CC BY
0
5.9.6 (10 02 22) ЯЗЫКИ НАРОДОВ ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН (ИРАНСКИЕ ЯЗЫКИ) 5.9.6 ЗАБОНХРИ ХАЛВДОИ МАМОЛИКИ ХОРИ^Й (ЗАБОНХОИ ЭРОНЙ) 5.9.6 LANGUAGES OF THE PEOPLES OF FOREIGN COUNTRIES (IRANIAN
LANGUAGES)
УДК 811.21/22
DOI 10.24412/3005-849X-2024-1-76-85 УСУЛИ ШАРХИ МАЪНОИ МОДДАХрИ ЛУГАВИ БО ИСТИФОДА АЗ МУРОДИФОТИ ЗАБОНУ ЛАХЧАХО ДАР ФАРХАНГИ "БУРХОНИЦОТЕЪ"
СПОСОБ ТОЛКОВАНИЯ ЗНА ЧЕНИЙ ЛЕКСИЧЕСКИХ ЕДИНИЦ С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СИНОНИМОВ НА ДРУГИХ ЯЗЫКАХ И НАРЕЧИЙ В СЛОВАРЕ «БУРХОНИКОТЕЪ» («НЕОСПОРИМОЕ ДОКАЗА ТЕЛЬСТВО»)
Гиёсов Нурулло Исматович, ходими калони илмии "Институти илмй-тадкицотии илмуои цомеашиносй"-и МДТ"ДДХ ба номи академик Б. Fафуров"; Рах,матова Ша^ноза Равшановна,
омузгори МДТ "ДДХ ба номи академик Б. Fафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)
Гиясов Нурулло Исматович, ст. научный сотрудник Научно-исследовательского института общественных наук ГОУ "ХГУ имени акад. Б. Гафурова"; Рахматова Шахноза Равшановна, преподаватель ГОУ "ХГУ имени акад.Б.Гафурова" (Худжанд, Таджикистан)
METHOD OF INTERPRETING THE MEANINGS OF LEXICAL UNITS USING SYNONYMS IN OTHER LANGUA GES AND AD VERBS IN THE "BURHONIQOTE'" DICTIONARY ("UNCONDITIONAL EVIDENCE")
Ghiyasov Nurullo Ismatovich, senior officials of "The Scientific-Research Institute of Social Sciences " under the SEI "KhSU named after academician B.Gafurov"Rahmatova Shahnoza Ravshanovna, lecturer of the SEI "KhSU named after academician B.Gafurov" (Khujand, Tajikistan) e-mail: nur-1954@mail.ru
Усули шаруи маънои моддауои лугави бо истифода аз муродифоти забону лауцауо дар фаруанги "Буруони цотеъ " таулилу барраси шудааст. Муайян гардидааст, ки дар тавзеуи моддауои лугавии фаруанг дар баробари муродиф ба забони форси-тоцики ва лауцауои он муродифот бо забонуои дигар, аз цумла, араби, турки, сурёни, руми, юнони, уинди, озарбойцони ва лауцауои араби, турки ва уинди низ мавриди истифода царор гирифтааст. Омилуои истифода аз муродифоти забонуои бегона, ба кадом забону лауцауо тааллуц доштани чунин муродифот кушода дода шуда, хулоса бароварда шудааст, ки муаллифи фаруанг уини ташреуу тавзеуи вожауои истилоуоти, душворфаум ва мансуб ба гиёушиноси, дорушиноси, тиб ва амсоли онуо ба чунин усули ташреу руй овардааст.
Калидвожах;о: "Буруони цотеъ ", Мууаммадуусайни Буруон, фаруангнигори, усулуои шару, моддаи лугавй, усули шару бо муродифот, забонуо, лауцауо
Рассмотрены способы толкования значений лексических единиц с использованием синонимов на других языках и наречий в словаре «Бурхони котеъ» («Неоспоримое доказательство»). Установлено, что при разъяснении языкового материала в данном словаре наравне с синонимами из персидско-таджикского языка и его диалектов использованы синонимы из других языков, в том числе арабского, турецкого, сурьянского, латинского, греческого, индийского, азербайджанского, и наречия из арабского, турецкого и индийского языков. Выявлены факторы использования синонимов из других языков и принадлежность этих синонимов к тому или иному языку и диалекту. Сделан
Серия гуманитарных наук
вывод, что автор словаря прибегает к данному методу при толковании и разъяснении терминов, малопонятных слов или слов, относящихся к ботанике, фармакологии, медицине и т.п.
Ключевые слова: «Бурхони котеъ» («Неоспоримое доказательство»), Мухаммадхусайн Бурхон, лексикография, способы толкования, лексическая единица, способ толкования с использованием синонимии, языки, диалекты
The article dwells on the ways of interpreting the meanings of lexical units using synonyms in other languages and adverbs in the dictionary "Burhoni Qote'" (".Irrefutable Evidence"). It has been established that when explaining the linguistic material in this dictionary, along with synonyms from the Persian-Tajik language and its dialects, synonyms from other languages, including Arabic, Turkish, Suryan, Latin, Greek, Indian, Azerbaijani, and adverbs from Arabic, Turkish and Indian languages. Factors in the use of synonyms from other languages and the belonging of these synonyms to a particular language and dialect have been identified. It is concluded that the author of the dictionary resorts to this method when interpreting and explaining terms, obscure words or words related to botany, pharmacology, medicine, etc.
Key-words: "Burhani Qote'" ("Irrefutable Evidence"), Muhammed Hossein Burhon, lexicography, methods of interpretation, lexical units, method of interpretation with synonyms, languages, dialects
Фархангнигорон дар тадвини фархангхои хеш усулхои гуногуни шархи моддахои лугавиро корбаст намуда, бо хар гуна роху васила кушиш ба харч додаанд, то ки дарки маънии калима ба хамагон сахл бошад. Дар ин бобат онхо сайъ менамоянд, ки талаботи замони худро ба инобат гирифта, барои ;онеъ намудани хонандаи давр аз тамоми усул ва роху воситахои фархангнигорй истифода баранд. Аз чумла, Мухаммадхусайни Бурхон кушидааст, то фарханги "Бурхони ;отеъ" ба мардумони форсизабон ва хатто дигар миллатхо дастрас ва мавриди истеъмол бошад. Барои дар амал татби; намудани ин хадафи хеш у аз усулхои гуногун истифода намудааст, ки яке аз онхо истифодаи муродифот дар тафсири маънои калима мебошад. Дар "Бурхони ;отеъ" дар шархи моддахои лугавй муродифот ба забони форсй хеле фаровон истифода гардидааст, зеро ин усули ташрехи маъно дар фархангнигории форсй-точикй аз кухантарин ва маъмултарин усул ба шумор мерафт. Дар баробари ин дар фарханг боз усули истифодаи муродифот аз забонхои дигар ва лахчахои гуногун низ ба чашм мерасанд. Дар ма;олаи мазкур тасмим гирифтем, ки усули муродифот ба забонхои дигар ва лахчахоро ба риштаи тах;и; кашем. Корбурди ин усул дар тадвини фархангхо аз дарачаи забондонии фархангнигор ва вусъати тафаккури лугавии у далолат мекунад. Дар корбасти ин усул муаллиф бевосита ба анъанахои фархангнигорони пешин такя намудааст, зеро ин падида дар фархангхои пеш аз "Бурхони ;отеъ" низ то андозае ба назар мерасад.
Забоншиносон дар тах;и;оти хеш дар мавриди усули номбурда а;идахои худро баён намудаанд. Аз чумла, муха;;и; Ф. Fиёсова дар мавриди истифодаи ин усул дар фархангхои ;арни XVII чунин иброз медорад: "Дар фархангхои ;арни XVII барои ташрехи маънои моддахои лугавй муродифхои онхо аз забонхои дигар низ ба таври фаровон истифода шудаанд. Истифодашавии чунин вожахо дар фархангхои тафсирии точикй нишон аз заъфи забони точикй-форсй нест, балки решахо ва сабабхои он дар омилхои берунизабонй, ё худ экстралингвистй аст [4, 131]". Алиасгари Хикмат бошад, дар мавриди муродифи забони дигар будани калимахои шархшаванда ягон ишорае накарда, чунин зикр менамояд: "Аммо бисёре аз калимоти арабй дар зайли луготи дигар ёд шуда...". [11, 208].
Ч,их,атх,ои гуногуни бархе фархангхои пешинро ба назар гирифта, хyлосa кардан мумкин аст, ки онхо хусусиятхои энсиклопедй дошта, ба фархангхои бисёрзабона шабохат доранд.
Агар аз замони таълифи фарханги "ЛyFaти фурс"-и Асадии Тусй OFOЗ карда, дар фархангхои тафсирии форсй-точикй моддахои лyFaвй бо усулхои одй - антонимй, синонимй ё омонимй ва Faйрaхо шарх ёфта бошанд, аллакай дар асрхои XVI-XVII тарзи мураттаб намудани фарханг мураккаб шуда, доманаи корбурди усулхо васеъ мегардад, ки аз инкишофи фархангнигорй дар ин асрхо шаходат медихад ва то ба хадде мерасад, ки барои шархи як калима якчанд усулхо - синонимй, антонимй, синонимхои забонхои дигар ва Faйрaхо корбаст мегарданд. Масалан, дар "Бурхони ^отеъ" омехташавии якчанд усул дар шараи моддаи лyFaвй - хам усули овардани антоними калима ва хам муродифи калима ба забони дигар корбурд шудааст. Барои та^вияти фикр аз фарханги номбурда намуна меорем: "Боло-ба вазни коло; ба маънии забар бошад, ки дар му^обили зер аст; ва ба арабй фав^ гуянд; ва ба маънии дарозй хам хаст, ки ба арабй тул хонанд; ва аспи чанибатро низ гуфтаанд, ки аспи кутал бошад [6, 224]. В.А. Капранов дар мавриди инкишофи фархангнигорй дар ин асрхо ибрози андеша намуда, таъкид мекунад, ки баъди ба сари ^удрат омадани Темуриён ва ба сифати забони давлатй корбурд шудани забони форсй дар Хиндустон фархангнигории форсй аз асри XIV сар карда, то асри XIX ба авчи рушди худ мерасад [5, 5]. Ба чуз ин, мухавдщ Амон Вохидов махсусан дар асрхои XVI-XIX ташаккул ёфтани илми фархангнигориро чунин ^айд менамояд: "Дар асрхои XVI-XIX илми лyFaтнaвисй нихоят дарача пеш меравад. ЛyFaтномaхое, ки дар ин давра офарида шудаанд, дар илми лyFaтнaвисии форсизабонон мав^еи мухимро ишFOл мекунанд" [3, 13].
Усули истифодаи синонимхо ба забонхои дигар дар фархангхои ^абл аз "Бурхони ^отеъ" таълифёфта низ ба назар расидаанд. Намунаи беатарини он фарханги маъруфи асри XVI -"Фархангнома"-и Хусайни Вафой мебошад. Мухавдщи фарханги мазкур Азиза Отахонова менигорад, ки хангоми шарх додани растанихо муаллиф "бо нишон додани синоними калима дар забони точикй ва ё забони дигар..." [8, 39], аз ин усул истифода кардааст.
Кайд кардан чоиз аст, ки мухавдщи номбурда дар "Бурхони ^отеъ" ва умуман дар фархангхои баъдина боз хам бештар истифода шудани муродифоти калима ба забонхои дигарро таъкид намудааст: "Дар фархангхои баъдина, масалан, дар "Бурхони ^отеъ" эзохи номи растанихо боз конкреттар ва бо эквивалентхо аз забонхои дигар (арабй, туркй ва f.) дода мешавад" [8, 41].
Дар "Фарханги Ч,ахонгирй"-и Хусайни Инчу низ аз муродифоти забони дигар васеъ корбаст намудааст ва мухавдщи фарханги зикршуда Х. Рауфов чунин иброз менамояд: "Дар фарханг барои тафсири маънои калимахо синонимхои мутоби^и ин калимахо аз забонхои дигар низ хеле бисёр истифода шудаанд. Бисёрии ин ^абил синонимхо арабианд ва як ^исмашон ба забонхои туркй, хиндй ва Faйрa тааллу^ доранд" [9, 83-84].
Мухавдщ Ф. Fиёсовa корбурди муродифоти калима ба забонхои дигарро аз руйи маводхои чамъкардаи худ аз фархангхои ^арни XVII ба се забон: арабй, туркй ва хиндй чудо мекунад [ниг. 4, 132]. Лекин хини тах^и^от маълум гашт, ки дар фарханги "Бурхони ^отеъ" Faйр аз муродифоти се забони мазкур боз муродифот аз забонхои юнонй, румй, сурёнй ва хатто вожахои зиёд аз лахчахои бархе аз ин забонхо ба хайси муродифот зикр ёфтаанд.
Муродифи калима дар дохили шарх дар "Бурхони ^отеъ" аз руйи мушохидаи мо ба ду гурух чудо мешавад:
1. Муродифи калима ба як забон. Дар фарханги мазкур муродифот ба забонхои арабй, туркй, сурёнй, румй, юнонй, хиндй, озарбойчонй зикр ёфта, аз хама бештар ба забони арабй мавриди корбурд ^арор гирифтааст, ки мо дар зайл чанде аз онхоро ба тари^и мисол зикр менамоем:
а) ба забони араби: "Испар - бар вазни мехтар; сипарро гуянд; ва ба арабй чуню хонанд" [6, 118]. Ё ин ки: "Сипедбарг - номи гиёхест ва онро ба арабй баклаи ямония гуянд" [6, 1093]. Ё ки: "Оташи саг - гиёхест давой ва онро ба тозй банафсачулкилоб хонанд" [6, 16]. Ба чуз ин дар моддауои лугавии зерин муродифоти забони арабй зикр ёфтаанд: "Азбар" [6, 113], "Ашом" [6, 136], "Таковар" [6, 504], "Дошхор" [6, 815], "Ситам" [6, 1100], Фаргар [6, 1465], Филгуш [6, 1512], "Коху" [6, 1584], Кажна [6, 1640], Гарос [6, 1781] ва гайрахо.
Фархангнигор дар тавзехи хатто калимахои сермаъно кушиш менамояд, ки ба хар як маънои он муродифи арабиашро зикр намояд ва дар натича дар як моддаи лугавй якчанд муродифи калима ба ин забон зикр меёбад: "Дарка - ба фатхи аввал ва сукуни сонй ва кофи мафтух; ба маънии зирех бошад, ки ба арабй диръ хонанд; ва ба маънии сипар хам ба назар омадааст, ки ба арабй чунна гуянд" [6, 839]. Кайд кардан чоиз аст, ки Мухаммад Муин дар хошияи фарханги "Бурхони котеъ" ба забони арабй мансуб будани калимаи "дарка"-ро зикр намуда, шаклхои гуногуни онро баён менамояд. Мухаммадхусайни Бурхон дар асараш ба кадом забон тааллук доштани моддахои лугавии фархангашро ишора намекунад ва моддаи лугавии "дарка", ки аслан вожаи арабй аст, далели боризи ин гуфтаанд. Вале дар шархи вожаи арабй боз муродифи дигари онро аз забони арабй овардани муаллиф шояд шаходат аз 1) ба калимахои иктибосии хазмшудаи забони форсй-точикй табдил ёфтани вожаи "дарка" ва 2) бештар маъмул ва фахмотар будани вожаи "диръ" дихад.
Ба чуз ин, муродифхои арабии зиёде дарч гардидаанд, ки ба забони форсй-точикй хазм шуда рафтаанд ва серистеъмол мебошанд. Барои таквияти фикр мисоли зеринро меорем: "Суфт - душро гуянд ва ба арабй китф хонанд; ва мозии суфтан хам хаст, ки аз сурох кардан бошад; ва ба маънии мухкам ва мазбут ва сахт низ омадааст; ва хар сурохи кучакро гуянд умуман ва сурохи сузанро хусусан; ва ба касри аввал (яъне сифт) низ ба маънии ситабр ва гализ; ва мухкам ва мазбут; ва душ, ки китф бошад, омадааст" [6, 1143]. Вожаи "суфт" дар "Лугати фурс" наёмадааст, вале дар "Сихох-ул-фурс" он ба гунаи "сифт" [7, 57] ва танхо ба маънии "мухкам ва кавй" ташрех шудааст. Ин вожа дар "Фарханги Каввос", "Меъёри Ч,амолй", "Тухфат-ул-ахбоб" хам дида нашуд. Эхтимол меравад, ки муаллифи "Бурхони котеъ" "суфт"-ро аз "Сурмаи сулаймонй" ё "Фарханги Чдхонгирй", ки аз чумлаи сарчашмахои ин лугат мебошанд, гирифта бошад. Балёнй онро ду маротиба оварда "суфт"-и якумиро "мухкам" ва "сурох кардани дур(р)" ва дуюмиро "кифт бувад, ки ба арабй катиф//китф хонанд", шарх медихад [1, 208]. Шархи вожаи "суфт"-ро низ муаллифи "Бурхони котеъ" дар таъсир аз "Фарханги Чдхонгирй" шарх медихад: "Суфт - бо аввали мазмум ду маънй дорад, аввал китфро гуянд... дуввум сурохи кучакро гуянд умуман ва сурохи сузанро хонанд хусусан. Бо аввали максур (сифт) ба маънои ситабр ва гализ ва махкам бошад [12, 1482]. Мусаллам ин нукта аст, ки вожаи "суфт"-и дар "Фарханги забони точикй" ба ду маъно шархёфта: 1. китф, душ, шона; 2. пахлу [10, 281] дар забони точикй дар истеъмол набуда, ба гурухи вожахои архаистй дохил шудааст ва чойи онро муродифи аз забони арабй ба хайси воситаи ташрехи маънои он оварда, минчумла, дар "Бурхони котеъ" омада, гирифтааст.
Fайр аз ин, Мухаммадхусайни Бурхон тарзи дигарро дар шархи маънии калима ба кор гирифта, дар баробари муродифи калимаи арабиро овардан дар худи забони арабй чй муродиф доштани онро зикр менамояд, ки аз дониши амики арабидонии у дарак медихад: "Хурфа - маъруф аст ва онро парпахан гуянд ва ба арабй баклатулхамко ва баклатулмуборака ва баклатуззахро ва баклатуллина хонанд" [6, 735]. Ё ин ки: "Говчашма - номи доруест, ки ба арабй айнулбакар ва айнулъичл хонанд" [6, 1767].
Лозим ба таъкид аст, ки муродифхои аз забони арабй овардаи муаллифи фарханг бештар дар моддахои лугавии аз руйи маъно ба гурухи вожахои ифодакунандаи
рустанихо, доруворихо, мевахо ва Faйрa тааллук доранд. Тааммук сари ин нукта моро бар ин хулоса овард, ки муаллифони фархангхо хини тадвини асарашон на танхо аз сарчашмахои адабй, фархангхо, осори таърихии дигар, балки аз осори мансуб ба тиб, дорушиносй, гиёхшиносй ва Faйрa хам истифода бурдаанд. Масалан, Берунй дар "ас-Сайдана фи-т-тиб"-и худ вожахои "айнулбакар", "айнуличил", "хурфа", "баклатулхамко", "баклатуззахро", "баклатулямония" ва Faйрa оварда, номхои гуногун ва сифатхои доругии онхоро шарху эзох додааст [2, с.111-112, 327]. Гузашта аз ин, Мухаммадхусайни Бурхон дар пешгуфтори мабсуте, ки ба фархангаш навиштааст, дар баробари се сарчашмахои фархангаш аз "Сихох-ул-адвия"-и Хусайнулансорй - сарчашмаи чахоруми худ ёдовар мешавад [6, дол], ки муаллифи он табиби исфахонй ва номи пуррааш Хусайн ибни Зайнулобидини Ансорй мебошад [7, 200 ва ручуъ ба хошия хам шавад].
Аз чониби дигар, чунин ба назар мерасад, ки муаллифи фарханг бо овардани синонимхо хам аз забони форсй-точикй ва хам забонхои дигар - арабй, туркй, юнонй ва Faйрa ва гохе аз чанд забон барои кушода додани маънии калима худро аз ташрехи мукаммал ё навиштани маколаи ташрехй озод мекунад.
б) ба забони туркй: "Обдастондор - яъне офтобадор; ва туркон офтобачй гуянд" [6, 6]; "Уреб - ба маънии мухарраф ва кач бошад ва туркон кайкоч гуянд" [6, 112]; "Сунхор -бар вазни гулзор; ба маънии охири сунух аст, ки зани писар бошад ва ба туркй келин хонанд" [6, 1181]. Дар "Фарханги Чдхонгирй" хам калимаи "сунхор" ба шархи зайл омадааст: "Сунхор - бо аввали мазмун ва сонии зада, зани писар бошад" [12, 1852]. Лозим ба таъкид аст, ки имруз калимаи туркии "келин" дар таркиби лyFaвии забони адабии хозираи точик хазм ва ба гурухи калимахои серистеъмол дохил гардидааст. Харчанд дар лахчаи минтакаи Кулоб калимаи "сунхор" мавчуд мебошад, аммо ин калима ба гурухи вожахои серистеъмол ворид нест.
Калимаи "сунух" бошад, аз истеъмол баромада, ба гурухи калимахои архаистй ворид шудааст. Инчунин дар шархи моддахои лyFaвии "Арч" [6, 97], "Бином" [6, 304], "Парандохтан" [6, 376], "Пиёзак" [6, 434], "Тарп" [6, 481], "Чакода" [6, 650], "Зовлона" [6, 1001-1002], "Зуч" [6, 1006], "Самут" [6, 1167], "Хазадгунд" [6, 2335], "Ёбир" [6, 24112412], ва Faйрa истифода аз муродифоти туркй сурат гирифтааст.
в) ба забони сурёнй: "Бужмажа - бар вазни хумкада; офтобпарастро гуянд; ва он чонварест аз чинси чалпоса, лекин аз чалпоса бузургтар мебошад; ва онро ба сурёнй хирбо хонанд" [6, 271]; "Гангдижхухт - номи Байтулмукаддас аст ва ба сурёнй Илиё хонандаш. Ва пеш аз ин кибла Байтулмукаддас буда ва холо низ киблаи насорост; ва ба касри хо (яъне Гангдижхихт) хам гуфтаанд" [6, 1845] ;
г) ба забони румй: "FaжFO - бар вазни фардо; говест, ки дар мобайни куххои Хато ва Хиндустон пайдо мешавад ва онро ба лyFaти румй кутос мегуянд; ва баъзе гуянд говест дарёй ва бахрикутос ба сабаби он хонанд; ва килодаи парчамро низ гуянд" [6, 1411]; "Капон - бар вазн ва маънии капон аст ва он тарозуест, ки як палла дорад ва ба чойи паллаи дигар санг аз шохини он овезанд; ва ба лyFaти румй кустос мегуянд" [6, 1592];
f) ба забони юнонй: "Тарахар - навъе аз бадрон бошад, ки турби сахрой аст ва тухми онро ба юнонй курдумоно ва куртумоно гуянд" [6, 483]; "Шалмиз - бар вазни кашниз; ба маънии хулба аст ва он рустание бошад маъруф, ки шанбалила низ гуянд ва ба юнонй фарика хонанд" [6, 1289];
д) ба забони ^индй: "Чдмхалу - бар вазни канчалу; номи чинсест аз Faллa, ки онро мушанг хонанд ва ба хиндй калов гуянд; ва ба фатхи аввал ва сонй (яъне чамахлу) хам омадааст, ки бар вазни Faрaзгy бошад; ва баъзе мушангро муштаг хондаанд ва гуфтаанд чамхалу навъе аз бозй бошад [6, 588]; Шалтук - бар вазни мафлук; биринчеро гуянд, ки
хануз аз пуст барнаёварда бошанд ва ба хиндй шолй хонанд" [6, 1288]; Як нуктаро кайд кардан чоиз аст, ки холо дар забони адабии хозираи точикй муродифи хиндии калимаи "шалтук", яъне "шолй" дар забони точикй рох ёфта, доираи истеъмолаш васеъ гардидааст ва калимаи "шалтук" ба гурухи калимахои архаистй дохил шудааст. Ин вожа, яъне шолй дар шархи моддаи лугавии "шалтук" дар Фарханги Чдхонгирй" низ мазкур аст: "Шалтук -бо аввали мафтух, ба сонии зада ва тои фавконии мазмум ва вови мачхул ва коф, биринчеро гуянд, ки аз пуст барнаёварда бошанд ва онро ба хиндй шолй хонанд" [12, 1625]. Бо назардошти он, ки "Фарханги Ч,ахонгирй" ба сабаби махсусияти сохтор, яъне тарзи чойгир намудани моддахои лугавй ба таври бояду шояд мавриди писанди хонандагон карор нагирифта буд ва айни замон фарханги "Бурхони котеъ" мисли 'Тиёс-ул-лугот" яке аз лугатхои аз хама серистеъмол ба шумор меравад, метавон хадс зад, ки махз фарханги мавриди тахлили мо боиси минбаъд дар забони точикй пахн гардидану чои муодили "шалтук"-ро гирифтани он шуда бошад.
д) ба забони озарбойчонй: "Фурота - оби ангур аст, ки нишоста ва орди гандум дар он резанд ва чандон бичунбонанд, ки ба кивом ояд ва сахт шавад ва онро бар риштае, ки магзи бодом ё магзи чавз кашида бошанд, монанди шамъ бирезанд; ва онро дар Озарбойчон босдук гуянд (ба замми доли абчад)" [6, 1444].
Маврид ба зикр аст, ки муаллифи "Бурхони котеъ" гохе дар шарху тавзехи моддахои лугавй ва таъкид аз сермаъноии онхо аз истилохоти "забони дарй" хам истифода бурдааст. У дар мукаддимаи асараш менависад: "... камтарини бандагон Ибни Халаф... мехост, ки чамеи луготи форсй ва пахлавй ва дарй ва юнонй ва сурёнй ва румй ва баъзе аз луготи арабй...ро ба тарики эчоз бинависад" [6, дол]. Аммо чун, ба кавли Алиасгари Хикмат, "вокиф ба фикхуллугаи забонхои фурси кадим ва пахлавй набуда, уро дар ин замина аглоте руй додааст [11, 204]: "Бостон - бар вазни достон; кухна ва гузашта ва кадим ва деринаро гуянд; ва киноя аз дунё ва олам ва дахр ва гардун хам хаст; ва ба забони дарй таърихро гуянд, ки ахволи пешиниён бошад; ва ба маънии мучаррад хам ба назар омада, ки аз тарк ва тачрид бошад" [6, 221].
2. Муродифи калима ба якчанд забон. Муаллифи "Бурхони котеъ" хини шархи як моддаи лугавй муродифхоро ба забонхои гуногун зикр менамояд: "Думтак - мургест баробар ба гунчишк, пайваста дар канорахои об нишинад ва дум чунбонад. Ва онро ба юнонй таргулудис ва ба арабй усфурушшавк хонанд" [6, 879]; "Ведонак - ба маънии коре ва чизе ба хам нопайваста бошад ва онро ба арабй тафра ва дар Хиндустон нога гуянд" [6, 2298].
Муаллиф баъзан муродифи моддаи лугавй ба кадом забон тааллук доштанашро баён накарда, ба ибораи "ба забони дигар" ё ин ки "лафзи дигар" фикрашро баён менамояд: "Укори кухон - давоест, ки онро ба лафзи дигар окиркархо хонанд ва ба арабй удулфарах гуянд; ва ба хазфи алиф хам омадааст, ки укари кухон бошад" [6, 1378]. Ё ин ки: Акач -меваест сахрой, ки дар Хуросон алафи шерон ва ба арабй туффохулбаррй ва ба лафзи дигар зуърур хонанд" [6, 154]. Дар ин холат муаллиф хонандаро дар мавриди ба кадом забон мансуб будани калима ба шубха намудан водор менамояд.
Мураттиби "Бурхони котеъ"ба чуз истифодаи муродифи забонхои дигар дар шархи маънои моддахои лугавй муродифотро аз лахчахои гуногуни хам забони форсй ва хам забонхои дигар низ корбаст намудааст. Истифодаи ин тарзи ташрехи маънии калима дар фархангхои пешин низ ба мушохида мерасанд. А. Отахонова корбурди ин усулро дар "Фархангнома"-и Хусайни Вафой чунин зикр менамояд. "Ва хатто муродифи калима ба лахчахо низ дар "Фархангнома"-и Вафой ба назар мерасад:
Фарсаб-дарахте бошад, ки боми хона бар он пушанд ва шерозиён онро харос гуянд. Рудакй гуфта, байт:
Бому фарсаб ба цумла хурд KyHtt, Аз гарoнtt агар равtt бар бом [S, 40]".
Дар фарханги "Бурхони котеъ" муродиф аз якчанд гурухи лахчахо - лахчахои форсй, арабй, туркй ва хиндй зикр ёфтаанд, ки мо онхоро дар зер зикр менамоем.
1. Ла^ча^ои забони форсй. Дар фарханги "Бурхони котеъ" чунин лахчахои ба забони форсй мутааллик мавчуданд:
а) шерозй: "Хубозй - навъе аз хитмй бошад ва онро шерозиён хитмии кучак хонанд. Муътадил аст. Бар газандагии зунбур зимод кунанд нофеъ бошад" [6, 712]; Бар замми ин, муаллиф калимахои лахчаи форсии шерозиро оварда, ба форсй чй ном доштанашро зикр менамояд: "Халиму - ба шерозй бехи рустание бошад, ки онро хуммозулбакар ва хуммозулбаррй гуянд ва ба форсй туршинак хонанд" [6, 690]. Шояд дар ин моддаи лyFaвй манзури муаллиф ба форсй гуфта, забони адабии форсй-точикии хамон даврро дар назар дошта бошад.
б) хуросонй: "Коланч - номи меваест шабех ба кунор ва онро дар Хуросон алафи шерон ва ба арабй зуърур хонанд" [6, 1576];
в) кирмонй: "Харбузаи рубох - ханзалро гуянд ва онро ба кирмонй харзахра мегуянд; ва ба арабй алкам хонанд" [6, 725].
г) сифохонП: "Тударй - бар вазни сусанй; тухми гиёхест, ки онро ба арабй касиса хонанд ва дар Сифохон кудома ва дар Кирмон модардухт гуянд ва хурдани он куввати бох дихад; ва ба маънии сумок хам ба назар омадааст; ва муарраби он тударич аст" [6, 529];
f) а^ли Систон: "Андов - таратезак бошад ва он сабзист хурданй; ва онро ахли Систон тараи мира ва арабон чарчир хонанд; ва баъзе гуянд чарчари сахроист, ки айхакон бошад [6, 169].
2. Ла^ча^ои забони арабй. Ба хайси муродиф аз лахчахои арабй чунин лахчахо мавриди истифода карор гирифтаанд:
а) мавсилй: "Говчашм - яъне фарохчашм; ва номи гулест, ки уро дар шаб буй бошад ва дар руз набошад ва ба арабй арор гуянд; ва номи гуле хам хаст, ки берунаш сафед ва дарунаш зард мебошад ва ба арабй айнулбакар ва бахор ва дар Мавсил шачаратулкофур ва ба юнонй фарбониюн гуянд. Табиати он гарму тар аст ва бобунаи гов ва акхавон хамон аст..." [6, 1767].
б) а^ли Шом: "Муштафшор - тилои дастафшон бошад ва он дар хазинаи Хусрави Парвез буд. Гуянд монанди мум нарм шудй ва хар сурате, ки аз он хостандй сохтандй; ва шаробхореро низ гуянд, ки аз ангури пешрас расонида бошанд ва онро ба истилохи шаробхорон шароби чухудй гуянд ва ба лyFaти ахли Шом мистор хонанд; ва ба хазфи хамза (яъне) хам омадааст (6, 2011).
в) а^ли MаFриб: "Арим - навъе аз мохй бошад, ки ахли МaFриб онро сардин ва ба юнонй саморис хонанд; ва дар арабй номи истахр ва обгире буд, ки ахли Сабо онро бо санг ва кир баста будаанд; ва ба фатхи аввал ва сонй (яъне арам) дар арабй гушти беустухонро гуянд" [6, 1372];
в) а^ли Уммон: "Ашр - хар наботеро гуянд, ки дар вакти шикастани шохи он ё баркандани барги он шире аз вай барояд; ва номи рустание хам хаст, ки самар ва меваи онро ба арабй хирфаъ гуянд, ки ковеша бошад ва усфур низ хонанд; ва баъзе гуянд навъе аз харшаф аст, ки кангар бошад ва кангармост чизест машхур; ва баъзеи дигар гуянд дарахтест, ки онро дар Хиндустон ог хонанд; ва ба лyFaти ахли Уммон санои маккй бошад; ва ба арабй адади дахро гуянд; ва хар дах оят аз Куръонро низ хонанд" [6, 1376];
г) а^ли Начд: "Касб - навъе аз хурмои хушк бошад, ки ахли Начц онро баршум хонанд. Гуянд кобиз аст ва шикам бандад; ва дар арабй ба маънии сахт бошад, ки дар мукобили суст аст" [6, 1530];
f) андалусй: "Алкам - арабон хар чизи талхро гуянд умуман ва ба забони андалус ханзал бошад хусусан; ва баъзе дарахти ханзалро мегуянд" [6, 1380].
д) ирок;й: "Акна - лугатест, ки онро дар Андалус суринчон ва дар Ирок луъбати барбарй хонанд" [6, 1379];
е) мисрй: "Луъбати барбарй - номи давоест, ки онро ба забони андалус суринчон ва ба лугати Миср акна хонанд; ва онро луъбати барбария хам мегуянд" [6, 1896].
3. Лахчаи туркй. Ба хайси лахчаи туркй танхо лахчаи кабилаи туркии хатой хамчун муродиф дар фарханг омадаанд: "Кажгов - ба маънии кажгост ва он гове бошад, ки дар мобайни куххои Хиндустон ва Хато ба хам мерасад. Думи уро бар гардани аспон ва сархои алам банданд. Ва онро ба туркии хатой кутос гуянд. Ва баъзе гуянд гови дарёист ва ба он эътибор бахрй кутос хонанд" [6, 1639].
4. Лахчаи хиндй. Мухаммадхусайни Бурхон хатто калимахои лахчавии минтакахои гуногуни Хиндустон, аз чумла, лахчаи Даканро низ дар фарханг зикр намудааст: 'Тасак -
чонварест аз кайк ва шипиш бузургтар ва дар миёни рахти хоб мебошад.........ва дар Хинди
Дакан макан хонанд" [6, 1413].
Як нуктаро бояд кайд кард, ки муаллифи "Бурхони котеъ" муродифи забонхо ва лахчахоро тавъам дар шархи моддахои лугавй баён менамояд, ки як навъ омехташавии усули муродифоварй аз забонхо ва лахчахо мебошад: "Асплунч - гиёхе аст давой, ки онро ба Сифохон шинг ва дар Хуросон риши бузи холдор ва ба арабй лихятуттайс хонанд. Табиати он сарду хушк аст, хуни бинй ва чамеъи аъзо бибандад ва решхои кухнаро нофеъ бошад ва кархаи амъоро суд дорад; ва азнобулхайр хамон аст [6, 120]. Ё ин ки: "Арсаф -бар вазни каркаф; хашишест, ки онро ба шерозй мошдору ва ба юнонй камофитус хонанд" [6, 1371].
Fайр аз ин, бо максади шархи пурраи маънии калима муродифи лахчахои гуногун низ якчоя меоянд. Масалан: "Кабарак - гиёхест хордор, ки онро ба арабй хасак ва ба шерозй хорсухак ва ба сифохонй хирдо гуянд ва дар Магриб хамсуламир хонанд. Зимод кардан бар варамхои гарм нофеъ аст" [6, 1588].
Ба чуз ин, муаллиф дар баъзе мавридхо аз шархи маънои калима сарфи назар намуда, танхо бо овардани муродифи забонхои дигар ё лахчахо конеъ мешавад: "Баргусй -тухмест, ки онро ба форсй исфаюш ва ба арабй базиркутуно ва ба шерозй банку ва ба юнонй фаслиюн хонанд" [6, 259].
Як нуктаро бояд кайд кард, ки муаллифи "Бурхони котеъ" ба хайси моддахои лугавй дар катори сирф вожахои форсй-точикй калимахои иктибосй, калимахои кадимии Занду Позанд ва лахчахои забонхои гуногунро интихоб ва шарх медихад: "Шакардаюн - ба лугати юнонй сири сахроиро гуянд ва ба шерозй сирму ва ба арабй хофизулачсод хонанд" [6, 1274]; "Харфакон -бар вазни пахлавон; чизест, ки онро ба арабй саммулфор ва ба форсй маргимуш мегуянд. Гуянд румист" [6, 685]; "Калбо - бар вазни фардо; ба лугати Занду Позанд ба маънии саг бошад ва ба тозй калб хонанд" [6, 1672]; "Рекоса - ба забони ахли Марв хорпушти калонро гуянд ва ба арабй кунфуз хонанд" [6, 990].
Мо бар он акидаем, ки муаллиф дар тавзехи моддахои лугавй кушидааст, то аз хар чихат бо тавони дониши худ калимахоро шарх дихад ва бо хар роху василае ба хонанда маънои онро кушода гардонад. Чунон ки дар боло зикраш рафт, аллакай ин усул дар фархангхои пеш аз "Бурхони котеъ" таълифгардида, аз чумла дар "Фархангнома"-и Вафой мавриди истифода карор гирифта буд ва Мухаммадхусайни Бурхон бевосита ба анъанахои фархангнигорони пешин такя намуда, онхоро хамчун маъхаз корбаст намудааст. Ин хусусиятхои фархангро ба назар гирифта метавон онро фарханги тафсирии муштарак номид, зеро фарханги "Бурхони котеъ" хам чилои якзабона ва хам чилои бисёрзабона мекунад.
Хдмин тавр, маълум мегардад, ки муаллиф хам муродифи калимаи форсй, хам калимаи щтибосй, хам калимахои лахчавй ё минта^ахои гуногунро ба забонхои гуногун меорад ва то як андозае ба маънии моддахои лугавй равшанй меандозад. Дар навбати худ муродифи калимахо метавонанд хам ба як забон ё якчанд забонхо ва ё ин ки ба лахчахои гуногун омада бошанд. Ин принсипи пешгирифтаи муаллифи "Бурхони ^отеъ" ва тавсеаи он аз чониби муаллиф шаходат аз он медихад, ки то чи андоза фархангнигорй дар асрхои XVI-XVII ташаккул ёфта, усулхои гуногуни шарх ба вучуд омаданд. Дар фархангхои пешин ин принсипхо ^ариб ки ахёнан ба чашм мерасиданд ва мураккабшавии шархи маънии калима бо хар роху восита ва омехташавии усулхои гуногун дар он аз дарачаи инкишофи баланди фархангнигории замони муаллиф дарак медихад.
Мухаммадхусайни Бурхон дар тадвини фарханги "Бурхони ^отеъ" кушиш намудааст, ки хамачониба лексикаи фархангро шарх дихад. Бар замми ин, хонанда дар баробари дарки маънии калима чй гуна муродиф ба забони гайр доштанашро мефахмад ва хар як ма^олаи лугавии фарханги "Бурхони ^отеъ" арзиши баландро доро буда, хидматхои беназири Мухаммадхусайни Бурхонро далолат мекунад.
ПАЙНАВИШТ:
1. Балёни, Тациуддин Авуади. Сурмаи сулаймони / Фароуамоварандаи матн, муаллифи пешгуфтор, уавоши, тавзеуот, феураст ва мацола ФТиёсова. - Хуцанд: Нури маърифат, 2006. - 486 с.
2. Беруни, Абурайуон. Ас-сайдана фи-т-тиб / Тауияи матн ва пешгуфтори А.Х.Мадрушкати.ц.1. - Душанбе: Дониш, 2017. - 502 с.
3. Воуидов А. Фаруангнигории форси-тоцики дар асрхои X-XIX/ А. Воуидов. - Самарцанд: СамДУ, 2018. - 144 с.
4. Fиёсова Ф. Н. Усули ташреуи шакл ва маънии калима дар фаруангуои царни XVII. Дис.барои дарёфти дарацаи илмии номзади илмуои филологи. - Хуцанд, 2006. - 174 с.
5. Капранов А.В. Таджикско-персидская лексикография в Индии XVI-XIX вв./ А.В. Капранов. - Душанбе: Дониш, 1987. - 224 с.
6. Мууаммадуусайн ибни Халафи Табрези. Буруони цотеъ / Ба эутимоми доктор Мууаммад Муин. Дар панц муцаллад. - Теурон, 1342.
7. Нахцувони, Мууаммад ибни Хиндушоу. Сиуоу-ул-фурс. Пешгуфтор, тауияи матн ва феуристи алифбоии лугат F. Мирзоев. - Душанбе: Гулнацш, 2023. - 406 с.
8. Отахонова А. Фаруангномаи Хусайн Вафои. - Душанбе: Дониш, 1986. - 124 с.
9. Рауфов Х. "Фаруанги Цауонгирй" уамчун сарчашмаи лексикографияи тоцику форс. -Душанбе: Дониш, 1973. - 191с.
10. Фаруанги забони тоцики. Ц.2. - Москва: Советская энциклопедия, 1969. - 949 с.
11.Хикмат, Алиасгар. Буруони цотеъ. /Муцаддимаи Лугатномаи Деухудо. Ч..1. - Теурон: Муассисаи чоп ва интишороти Донишгоуи Теурон, 1377. - С. 201-218.
12.Шерози, Мир Цамолуддин Хусайни Инцу. Фаруанги Цауонгирй. Виростаи Рауими Афифи. Ц.2. -Машуад, 1351. - 1327. - 2657 с.
REFERENCES:
1. Balyoni, Taqiuddin Avhadi. Surma-i Sulaimoni. The author of the foreword, noted, edited, explanianed, indexed by F. Ghiyosova. - Khujand: Light of Enlightenment, 2006. - 486pp.
2. Beruni, Aburayhon. As-saydana fi-t-tib. Prepared and foreword by A.H. Madrushkati. V.1. -Dushanbe: Knowledge, 2017. - 502 pp.
3. Vohidov A. Persian-Tajik Lexicography Referring to 10th - 19th centuries. - Samarkand: SamDU, 2018. - 144pp.
4. Ghiyosova F.N. The Method of Interpretation of Formation and Meaning of Word in the Dictionaries of the 17th century: candidate dissertation on philology. - Khujand, 2006. - 174 pp.
5. Kapranov A.V. Tajik-Persian Lexicography in India Appertaining to 16th - 19th centuries. -Dushanbe: Knowledge, 1987. - 224pp.
6. Muhammad Hossein ibn Khalaf Tabrezi. Burhoni qote ' / under the editorship of Dr. Muhammad Muin: in five volumes. - Tehran, 1342.
7. Nahjuvoni, Muhammad ibn Hindushoh. Sihah-ul-furs: foreworded, prepared and alphabetical listed by Gh.Mirzoev. - Dushanbe: Gulnaksh, 2023. - 406pp.
8. Otakhonova A. Husayn Wafoi's encyclopedia . - Dushanbe: Knowledge, 1986. - 124pp.
9. Raufov H. "Jahongiri's dictionary" - as a source of Tajik-Persian lexicography. - Dushanbe: Knowledge, 1973. - 191pp.
10.Tajik language dictionary. V.2. - Moscow: Soviet encyclopedia, 1969. - 949 pp.
11.Hikmat, Aliasghar. Burhoni qote' / introduced by Dekhudo Dictionary. V.1. - Tehran: Institute of Tehran University publishing-house, 1377. PP. 201-218.
12.Sherozi, Mir Jamoluddin Hosseini Inju. Jahangiri's dictionary: under the editorship of Rahimi Affi. V.2. -Mashhad, 1351. - 1327 - 2657pp.
