CC BY
0
УДК 811.21
DOI 10.24412/3005-849X-2024-2-103-113
ХУСУСИЯТХ^ОИКОРБУРДИ Хоцаева Муцаддасхон Олимовна, н.и.ф., МУРОДИФОТДАР ОСОРИ дотсенти кафедраи забони тоцикии МДТ "ДДХ ба ФОРСИИСУХРАВАРДЙ номи академикБТафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)
ОСОБЕННОСТИ Ходжаева Мукаддасхон Олимовна, канд.
ИСПОЛЬЗОВАНИЯ филол. наук, доцент кафедры таджикского языка
СИНОНИМОВ В ПЕРСИДСКО- ГОУ «ХГУ имени академика Б.Гафурова» ТАДЖИКСКИХ ТРАКТАТАХ (Худжанд, Таджикистан) СУХРАВАРДИ
PECULIARITIES OF Khojaeva Mukaddas Olimovna, candidate of philology,
USING OF SYNONYMS IN associate professor of the Tajik language department under
PERSIAN-TAJIK TREATISES OF SEI "KhSU named after acad. B. Gafurov" (Khujand,
SUHRA WARD Y Tajikistan) e-mail: khochayeva@mail. ru
Сабки баёни рисолауои форсии тоцикии асосгузори силсилаи ирфонии ишроция Шайх Шщобуддини Сухраварди аз нигоуи корбасти муродифот мавриди барраси царор гирифтааст. Цайд карда мешавад, ки муродифотро дар рисолауои форсии тоцикии Сухраварди ба гуруууои зерин цудо кардан мумкин аст: 1. Муродифоте, ки уамаи цузщояшон калимауои аслии тоцики аст; 2. Муродифоте, ки яке аз цузщояшон калимаи тоцики ва цузъи дигарашон араби аст; 3. Муродифоте, ки уамаи цузщояшон аз вомвожауои араби ташкил шудааст. Таъкид гардидааст, ки цисми асосии синонимуои рисолауои форсии тоцикии Сууравардиро муродифоти гуруци дувум ташкил мекунанд. Fайр аз ин дар осори Сухраварди муродифоти иборауо ва муродифуои матни дучор мешаванд.
Калидвожахр: Шщобуддин Сухраварди, рисолауои форсии тоцикии Шайхи ишроц, сабки ирфони, намудуои муродифот, муродифоти матни, вомвожащ калимауои аслии тоцики
Анализируется стиль изложения персидско-таджикских трактатов основоположника мистического течения ишрокия (озарение) шейха Шихабуддина Сухраварди в плане использования синонимов. Отмечается, что синонимы в персидско-таджикских трактатах Сухраварди можно разделить на следующие группы: 1. Синонимы, все компоненты которых составляют исконно таджикские слова. 2. Синонимы, один из компонентов которых - таджикское слово, а другой - арабское. 3. Синонимы, все компоненты которых представляют собой заимствованные арабские слова. Подчеркивается, что основную часть синонимов, встречающихся в персидско-таджикских трактатах Сухраварди, составляют слова второй группы. Кроме того, в произведениях Сухраварди встречаются синонимичные словосочетания и присутствует контекстуальная синонимия.
Ключевые слова: Шихабуддин Сухраварди, персидско-таджикские трактаты, мистический стиль, разновидности синонимии, контекстуальная синонимия, заимствованные слова, исконно таджикские слова
The article analyzes the style of presentation of the Persian-Tajik treatises of the founder of the mystical movement of ishrokiya (illumination) Sheikh Shihabuddin Suhrawardi in terms of the use of synonyms. It is noted that synonyms in the Persian-Tajik treatises of Suhrawardi can be divided into the following groups: 1. Synonyms, all components of which constitute native Tajik words. 2. Synonyms, one of the components of which is a Tajik word, and the other is an Arabic word. 3. Synonyms, all components of which are borrowed Arabic words. It is emphasized that the bulk of the
synonyms found in the Persian-Tajik treatises of Suhrawardi are words of the second group. In addition, in the works of Suhrawardy there are synonymous phrases and contextual synonymy.
Keywords: Shikhabuddin Suhrawardy, Persian-Tajik treatise, mystical style, diversities of
synonymy, contextual synonymy, borrowing words, Tajik aboriginal
Шидобуддин Ядёи Судравардй, ки дар таърихи илму адаби форсии точикй бештар бо номдои "Шайхи мактул", "Шайхи шадид" ва "Шайхи ишрок" маъруф аст, яке аз бузургтарин мутафаккирони асри XI1 мебошад, ки ба инкишофи фалсафаю ирфон таъсири фавкулода расонидааст. Рочеь ба даёт ва фаъолияти Судравардй олимони намоён, аз кабили Сайид Х^усайни Наср, Ч,аьфар Мударриси Содикй, шаркшиноси маъруфи фаронсавй Анри Карбен, мусташрик Янис Эшотс ва дигарон асардо навиштаанд, хамчунин дар китобдои таърихи адабиёти форсии точикй, доиратулмаорифдо, китобдои таърихи фалсафа маьлумот дода шудааст, бинобар ин аз зикри шарди доли у худдорй мекунем.
Бино ба гуфти Шамсиддин Мудаммади Шадрзурй дар китоби "Нуздат -ул-арвод" Судравардй муаллифи 49 китобу рисола будааст, ки аз он 13 рисола ба забони форсии точикй аст. Байни рисоладои форсии точикии Судравардй панч рисола - "Алводи имодй", "Хдёкили нур", "Партавнома", "Яздоншинохт" ва "Бустон-ул-кулуб" рисоладои сирф фалсафианд, ки дар интисоби дутои он ба Шайхи ишрок- "Яздоншинохт" ва "Бустон-ул-кулуб" шакку тардиддо мавчуданд. Хдфт рисолаи дигар рисоладои достонии Шайхи ишрок мебошанд ва дар дамин рисоладост, ки нубуги шайх ба боризтарин вачди мумкин тачаллй меёбад. Х^икмати ишрок дар ин рисоладои кутод "бо забоне сода ва бидуни такаллуф ва ба гуётарин ва дилчасптарин сурати мумкин баён шудаанд. Ин муъчизаест, ки аз талокии халлокияти як зедни чавон ва пуршур бо як забон кудратманд ва пур аз кобилиятдои бикр ва бовар накарданй досил мешавад" (1,сездад).
Дар ин макола мо тасмим гирифтем, вижагидои корбурди муродифотро дар дафт рисолаи форсии точикии Судравардй ("Киссаи мургон", "Акли сурх", "Фи долати туфулият", "Рузе бо чамоати суфиён", "Овози пари Ч,абраил", "Лугати мурон", "Сафири Семург", "Фи дакикати ишк") ва тарчумаи "Х^ай ибни Якзон" ба форсии точикй бо номи "Киссаи Зиндаи Бедор", ки ба ралами Шайхи ишрок мансуб аст, ба риштаи тадлил кашем. Манбаи тадкик китоби "Киссаи Шайхи Ишрок" (1), ки мураттиби он Ч,аьфар Мударриси Содикй аст ва нашри кириллии дамин китоб бо номи "Сафири Симург" (2), ки адабиётшиноси варзида Кодири Рустам баргардон кардааст, ба дисоб меравад. Мубрамияти тадкик аз он чо бармеояд, ки рисоладои форсии точикии Судравардй бори нахуст дар Точикистон тандо баьд аз сй соли истиклолияти давлатй ба нашр расидаанд ва то имруз рочеь ба даёту фаъолияти Шайхи ишрок, аз чумла вижагидои забонии осори у тадкикоти бунёдй сурат нагирифтааст.
Забони рисоладои форсии точикй ва тарчумаи Судравардй дар дакикат дар гояти содагию бетакаллуфй аст. Мудаккики осори Судравардй Ч,.М.Содикй мегуяд: "...Насри сода ва бегалу гаш ва орй аз худнамой ва такаллуфи Шайх дасту боли уро барои дазфи завоид ва фузулоти оризй ва расидан ба дадди камол ва пардохтаи ба чони калом ва асли матлаб боз мегузорад. Насри Шайх ... наздик ба забони гуфтор ва аз бедтарин намунадои форсии.... карни чадорум ва панчуми дичрй аст" (1,бисту дафт).
Албатта, дар забони рисоладои форсии точикии Шадобуддини Судравардй ба микдори муайян вомвожадо ба назар мерасанд. Аммо лозим ба таъкид аст, ки дар ондо, асосан, калимадои иктибосии арабй ва вомвожадои ба воситаи забони арабй ба забони точикй воридгардида дучор мешаванд. Дар матни дафт рисолаи мавриди тадлил ва тарчумаи "Хай ибни Якзон" иктибосоти туркй ба назар нарасиданд.
Муродифоти рисоладои Шайх Судравардиро мо дам аз лидози баромади калимадо, яъне ба кадом забон тааллу^ доштани ондо ва дам аз ну^таи назари сохти водиддои лексикй мавриди тадлил ^арор медидем. Аз ин дидгод муродифоти дар рисоладои форсии точикии Судравардй мавриди истифода ^арор гирифтаро ба гуруддои зерин чудо карда, ба риштаи тадлил кашидан мувофи^и ма^сад аст:
1. Муродифоте, ки дамаи чузъдои ондо точикасланд. Аксари муродифоти точикиро исмдои сода ташкил мекунанд, ки дар байни ондо ^исми зиёдашон муродифоти дучузъа мебошанд: Ёр-бародар (31)2, дармону дору (32), дуст (35) -ёр (31), ранчу осеб (55), тала-дом (32).
Дар байни муродифдои точикиасл исмдои сохта низ ба мушодида мерасанд: бародарй-дустй (30); зорй (32)- нола (33).
Хамчунин дар рисоладои Шайхи ишро^ муродифдои точикиасле истифода шудаанд, ки як чузъи ондо калимаи сода ва як чузъашон калимаи сохта аст: пиндор -гуйй (35), оваху зорй (74).
Дар баъзе маврид муродифоти точикии сечузъа низ ба кор рафтааст: банд - тала -дом (31), буридан - дарнавардан - гузаштан (114).
Лозим ба зикр аст, ки дар мисоли охир масдардои буридан ва дарнавардан ба маънои тай кардан, убур намудан, гузаштан аст.
-... андар андомдои вай ^уввате нав падид ояд, ки ба он ^увват биёбондои дароз бибурад, то гуйй, ки биёбондо дарнаварданд барои у ва бар сари оби дарёи Мудит бигзарад... (с.114).
Мувофи^и ^оида чузъдои муродифдои чуфт бо аломати чамъбандй низ меоянд.
Ва ман аз сумчхою Fорхо берун шудам... (126).
Вожаи сумч дар фарданги "Бурдони ^отеъ" бо шарди зерин омадааст: "Сумч - чоеро гуянд, ки дар зери замин ё дар куд ба чидати дарвешон ва фа^ирон ё гусфандон бикананд; ва на^б ва зиндонро низ гуянд" (3, ч.2, с.170).
Дар байни муродифоти точикиасл як муродиф ба мушодида расид, ки чузъдояш сифатанд: неку-хуш: Бустондои ороста дидем, ва бинодои неку ва кушкдои хушу дарахтони мевадор... (с.33).
2. Кисми асосии муродифоти рисоладои форсии точикии Судравардиро муродифоте ташкил мекунанд, ки як чузъи ондо точикй ва як чузъашон арабй ё баръакс аст. Махсус таъкид кардан лозим аст, ки чузъдои чунин муродифотро асосан исму сифат ташкил мекунанд. Муродифоти мазкурро ба зергуруддои зерин та^сим кардан мумкин аст.
а) Муродифоте, ки чузъдои ондо аз калимадои содаи арабию точикй ва ё точикию арабй иборатанд: шакку пиндор (30), зишт - фасод (31), назих - хуш (31), шакку гумон (31), хисн - кушк (33), хасм - душман (33), зулму ранч (34), акл - хирад (35), банд - кайд (37), мева - самар (41), зорй - тазарруъ (42), нур - партав (42), осон - сахл (45), пир -шайх (47), лахза - дам (54), ранчу азоб (55), парда - хичоб (61), партав - шуоъ (67), фурча - рахна (69), оташ - харак (84), ишку мехр (94), хузну андух (94), дидору мулокот (94), дарахту шачара (106), рост - хак (111), окил - бихрад (35), шавку орзу (80), хомун - сахро (117).
2 Мисолуо дар мацола асосан аз нашри кириллии рисоладои форсии тоцикии Судравардй, ки тавсифи китобшиносии он дар пайнавишт таути рацами 2 омадааст, оварда мешаванд, бинбар ин минбаъд дар матни мацола дар цавсайн тануо сауифаи нашри мазкур зикр мешавад.
Тахлили мypодифоти чузъхояшон apaбию точикй ва точикию apaбй нишон медихад, ки Сyхpaвapдй онхоpо ба як маъно ё маънохои наздик истифода мебapaд. Масалан, рост -^ак, дурyF - ботил, савоб - рост, дурyF - хато:
-... тypо хaбapхое оpaд, ки ту аз у aндap нахоста бошй ва аз у нaпypcидa бувй ва хaбapи рост бо дурyF омезад ва ^акро бо ботил падид кунад... ба ту pacaд холхои он чизхо, ки наздики ту нест ва ту a^4ap мондай ба накд кapдaни ^акки он аз ботилаш ва ба бapчидaни росташ аз миёни дурyFаш ва падид кapдaни савобаш аз он чи хатост.
... дилхои якдигappо ба чашми хакикат нигapaнд ва зaнгоpи шакку пиндор аз capи худ бизудоянд (30).
-Чун моpо бидиданд, caфиpи хуш мезаданд, чунонки моpо ба гумон афканданд... Х^еч шак дap pох наёмад ва хеч тухмат моpо аз са^о бознадошт (с.31). пиндорам, ки тypо пapй pa^a медоpaд ё дев дap ту тacappyф кapдaacт (35).
-Ба Худо, ки ту нaпapидй, балки акли ту ва тypо сайд нaкapдaaнд, ки хиради
тypо сайд кapдaaнд (35).
...Аз бедоpй дyp бошй ва андешахо кам кунй, ки пеш аз ин окилу бихрад дидем тypо (35).
Намунахои дигapи силсиласинонимхо ба максади пешгиpии зиёд шудани хачми макола бидуни мисол танхо бо ишоpaи сахифаи дaхлдоp зи^ мешавад: фарру ^айбат ва бузургй (68), партав, шуо, ламаон (67), фитна, чанг, хусумат - корзор (115), париён, фариштагон, чину ^ин (119).
Дap байни чунин мypодифот мypодифоте дyчоp мешаванд, ки чаход чузъ доpaнд:
-Лахзае caбp кунед, то майли у аз кудом чониб бошад, ки xap кacеpо зи чихати асли худ кашише бошад ва ба лухуки маъдан ва манбаъи худ шавке бувад, хамаи чизхо ба синхи худ мунчазиб бошад (75).
Дap ин мисол чaхоp мypодиф коpбacт шудааст: майл, кашиш, шавк, мунчазиб. Майл, шавк, мунчазиб (чазбшуда, кашидашуда) калимахои apaбиacлaнд. Кашиш вожаи асили точикист. Дap байни ин чaхоp мypодиф калимаи шавк мypодифи нисбатан дypи майлу кашишу мунчазиб ба хисоб меpaвaд.
б) ^исми муайяни мypодифоти точикй-apaбй ва apaбй-точикиpо мypодифоте ташкил мекунанд, ки як чузъашон сода ва чузъи дигapaшон сохта ё мypaккaб аст. Аз чумла мypодифоте, ки чузъи apaбиaшон сода ва точикияшон сохта аст: илфу дустй (30), хушй -инбисот (34), расул - фиристода (36), нур-рушной (39), расул - паЙFOмбар (76), амо -курй (40), нишоту шодй (110).
в) Дap pиcолaхои фоpcии точикии Сyхpaвapдй ахёнан мypодифоте дyчоp мешаванд, ки як чузъашо^о исми содаи точикй ва чузъи дуюмишо^о исмхои apaбие ташкил мекунанд, ки бо усули шикастаи apaбй чамъбандй шудаанд ё чузъи точикй низ дap шакли чамъ омадааст:
-Вакте бap дapё бap сабили тaфappyч нaзapе мекapдaнд, мурFe мунаккаш бap capи об, ба pacми туюр бозй мекapд (76).
-...чaмоaтеpо дидам аз ёpони худ, capхо ва бол^о аз дом бypyн кapдa (31).
-...чунонки аз нукуши ачни^аи у хеч зохиp намонд (80).
Вожаи ачниха чамъи чанох ба маънои боли пapaндa аст.
г) Хдмчунин мypодифоте дyчоp мешаванд, ки чузъи apaбиaшон бо пасвандхои чамъи солими apaбй чамъбандй шудаанду чузъи точикиашон бошад, калимаи сохта аст:
-Гуфтам: Нишони зулумот чист?
-Гуфт: Сиё^й. Ва ту худ дap зулумотй, аммо ту намедонй. Он кас, ки pох paвaд, чун ху^о дap торикй бинад, бидонад, ки пеш аз он хам дap тоpикй будааст... (45). Вожаи зулумот чамъи зулмат ба маънои тоpикй аст.
д) муродифоти арабию точикй, ки дар ду чyзъaшон бо пасванддои чамъи точикй -он ва -хо чамъ баста шудаанд:
-Пас чун маро аз доли ин рафикон бигуфт... (112)
-...род бар шумо бибастанд, магар ки некбахтиатон ёрй кунад ба чудо шудан аз ин ёрон (ИЗ).
-Ва дамчун шабпара бошед, ки ба руз берун наёяд, то аз дасти xасмон эман бошад (30).
-Душманон бар асари мо дамеоянд ва хабардо дамепурсанд (33).
-Дар доли байни якза ва навм овозхои доил ва нидохои ачиб шунавад (88).
-Ва агар касе тарассуд кунад, дар айёми аъёд, ки мардум касди мусалло кунанд ва овозахо афрошта ва такбирхо баромада (87).
Бино ба таъкиди мутахассисон "...дар замони кадим FOлибaн чондорон ва баъзе калимадои дигарро бо -хо чамъ намебастанд ва онро дур аз фасодат медонистанд" (4, с.169). Маводи фактологй (сумчхо, Fорхо, овозахо, такбирхо, болхо, нидохо,xасмон, душманон ва Fайра) собит месозад, ки Судравардй коидаи бо пасванди -он чамъ бастани исмдои чондор ва бо пасванди -хо чамъ бастани исмдои бечонро дам нисбат ба калимадои аслан точикй ва дам нисбат ба калимадои иктибосии арабй катъиян риоя кардааст.
е) Дар баъзе мавриддо чузъи арабиасли муродиф аз руйи коидаи чамъбандии забони арабй ва чузъи точикиаш бо пасванддои чамъбандии точикй чамъ баста шудааст:
-Касе даст аз бародарони ман, ки чандоне самъ орият дидад (30).
--Fyлом Халил ва чамоате аз мутакаллимон ва фукадо бар иxвони тачрид ташнеъ заданд (92).
Як кисми муродифоти рисоладои точикии Судравардй аз ду ё бештар калимадои иктибосии арабй сохта шудаанд. Вомвожадои арабии муродифоти мазкурро аз руи услуби истифода ба якчанд гуруд таксим кардан мумкин аст.
а) Муродифоте, ки дар як чузъи ондо дар забони точикй дазм шудааст ва ба точикзабонон фадмост, вале чузъи дувум нисбат ба чузъи дигар камистеъмолтар ё хоси забони китобй мебошад.
-Гуйй, ки сафро бар мизочи ту FOлиб шудааст, ё хушкй ба димоFи ту род ёфтааст (с.З5).
Вожаи мизоч ба маънои "сиришт, нидод, табиат, хулк" (5, 1, с.6З8) дар забони точикй хеле серистеъмол аст. Калимаи димоF ба маънодои зерин меояд: 1.МaFЗи сар, мийя, сар; 2Дисси буёй, машом, бинй; З.Мач. кайфият, давсала, ходиш, майл" (5,ч. 1, с.З79). Дар забони точикй бештар ба маънои мачозии кайфият истифода мешавад. Дар мисоли фавк бошад чун муродифи вожаи мизоч ба маънои табиату сиришт омадааст.
-...камоле, ки деч накс перомуни у нагардад (с.З5).
-...мо ранчурем аз чидати ту ва аз xалале, ки бар ту род ёфтааст (35).
Вожаи накс ба маънои "айб, камбудй, нукс" (5,ч.1, с.845) ба фонди лyFaвии забони точикй дохил шудааст, вале серистеъмол нест. Калимаи халал низ ба маънои "нуксон, зарба, монеа, зарар" (5,ч. 2, с.457) дар забони точикй корбаст мегардад, вале нисбат ба "накс" серистеъмолтар аст.
-Ва инро назиру мушобех бисёр аст (с.З8).
Дар ин чуфти муродифот вожаи назир нисбат ба мушобед дар забони точикй истеъмоли бештар дорад.
-Пас кирм дар садро ба он рушной тафарруч кунад ва кути худ ба даст орад (с.50).
-...дам ба рушноии он кирм бинад, ки Fизои кирм кадом гиёд аст (50).
Вожаи кут ба маънои "хурданй, Fизои ба кадри зарур аст, таом" (5, ч.2, с.707) дар забони точикй кариб истеъмол намешавад. Хдрчанд дар катори калимадои китобй мавчуд аст (6, с.З10). Ибораи фразеологии "кути лоямут" - камтарин микдори хурок, ки барои зинда мондан лозим аст, хуроки "бихуру намур" (5, ч. 2, с.707) низ тандо дар забони
китобй истифода мешавад. Вале чамъи ин калима "аквот" баъди ба ассимилятсия дyчоp шудан дap гунаи "авкот" ба маънои "хуpокй, таом" дap забони гуфтугуй хеле cеpиcтеъмол аст. Ч,олиб он аст, ки дap забони гуфтугуй вожаи "авкот" ба маънои аслй, яъне чамъи калимаи вакт умуман коpбacт нaмегapдaд.Кaлимaи авкот ба маънои вакт ба услуби китобй мансуб аст. Хеле чолиб аст, ки мypaттибони Фapхaнги точикй ба pycй ду вожаи авкотро овapдaaнд: Авкот 1. чамъи вакт; Авкот 2. гуфтугуй ниг. таом, хуpок.Дap хамин фapхaнг калимахои авкотворй, авкотпазй, авкотхурй низ мaзкypaнд ва мутаносибан ба вожахои хуpоквоpй, хуpокпaзй, хуpокхуpй хавола шудаанд (6, с.25). Вожаи Fизо ба маънои "хуpок, кут, таом, хуpдaнй" (5, ч.2, с.651) дap дахсолахои ох^ хеле cеpиcтеъмол шудааст.
Дap мисоли поён вожаи кут бо калимаи маишат, ки ба маънои "зиндагй, pузгyзapонй, pузгоpгyзapонй" (5,ч. 1, с.623) истифода мешавад, бо тобиши маъноии наздик мypодиф шудааст:
-... кaдpе apзaн дap он чо pехтaндй аз бaхpи куту бapги маишати у (80).
-Пypcидaм, ки хaбap дех, ки бyзypгон аз кудом савб тaшpиф додаанд? Он п^... чавоб дод, ки мо чамоате мyчappaдонем, аз чониби Нокучообод меpacем (68).
Вожаи савб (бо сод) ба маънои 'т^аф, чониб, pуй, самт, чихат" (5,ч. 2. с.168) хоси услуби китобии забони точикй аст. Калимаи чониб ба хамин маъно дap забони точикй cеpиcтеъмол мебошад.
-Нури аввал калимаи улиёст, ки аз он кapимтap калимае нест/... ва аз шуои ин калимаи дигap хосил шуд (с.73).
X^ap ду мypодиф дap забони точикй cеpиcтеъмолaнд.
б) мypодифоти apaбиacле, ки хap ду чузъи онхо ба услуби китобй мансубанд;
-Гуфтам: Ин таволуд ва таносул тypо бap сабили мучаддад чи гуна меуфтад? (71)
Вожаи таволуд ба маънои "зоида шудан, зиёд шудани насл, авлод" (5,ч. 2. с.301) ва калимаи таносул ба маънои "зоидан, зоида шудан, авлод, зиёд шудан, насл эчод кapдaн" (5,ч.2, с.323) мypодифaнд ва танхо дap забони китобй истифода мешаванд.
-Аз ман бачае дap paхими у хосил шавад, бе он ки дap ман та^арру^ ва таFаййурe уфтад" (71).
-Чун аст, ки ту дap ин хонакох нузул кapдй баъдамо, ки даъвои адами та^аррук ва таFаййур аз ту зох^ шуд? (71)
Хдечанд вожаи та^аррук ба маънои "чунбиш, хapaкaт, коpy кушиш" (5,ч. 2. с.355) ва калимаи тaFaййyp маънои "аз холи худ бapгaштaн, дигapгyн шудан, табдил ёфтан'^о (5,ч. 2. с.350) доpaд, дap мисоли боло ба тобишхои маъноии хеле наздик истифода шудааст. Дap мисоли поён вожахои "таFаййур" ва "табаддул" низ ба хамин услуб коpбacт гapдидaнд:
-Мо низ пайваста дap ин суффаем ва нодидани ту далели набудани мо нест ва бap тaFaйюp ва иштиколи мо далолат нaдоpaд, табаддул дap холи туст (71).
Дap мисоли поён калимахои "далeлу бурбон" мypодиф гаштаанд. Вожаи "бypхон" нисбат ба далел камистифода аст. Дap хамин чумла вожаи "истидлол" аз pешaи "далла" (ишоpa кapдaн, шаходат додан, pох нишон додан (7, 138) низ ба маънои "далелу бypхон" ба коp paфтaacт.
-Аммо аз чихати "далелу бypхон" мубайян аст, ки мушохида кавш^ аз истидлол бошад... (85)
Дap мисоли поён калимахои восита ва зуччат, ки хap ду дap забони мyоcиpи точикй хеле cеpиcтеъмолaнд, мypодиф шудаанд:
-Шояд, ки ба ин кавоид, мисоли ин и^ок дap дил эчод кунад, то дap дунё уpо бибинад бе восита ва хуччате (86).
Дap мисоли зеp вожахои илходу куфр мypодиф шудаанд. Маънои калимаи кyфp хочат ба шapхy эзох нaдоpaд. Вожаи илход бошад маънои "аз дин бapгaштaн, бединй, мулхидй; capпечй кapдaн аз фapмони динй" (5,ч. 1. c.47б)-pо доpaд:
-Рулом Халил ва чамоате аз мутакаллимон ва фукахо бap ихвони тaчpид ташнеъ заданд ва бap илходу кyфpи эшон фатво доданд ва шаходату мaхзap сабт кapдaнд (92).
Ногуфта намонад, ки дap мисоли боло вожахои шаходату махзар низ мypодифaнд. Вожаи мaхзap дap ин мисол ба маънои "шаходатнома, хуччат, санад" (5,ч. 1. с.674) омадааст.
Баъзан дap матн як вожа бо ибоpa мypодиф мегapдaд:
-...шак нест, ки pочих бошад бap он чи тахаммули кулфати нaзap ва машаккати истидлол ва иктихоми машкук ва махалли шубхат бояд кapд (85).
Дap ин мисол вожаи машкук ба маънои шyбхaовap, шaковap бо ибоpaи махалли шубха(т) мypодиф гаштааст.
в) Дap баъзе мaвpидхо Сухpaвapдй се мypодифpо якчоя овapдa мавзуи бaхcpо paвшaнy возех сохтааст:
- Аммо аз чихати нaзap ба максуд ва маълум зох^ аст, ки дap ин илм максуду матлубу маълум Хдк аст... (85)
Дap ин силсилаи мypодифот максуду матлуб аз лихози маъно ба хам хеле наздиканд, вожаи маълум бошад дap хамин матн мypодифи онхо гapдидaacт.
Дap мисоли зеpин низ се мypодиф дap як чумла омадааст:
-... чамоли кибpиёи ахаддийят беш аз он аст, ки мавриди хap воpиде ва максади хap косиде ва матлаби хap толибе бошад (90).
-Ва ахли мaъpифaт исбот кapдaaнд мyхaббaтpо ва лаззатро ва дap он чинсият шapт нест... Ва мухаббат ба завк тааллук доpaд. Ва ишк ибоpaт аст аз мухаббате, ки аз хад беpyн paфтa бошад. Ва ишк бо ёфтани мypод бимонад ва шавк намонад (91-92).
2) Мypодифоти apaбиacле, ки чузъхои он бо тapзи чамъбандии шикастаи apaбй чамъ баста шудаанд:
-...хамчунин то ба ман pacaд, ин асхоб ва руфакои нухгона. (69).
Дap ин мисол асхоб чамъи сохиб, pyфaко чамъи paфик аст.
-Гуфт: Хдйхот! Ашбох ва назоири тypо ба ин даст нapacaд... (72)
Вожаи ашбох чамъи шибх ба маънои монанд аст, нaзоиp чамъи наз^а ба маънои чизи монанд мебошад.
-Ва aгap низ вакте асвоту алхони тавовис ва наFамоти тyюpи дигap шунидй, хам шавк ва орзуи у падид омадй... (81).
Вожахои асвот ва алхон мутаносибан чамъи савт ва лахн аст. Дap ин мисол вожаи нaFaмот чамъи солими калимаи нaFмa буда, бо асвоту алхон мypодиф аст. Гузашта аз ин вожахои шавк ва оpзy низ дap мисоли фавк мypодифaнд, ки яке калимаи apaбй ва дигapе точикист.
-^p^ - чумлаи нучуму кавокиб бо у дap сухан омаданд... (82).
Вожаи кавокиб чамъи кавкаб ба маънои œTOpa ва caйёpa, калимаи нучум чамъи начм ба маънои œTOpa аст.
Баъзан Сyхpaвapдй дap як чумла се мypодифи apaбии чaмъpо меоpaд:
-Пас чун мухаббат комил гapдaд, acpоpи улум ва хафоё ва хабоё ва завоёи мавчудот бap у пушида набувад (91).
Дap ин мисол вожаи хафоё чамъи хафия (хафият) ба маънои чизи пушида, rap ва амали нихонй (5,ч. 2. с.472) хабоё чамъи хаби(й) ба маънои пинхоншуда, махфй, нухуфта (8,ч.1, с.629) ва вожаи завоё чамъи зовия ба маънои кунч, кaноp, гуша (5,ч. 1, с.455) омадаанд.
Чй тaвpе ки мулохиза мешавад, дap pиcолaхои фоpcии Сyхpaвapдй чамъи шикастаи apaбй нисбат ба чамъи солими apaбй бештap ба мушохида меpacaд.
Дар осори точикии Шайхи Ишрок дамчунин муродифоте ба мушодида мерасад, ки яке аз вожадои ба дам мутарадифи арабиасл бо пасванди точикй калимаи сохта аст ё бо пасванди чамъбандии точикй шакли чамъро гирифтааст:
-Эшон ба ман гуфтанд, ки "моро дар пеш роддои дароз аст ва манзилдои сахмноку махуф, ки аз он эман натавон буд" (32).
Дар ин мисол калимаи садмнок аз вожаи арабии садм ба маънои "тарс, вадм, бим" (5,ч.2, с.227) ва пасванди точикии "нок", ки "суффикси сермадсул аст ва бештар аз исмдои маънй сифати аслй месозад, ки ба маънои решаи калима доро будани предметро мефадмонад" (9,ч.1,с.215) сохта шудааст. Он бо вожаи арабии махуф, ки маънои "хавфнок, дадшатангез, бимангез" (5,ч. 1, с.660) дорад, муродиф гардидааст.
-...мо писарони Холй ибни Хайри Ямонием, бигрифтанд моро ва бибастанд ба силсилахо ва аFлол ва ба зиндон карданд... (123).
Дар ин мисол силсила ба маънои занчир, банд омадааст. Вожаи аглол чамъи гул ба маънои "занчир, тавки оданин, ки бо даст ба гардани зиндониён меандозанд" (5,ч. 2, с.656) аст.
Дар мисоли зерин ба калимаи зоеъ Судравардй вожаи сохтаи беасарро муродиф кардааст, ки он аз пешванди бе- +асар ба маънои "таъсир накунад, бедуда бошад" сохта шудааст.
-Ва баттарини сухандо он аст, ки зоеъ шавад ва беасар бимонад (35).
Дар рисоладои форсии точикии Судравардй муродифии иборадо низ ба назар мерасанд. Чй тавре ки маълум аст, иборадоро аз руйи теъдоди чузъи маънидор ба иборадои содаю тафсилй чудо мекунанд. Вобаста ба истифодаи чузъи асосй бошад иборадоро ба се гуруд чудо мекунанд: номй, феълй ва зарфй (10, с.135). Иборадои мавриди тадлилро мо аз руйи баромади забонии чузъдои ондо ба гуруддо таксим мекунем.
а)Иборадое, ки дар ду чузъашон арабй аст:
-Бо вачале азим ва харосе тамом як пойро дар пеш менидодам ва дигареро бозпас мегирифтам (с.68).
Вожаи "вачал" маънои "тарс, бим"-ро дорад. Хдр ду ибораи содаи исмй бо сифат мебошад.
-Агар касе варои ин айше ба камоле ва макарре даъво кунад, куфри мутлак ва сакати махз ва чахли сирф бошад (81).
Дар ин чумла иборадои куфри мутлак, сакати махз, чахли сирф муродифоти матнианд ва дарчанд "... аз лидози обурангдои гуногунашон ... аз якдигар фарк мекунанд" [11, с.80] ба маънои "гапу иддаои мутлако нодуруст ва беасос" омадааст. Ибораи куфри мутлак ибораи содаи исмй бо исм мебошад. Ибораи сакати мадз ибораи содаи исмй бо сифат аст. Ибораи чадли сирф ибораи содаи исмй бо сифат аст.
б) Дар насри форсии точикии Шайхи ишрок чумладое дучор мешаванд, ки дар ондо ду ибораи муродиф омадааст ва дар ду чузъи яке аз ондо точикй ва чузъдои ибораи дигар арабй аст:
-...дар ки паре аз они у бар падлуи рост бандад ва бар оташ гузорад, аз харак эмин бошад ва насими сабо аз нафаси уст, аз бадри он ошикон рози дил ва асрори замоирро бо у гуянд (85).
Ибораи содаи рози дил ибораи исмй бо исм буда, дар ду чузъаш аз исмдои точикй дар шумораи тандо сохта шудааст. Ибораи асрори замоир ибораи содаи исмй бо исм мебошад, ки дар ду чузъаш арабй аст. Хдр ду чузъи он ибора бо тарзи чамъбандии шикастаи арабй чамъ баста шудааст. Ногуфта намонад, ки дар мисоли боло вожаи точикии оташ ва калимаи арабии дарак ба дамин маъно низ муродифанд.
в) Дар рисоладои форсии точикии Шайхи ишрок иборадо ва феълдои муродифи арабию точикй низ дучор мешаванд:
-сохта будан - илф гирифтан;
-Чун он бидидам ибтидои худ ва насии хеш аз худ ёд омадам ва он чи бо у сохта будам ва илф гирифта (32).
Феъли сохтаи сермаъно буда, яке аз маънохои он "созиш кардан, муросо кардан, сабру то^ат кардан" (5, ч.2, с.263), ху гирифтан, одат кардан аст. Илф гирифтан ба маънои ху гирифтан, унс гирифтан (5,ч. 1, с.436) омадааст.
Фуруд омадан - нузул кардан
-Пас, бар ин кух фуруд омадем (33)
-...омадем то ба ин шахр, ба фазои харакати малик нузул кардем (34).
Ба хамин монанд мутазаййир шудан - шигифт мондан, ачаб доштан (37). Паридан -тайарон кардан (37), нигоз доштан- мурокиб будан (76), болидан - ба камол расидан (106), гардидан -тавоф кардан (109), начот ёфтан (31) - растан (112), ситам кардан -табозй кардан (119) ва гайра.
г) муродиф шудани шакли тасрифии феъл бо ибора, ки як чузъи он арабй ва як чузъаш точикй аст:
-Пас ба он миён, ки мо он чо замегардидем ва тавоф замекардем, пире аз дур падид омад... (109).Дар бораи чунин муродифхо Б.Камолиддинов мегуяд: "Дар ^олабхои муродиф ифода намудани айни як мазмун дар сурате во^еъ мегардад, ки предмет холату вазъияти субъектро фахмонад"[ 12, с.14].
Вожахои замегардидем ва тавоф замекардем муродифанд.Калимаи тавоф ба маънои гардидан дар гирди чизе арабй аст (5,ч. 2, 301).
д) Муродиф шудани иборахои феълие, ки хамаи чузъхои онхо точикй мебошанд:
-Пас уро аз чой бичунбонад ва корхои бад ба наздики вай биёрояд аз куштану андомзо буридан ва озурдану ранч намудан ва кинаро дар дилаш бипарваронад ва барангезонад бар ситам кардан ва табозй кардан (119).
Хамаи иборахои феълии боло точикианд. Масдари куштан бо ибораи андом буридан ва масдари озурдан бо ибораи ранч намудан дар маънои каме дуртар муродифанд.
Дар баъзе мавридхо дар огози рисола дар наъти Худою расул иборахое истифода шудаанд, ки муродифоти матнй мебошанд:
-Ситоишу офарин мар Яздони кайзондорро, офаридагори чазон ва дорандаи замину осмон, гардонанда ва равонандаи ситорагон... (109).
Ё дар огози рисолаи "Сафири Симург" чунин омадааст:
-Сипос бод, возиби заётро ва мубдеи мавчудотро ва дуруд бар хочагони рисолат ва аиммаи нубувват ва бар созиби шариати кубро ва зодии тарикати улиё, Музаммади мустафо (84).
Иборахои содаи исмй бо исм возиби заёт ва мубдеи мавчудот, хочагони рисолат ва аиммаи нубувват ба истиснои калимаи хочагон, аз калимахои и^тибосии арабй сохта шуда, муродифоти матнианд, харчанд вожахои вохиб ва мубдеъ бевосита ба хам муродиф нестанд. Калимахои хочагон ва аимма муродифанд. Вожаи хочагон, бино ба гуфти М.Муин, калимаи ^адимй буда, ба маънои "бузург, сохиб, сарвар, худованд, молдор, давлатманд, савдогар, точир, вазир" истифода мешавад (8,ч. 1, 655). Дар ин чумла ба маънои бузург, сарвар омадааст. Калимаи аимма, чамъи имом аст, ки бо усули шикаста чамъбандй гардидааст. Тавсифхои марбут ба паёмбари ислом "сохиби шариати кубро" ва "ходии тари^ати улиё" низ харчанд муродифхои бевосита нестанд, лекин дар мисоли мавриди тах^и^ муродифи матнй шудаанд, зеро дар хар ду маврид паёмбар дар назар дошта шудааст.
Аз тахлили муродифот дар рисолахои форсии точикии Шайхи ишро^ ба хулосахои зерин омадан мумкин аст:
1. Шайх Судравардй яке аз бузургтарин мутафаккирони асри XII буда, ба инкишофи минбаъдаи ирфону фалсафаи Шарк таъсири фавкулода калон дорад.
2. Дар байни осори Судравардй рисоладои форсии точикии у, ки бо забони бенидоят зебою сода ва бетакаллуф таълиф шуданд, макоми махсусро ишгол мекунанд. Забони рисоладои форсии точикии Шайхи ишрок хеле бою рангин буда, намунаи дилчасптарини забони рисоладои илмии асри XII ба шумор меравад.
3. Дар рисоладои форсии точикии Шидобуддини Судравардй ягон садифае нест, ки дар ондо муродифоти гуногун дучор нашаванд. Хамин вижагй ба забони тарчумаи "Хай ибни Якзон"-и Ибни Сино ба точикй, ки ба калами Судравардй мансуб аст, хос мебошад.
4. Муродифоти рисоладои форсии точикии Судравардиро аз лидози баромад ба гуруддои зерин чудо кардан мумкин аст:
- муродифоте, ки дамаи чузъдои ондо точикиасланд. Дар байни чунин муродифот бештар муродифоти чуфт ва адёнан муродифоти сечузъа ба мушодида мерасанд;
- кисми асосии муродифоти рисоладои форсии точикии Судравардиро муродифоте ташкил мекунанд, ки як чузъи ондо точикй ва чузъи дигарашон арабй аст. Аз лидози сохт муродифоти точикию арабй ва арабию точикии осори форсии точикиии Судравардй аз калимадои сода, сохта ва мураккаб ташкил шудаанд. Дар байни муродифоти ин гуруд муродифоти сечузъа ва чорчузъа низ дучор мешаванд.
- дар рисоладои форсии точикии Судравардй муродифоте дучор мешаванд, ки аз ду ё се калимаи арабй иборатанд.
- аксари калимадои иктибосии арабй, ки дар таркиби муродифот истифода шудаанд, вожадое мебошанд, ки ба таркиби лугавии забони точикй дохил шудаанд ва дар калимасозии точикй иштирок мекунанд.
- дар рисоладои форсии точикии Судравардй додисаи муродифии иборадо низ ба назар мерасад. Иборадои муродифи осори Судравардиро мисли калимадои муродиф ба гуруддо чудо кардан мумкин аст: а)иборадое, ки дарду чузъашон арабй аст; б) иборадое, ки як чузъашон арабй ва чузъи дигарашон точикист ва ё баракс; в) муродиф шудани шакли тасрифии феъл бо ибора, ки як чузъаш арабй ва чузъи дигараш точикй аст; г) муродиф шудани иборадои феълие, ки дамаи чузъдои ондо точикй мебошанд;
- дар рисоладои форсии точикии Шайхи ишрок муродифоти матнй низ ба мушодида расиданд.
ПАЙНАВИШТ:
1. Судравардй, Шщобуддин Яуё. Циссауои Шайхи ишроц. Вироиши Ч,аъфар Мударриси Содицй/Ш. Судравардй.-Матн: бевосита.-Теурон: Нашри марказ, 1375.-38+110с.
2. Судравардй, Шщобуддин Яуё. Сафири Симург. Вироиши Ч,аъфар Мударриси Содицй. Хатгардони Цодири Рустам/ Ш. Судравардй. - Матн: бевосита. -- Душанбе: Донишварон, 2021. - 140 с.
3. Бурбон, Мууаммад Хусайн. Буруони цотеъ.Тауияи матн бо пешгуфтор, мулуацот, тавзеуот ва феуристи Амон Нуров. Ц.2/М. Буруон.- Матн: бевосита. - Душанбе: Адиб, 2004. - 424 с.
4. Шариат, Мууаммад Цавод. Дастури забони форсй/ М.Шариат.-Матн: бевосита.-Теурон: Асотир, 1370. - 459 с.
5. Фаруанги забони тоцикй. Дар зери таурири М.Ш.Шукуров,В.А.Капранов,Р.Хошим, Н.А.Маъсумй/ Фаруанги забони тоцикй. - Матн: бевосита. - Москва: Советская энциклопедия, 1969.- Ц.1,952с.; Ц.2. - 948 с.
6. Фаруанги тоцикй ба русй. Нашри дувум бо илова, такмил ва ислоу. Зери таурири Д.Саймиддинов, С.Д.Холматова, С.Каримов/ Фаруанги тоцикй ба русй.- Матн: бевосита. - Душанбе, 2006. - 784 с.
7. Большой арабско-русский и русско-арабский словарь / Составитель Юшманов А.С. /Большой арабско-русский и русско-арабский словарь. - Текст: непосредственный. -Москва: ООО "Дом Славянской книги", 2011. - 960 с.
8. Муин, Мууаммад.Фаруанги форсй. Ч..1/ М. Муин. - Матн: бевосита. - Теурон: Амири Кабир, 1375. - 1472 с.
9. Грамматики забони адабии уозираи тоцик. Ч..1. Мууаррирони масъул: Шарофиддин Рустамов, Раззоц Fаффоров. Нашри 2/ Грамматики забони адабии уозираи тоцик.-Матн: бевосита . - Душанбе, 2019. - 550 с.
10.Бобомуродов Ш., Мухторов З. Фаруанги истилоуоти забоншиносй/ Ш.Бобомуродов, З.Мухторов.-Матн: бевосита . - Душанбе, 2016. - 428 с.
11.Камолиддинов Б. Хусни баён/Б. Камолиддинов. - Матн: бевосита. - Душанбе: Маориф, 1989. - 120 с.
12.Камолиддинов Б. Муродифоти синтаксисй ва уусни баён/Б. Камолиддинов.- Матн: бевосита . - Душанбе: Маориф, 1986. - 184 с.
REFERENCES:
1. Suhrawardy, Shihobuddin Yahyo. Shaykh Ishrok Stories. Edited by Ja'far Mudarris Sodiki / Sh. Suhrawardy. - Text: Direct. - Tehron: Nashri markaz, 1375.- 38+ 110pp.
2. Suhrawardy, Shihobuddin Yahyo. The Whistle of Simurg. Edited by Ja'far Mudarris Sodiki. Translated by Kodir Rustam/Sh.Suhrawardy.- Text: Direct.--Dushanbe: Donishvaron, 2021.-140pp.
3. Burhon, Muhammad Husain. Burhoni Kote'. Preparation of the text with introduction, summery, explanation and index of Amon Nurov. V^/М. Burhon.- Text: direct.-Dushanbe : Adib, 2004.-424pp.
4. Shariat, Muhammad Javod. Persian manual /М.Shariat.-Text: direct.-Tehron: Asotir, 1370.-459pp.
5. Tajik Dictionary. Under the editorship of M.Sh.Shukurov, V.A.Kapranov, R.Hoshim, N.A.Ma'sumi / Tajik Dictionary. - Text: direct. - Moscow:Soviet encyclopedia, 1969.-V.1,952pp.; V.2,948pp.
6. Dictionary of Tajik into Russian. The second edition with amended and supplemented. Under the editorship of D.Saimiddinov, S.D.Kholmatova, S.Karimov / Dictionary of Tajik into Russian.- Text: direct.-Dushanbe, 2006.-784pp.
7. Big Arabic-Russian and Russian-Arabic Dictionary. Completed by Ushmanov A.S. / Big Arabic-Russian and Russian-Arabic Dictionary. -Text: direct .-Моscow: LC "Dom Slavyanskoy knigi", 2011.-960pp.
8. Muin, Muhammad. Persian dictionary. V.1/ М. Мшп.- Text: direct.-Tehron: Amiri Kabir, 1375.-1472pp.
9. Grammar of Tajik Modern Literary Language. V.1. Responsible editors: Sharofiddin Rustamov, Razzok Gafforov. Edition 2 / Grammar of Tajik Modern Literary Language.- Text: direct. -Dushanbe, 2019.-550pp.
10.Bobomurodov Sh., Mukhtorov Z. Dictionary of linguistical terms / Sh.Bobomurodov, Z.Mukhtorov.- Text: direct .-Dushanbe, 2016.- 428pp.
11.Kamoliddinov B. Rhetoric /B. Kamoliddinov.- Text: direct.-Dushanbe: Maorif, 1989.- ???
12.Kamoliddinov B. Syntactic Synonymy and Rhetoric /B. Kamoliddinov. - Text: direct .Dushanbe: Maorif, 1986. - 184 pp.
