ДЕН.ГЕЙ1
Ma^aAada Aлмamы цaлaсы mYрrындaрыныц денcayлыц жarдaйынa цоршaraн орmaныц aнmроnогендi фaкmорлaры эсернен, aman aümwHda aвmоmрaнсnорmmыц mYрrындaр денcayлыFынa эсерн сaлысmырмaлы ma3a жэне лaс aудaндaрдaFы aemompaHcnopm шыraрындылaрыныц керсетюштерш maAday нэmuжелерi негiзiндегi aурушaцдыцжaFдaй кврсетлген. Tyttmdi свздер: ayрyшaцдыц, aemompaHcnopm, лaсmaнy
Kipicne. Алматы каласы ауа бассейншщ химиялык ластануын гигиеналык баFалау
КР коршаган ортаны коргау министрлiгi экологиялык мониторинг департаментi Республиканыц барлык елдi мекендерiнде атмосфераныц ластану децгейiн ;a3ipri уакытта атмосфераныц ластану индексшщ (АЛИ5) кешендi к0рсеткiштерi бойынша багаланады. АЛИ кешенiне негiзгi кез келген елдi мекенге тэн дэстYрлi газдар - K0мiртегi оксидi, азот диоксида KYкiрт диоксидi, жэне олшенген заттар, ал бесiншi - накты бакылау мекенiне тэн. Атмосфераныц ластану децгеш АЛИ к0рсеткiшiнен келесi жолмен аньщталаныны белгiлi: темен - аз немесе 5 тен,, артуы - 5-7, жогары - 7-14, ете жогары - кеп немесе 14 тен. АЛИ мэлiметтерiнiц талдауы бойынша жогары ластанган калаларга (АЛИ5 > 7) КР 8 каласы оныц iшiнде Алматы каласы да гаредь
Алматы каласы атмосфералык ауасыныц ластану децгейiнiц талдауы керсеткендей калада жогары децгейдегi ластану сакталган 9,1 дан 12,8 АЛИ. Зерттеу аралыгында АЛИ аса жогары децгеш 2009 жылы байкалган (АЛИ 12,9), салыстырмалы темен керсеткiш (АЛИ 9,1) 2011 жылы байкалган. Соцгы 3 жылда, 2011 мен 2013 жылдары, каланыц ластану децгешнщ артканы байкалган. Максаты: Алматы каласы тургындарыныц денсаулык жагдайына автотранспорт шыгарындыларыныц эсерiн гигиеналык багалау.
Зерттеу материалдары: «Казгидромет» ресми мэлiметтерi бойынша 2009-2013 жылдар аралыгында каланыц атмосфералык ауасыныц ластануыныц ретроспектива мэлiметтерi;
- Ведомствалык есеп. 12 жылдык формасы. Алматы каласы Бостандык (бакылау) жэне Жетысу (тэжiрибе)
аудандарындагы диспансерлi есеп бакылауында турган наукастар контингентi, аудандагы тургындарга кызмет керсететш медициналык мекемелерге ауырып тiркелген аурулар саны бойынша есеп.
- 2009 - 2013 жылдар аралыгында жыл сайынгы КР ДСМ медициналык статистикалык жинак бойынша тургындар денсаулыгы жагдайы;
Зерттеу эдicтepi: гигиеналык, санитарлык статистикалык. Зерттеу нэтижелерь ДДС¥ усынысы бойынша елдi мекендердiц атмосфералык ауасыныц сапасын багалауда тургындар денсаулыгына аса кауыпттп басым заттар багалау ЖYргiзу болып табылады. Кауштшш басым ластаушыларга елшенген заттар (РМ10 мен РМ2,5), NOx, SO2 жэне озон (Оз) жатады. Атмосфералык ауа сапасыныныц улттык мониторинпнщ ЖYЙесiнде (АЛИ) аталган кауiптiлiгi басым ластаушылар тiзiмiнен азот диоксидi мен щюрт сонымен катар дисперстi курамды емес елшенген заттар косылган. Осы уакытка дейiн елшенген заттар тек калалык шац ретiнде карастырылган (кершетш шац), казiргi кептеген елдi мекендердеп атмосфераны ластаушылар катарында болган.
Автотранспорт шьи'арындыларыньщ таралуын моделдеу нэтижeлepi
Автотранспорт шыгарындыларыныц таралуын моделдеу барысында ластаушы заттар концентрациясы (азот диоксидi, азот оксида KYкiрт диоксидi, кемiртегi оксида бнез(а)пирен, формальдегид, бензин, керосин) тэжiрибе ауданында айтарлыктай жогары3 есе, бакылау ауданына караганда. Сонымен катар ластаушы заттар концентрациясы ШРЕКмр тен темен, тек азот диоксида тэжiрибе ауданында жогары (арту керсеткМ 3,3).
^сте 1 - Автотраспорт шьтарындыларыныц таралyын моделдеy нэтижелерi (тyрFын уй шекарасында)
Код 3arrap aтayы ШРЕК (мaкcимaлды 6ip peni) Тэжipибe Бaкылay
Ecerni ^^e^pam^ (мaкcимaлды 6ip peттi) ШPEKмp eceлiк apтyы Eceптi ^^e^pam^ (мaкcимaлды 6ip peni) ШFEKмp eceлiк apтyы
0301 Азот диоксидi (Азот (IV) оксидП ШPЕK м/р 0,2 0,67 3,3 0,15 0,7
