Научная статья на тему 'ХУСУСИЯТҲОИ ИСТИФОДАИ КАЛИМАҲОИ ИҚТИБОСӢ ДАР ТАРҶУМАИ К.ЧАЙКИН БАР “БУСТОН”-И САЪДӢ'

ХУСУСИЯТҲОИ ИСТИФОДАИ КАЛИМАҲОИ ИҚТИБОСӢ ДАР ТАРҶУМАИ К.ЧАЙКИН БАР “БУСТОН”-И САЪДӢ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
44
10
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
К.И.Чайкин / “Бустон”-и Саъдӣ / тарҷумаи русӣ / вомвожаҳои (тоҷикӣ / арабӣ / туркӣ) дар забони русӣ / муарраб / мувофиқати тарҷума / К.I. Chaikin / «Bustan» Saadi / Russian translation / borrowing words (Tajik / Arabic / Turkic) in Russian language / Arabism form of the word (Arab) / adequacy of translation

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Шарипова Шаҳзода Мирзоғаниевна

Ба иттифоқи орои мутахассисон тарҷумаи “Бустон”-и Саъдӣ аз ҷониби шарқшиноси машҳури рус Константин Иванович Чайкин (1889-1938) ба дараҷаи олии касбӣ иҷро шудааст ва ҳам аз нуқтаи назари мувофиқати тарҷума ба нусхаи асл ва ҳам аз ҷиҳати бадеият ҳамто надорад. Вижагиҳои истифодаи вомвожаҳои арабӣ, тоҷикӣ ва туркӣ дар забони русӣ таҳлил шудаанд. Вомвожаҳо аз лиҳози баромад ба гурӯҳҳо тақсим карда шудаанд: калимаҳои тоҷикӣ, калимаҳои арабӣ, вомвожаҳои туркӣ. Қайд мегардад, ки баъзе вомвожаҳои тоҷикӣ ба забони русӣ дар шакли арабишуда (муарраб) ворид шудаанд. Муайян гардидааст, ки тарҷумон аксаран вомвожаҳои дарвеш, шоҳ, подшоҳ-ро бо вуҷуди дар нусхаи асл корбаст нагардидани онҳо мавриди истифода қарор додааст. Масалан, вомвожаи тоҷикии “подшоҳ”-ро К.И.Чайкин ҳини тарҷумаи силсилаи муродифоти “шаҳриёр”, “шаҳаншоҳ”, “худованд”, “хусрав”, “малик”, “фармондеҳ” истифода бурдааст. Факти ҷолиби истифодаи вомвожаи “тюрбан” – шакли таҳрифшудаи калимаи тоҷикии “дулбанд”,ки ба истиснои “Фарҳанги форсӣ”-и Муин дар ягон луғати тафсирии қуруни вусто ва муосири ба мо дастрас вонамехӯрад, яъне дар забони адабии муосири тоҷик он истифода намешавад, ошкор шудааст. Зикр гардидааст, ки К.И.Чайкин баъзан вомвожаҳоро ба маънии маҷозӣ истифода мебарад, ки дар фарҳангҳои забони русӣ мазкур нестанд.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PECULIARITIES OF USING BORROWING WORDS IN THE TRANSLATION OF SAADI’S “BUSTAN” BY K.I.CHAIKIN

According to the unanimous recognition of experts, the translation of Saadi’s “Bustan” by Konstantin Ivanovich Chaikin (1889-1938), a famous Russian Iranian-studies scholar, was carried out at a very high professional level and has no equal both in terms of the adequacy of the translation and in terms of artistic performance. The features of the use of Arabic, Tajik and Turkic words borrowed by the Russian language in the translation of “Bustan” are analyzed. Borrowed vocabulary is divided into groups according to origin: Tajik words, Arabic words, Turkic borrowings. It is emphasized that some Tajik borrowings entered into the Russian language in an Arabized form (muarrab). It was revealed that the translator often uses borrowed vocabulary: dervish, shah, padishah, although these words are not used in the original. For example, K.I. Chaikin uses the borrowed Tajik word “padishah” when translating the synonymous series “shakhriyor” (ruler), “shahanshah”, “khudovand” (lord), “khusrav” (emperor), “malik” (sovereign), “farmondeh” (ruler). An interesting fact has been revealed that in the translation of “Bustan” the borrowed word “turban” is used which is a distorted form of the Tajik word “dulband”, which, with the exception of Muin’s “Persian Dictionary”, is not recorded in any of the medieval and modern explanatory dictionaries available to us, that is, in it is not used in modern literary Tajik language. It is emphasized that K.I. Chaikin sometimes uses borrowed words in a figurative meaning, which is not recorded in Russian language dictionaries.

Текст научной работы на тему «ХУСУСИЯТҲОИ ИСТИФОДАИ КАЛИМАҲОИ ИҚТИБОСӢ ДАР ТАРҶУМАИ К.ЧАЙКИН БАР “БУСТОН”-И САЪДӢ»

УДК 80

Шарипова Шах,зода Мирзоганиевна,

омузгори калони кафедраи назария ва амалияи забони англист факултети забонуои хорицииМДТ "ДДХба номи акад. БТафуров" (Хуцанд, Тоцикистон)

Шарипова Шахзода Мирзоганиевна,

старший преподаватель кафедры теории и практики английского языка факультета инностранных языков ГОУ «ХГУ имени акад. Б.Гафурова» (Худжанд, Таджикистан)

Sharipova Shakhnoza Mirzoganievna, senior lecturer of the department of theory and practice of the English language, SEI "KhSU named after academician B. Gafurov" (Tajikistan, Khujand) e-mail: shahzodakhonum@mail.ru

Ба иттифоци орои мутахассисон тарцумаи "Бустон "-и Саъдй аз цониби шарцшиноси машуури рус Константин Иванович Чайкин (1889-1938) ба дарацаи олии касбй ицро шудааст ва уам аз нуцтаи назари мувофицати тарцума ба нусхаи асл ва уам аз цщати бадеият уамто надорад. Вижагщои истифодаи вомвожауои арабй, тоцикй ва туркй дар забони русй тащил шудаанд. Вомвожауо аз лщози баромад ба гуруууо тацсим карда шудаанд: калимауои тоцикй, калимауои арабй, вомвожауои туркй. Цайд мегардад, ки баъзе вомвожауои тоцикй ба забони русй дар шакли арабишуда (муарраб) ворид шудаанд. Муайян гардидааст, ки тарцумон аксаран вомвожауои дарвеш, шоу, подшоу-ро бо вуцуди дар нусхаи асл корбаст нагардидани онуо мавриди истифода царор додааст. Масалан, вомвожаи тоцикии "подшоу"-ро К.И.Чайкин уини тарцумаи силсилаи муродифоти "шауриёр", "шауаншоу", "худованд", "хусрав", "малик", "фармондеу" истифода бурдааст. Факти цолиби истифодаи вомвожаи "тюрбан" - шакли таурифшудаи калимаи тоцикии "дулбанд",ки ба истиснои "Фаруанги форсй"-и Муин дар ягон лугати тафсирии цуруни вусто ва муосири ба мо дастрас вонамехурад, яъне дар забони адабии муосири тоцик он истифода намешавад, ошкор шудааст. Зикр гардидааст, ки К.И.Чайкин баъзан вомвожауоро ба маънии мацозй истифода мебарад, ки дар фаруангуои забони русй мазкур нестанд.

Калидвожа^о: К.И.Чайкин, "Бустон"-и Саъдй, тарцумаи русй, вомвожауои (тоцикй, арабй, туркй) дар забони русй, муарраб, мувофицати тарцума

По единодушному признанию специалистов, перевод «Бустана» Саади Константином Ивановичем Чайкиным (1889-1938), известным русским иранистом, осуществлен на очень высоком профессиональном уровне и не имеет равных как с точки зрения адекватности перевода, так и в плане художественного исполнения. Анализируются особенности использования в переводе «Бустана» заимствованных русским языком арабских, таджикских и тюркских слов. Заимствованная лексика разделена на группы согласно происхождению: таджикские слова, арабские слова, тюркские заимствования. Подчеркивается, что некоторые таджикские заимствования проникли в русский язык в арабизированной форме (муарраб). Выявлено, что переводчик часто употребляет заимствованную лексику: дервиш, шах, падишах, хотя в оригинале эти слова не

DOI 10.24412/2413-2004-2023-3-111-120 ХУСУСИЯТХОИ ИСТИФОДАИ КАЛИМАХрИ ИЩТИБОСИ ДАР ТАРЦУМАИ К.ЧАЙКИН БАР "БУСТОН"-И СА ЪДИ

ОСОБЕННОСТИ ИСПОЛЬЗОВАНИЯ ЗАИМСТВОВАННОЙ ЛЕКСИКИ В ПЕРЕВОДЕ «БУСТАНА» СААДИ К.И. ЧАЙКИНЫМ

PECULIARITIES OF USING BORROWING WORDS IN THE TRANSLA TION OF SAADI'S "BUSTAN" BY K.I.CHAIKIN

употребляются. Например, заимствованное таджикское слово «падишах» К.И. Чайкин использует при переводе синонимического ряда «шахриёр» (правитель), «шаханшах», «худованд» (владыка), «хусрав» (император), «малик» (государь), «фармондех» (правитель). Выявлен интересный факт употребления в переводе «Бустана» заимствованного слова «тюрбан» - искаженной формы таджикского слова «дулбанд», которое, за исключением «Персидского словаря» Муина, не зафиксировано ни в одном из доступных нам средневековых и современных толковых словарей, то есть в современном литературном таджикском языке оно не употребляется. Подчеркивается, что К.И. Чайкин иногда употребляет заимствованные слова в переносном значении, которое не зафиксировано в словарях русского языка.

Ключевые слова: К.И. Чайкин, «Бустан» Саади, русский перевод, русский язык,

заимствованная лексика (таджикская, арабская, тюркская) , арабизированная форма

слова (муарраб), адекватность перевода

According to the unanimous recognition of experts, the translation of Saadi 's "Bustan" by Konstantin Ivanovich Chaikin (1889-1938), a famous Russian Iranian-studies scholar, was carried out at a very high professional level and has no equal both in terms of the adequacy of the translation and in terms of artistic performance. The features of the use of Arabic, Tajik and Turkic words borrowed by the Russian language in the translation of "Bustan" are analyzed. Borrowed vocabulary is divided into groups according to origin: Tajik words, Arabic words, Turkic borrowings. It is emphasized that some Tajik borrowings entered into the Russian language in an Arabized form (muarrab). It was revealed that the translator often uses borrowed vocabulary: dervish, shah, padishah, although these words are not used in the original. For example, K.I. Chaikin uses the borrowed Tajik word "padishah" when translating the synonymous series "shakhriyor" (ruler), "shahanshah", "khudovand" (lord), "khusrav" (emperor), "malik" (sovereign), "farmondeh" (ruler). An interesting fact has been revealed that in the translation of "Bustan" the borrowed word "turban" is used which is a distorted form of the Tajik word "dulband", which, with the exception of Muin's "Persian Dictionary", is not recorded in any of the medieval and modern explanatory dictionaries available to us, that is, in it is not used in modern literary Tajik language. It is emphasized that K.I. Chaikin sometimes uses borrowed words in a figurative meaning, which is not recorded in Russian language dictionaries.

Keywords: K.I. Chaikin, «Bustan» Saadi, Russian translation, borrowing words (Tajik, Arabic,

Turkic) in Russian language, Arabism form of the word (Arab), adequacy of translation

Мусаллам аст, ки дар натори дигар воситах,о щтибоси калима аз як забон ба забони дигар яке аз ровдои асосии бойшавии таркиби лугавии х,амаи забонх,о мебошад. Олиму адиби маъруфи эронй М.Ба^ор мегуяд: "Дар олам х,еч забоне нест, ки битвонад аз омехтагй бо забони дигар худро дар канор дорад, магар забони мардуме, ки х,аргиз бо мардуми дигар омезиш накунанд ва ин низ мух,ол аст. Чй ба василаи ти^орат ва сафар ва муошират ва, ^атто, ба василаи шунидани афсона ва ривоёти милали дигари луготе аз он мардум дар ин мардум нуфуз мекунад ва х,амаи забонх,ои олам аз ин ру дорои лугатх,ои дахил аст." (1,с.279) Бино ба гуфти мухдвдщи дигар, "Сабабх,ое, ки аз табиати забон бармеоянду ба забон ворид шудани унсурх,ои бегоназабон замина мегузоранд, пеш аз х,ама, э^тиёчи номдих,ии х,одисоти сершумори х,аёти рузмарра аст. Ч,амъият, ки инкишоф меёбаду а^лу хиради инсон олоту афкори нав ба нав меофарад, х,ар як забонро ба номх,ои нав э^тиёчманд мегардонад. Дар ин х,олат забон аз банду решаи худ гизо мегирад ва, агар он расой накард, аз сарчашмаи дигар - и^тибосот ба^ра мегирад". (2,с.8)

Лозим ба таъкид аст, ки масъалаи идтибос дар забоншиносй хеле ба - тафсил баррасй гардидааст ва рочеъ ба падлудои гуногуни ин мавзуъ даддо таддидот таълиф ёфтаанд. Дар мадолаи дозир мо вижагидои корбасти калимадои идтибосии аз забондои арабй, точикй ва туркй ба забони русй дохилгардидаро дар тарчумаи "Бустон"-и Саъдй, ки ба далами эроншиноси маъруфи рус Константин Чайкин тааллуд дорад, мавриди баррасй дарор медидем. То чое, ки муаллифи ин сатрдо огодй дорад, дар забоншиносии точикй дар бораи тарзу усулдои корбасти вомвожадои арабию точикй ва туркй дар тарчумаи "Бустон"-и Саъдй умуман ва дар тарчумаи К.Чайкин хусусан таддидоте ба субут нарасидааст. Ягона асаре, ки ба забони тарчумаи "Бустон" бахшида шудааст, мадолаи Махкамов А.А. "Баъзе вижагидои тарчумаи В.Державин бар "Бустон"-и Саъдй"(3) мебошад. Чи тавре ки аз номаш пайдост дар мадола баъзе хусусиятдои тарчумаи "Бустон", ки ба далами В.Старостин тааллуд дорад, баррасй шудааст. Муаллиф дар чанд маврид тарчумадои Старостин ва Чайкинро мудоиса карда, таъкид намудааст, ки тарчумаи Чайкин дам аз лидози мувофидату мутобидат ба нусхаи асл ва дам аз лидози бадеият дар сатди хеле баланд ичро шудааст. Вале А.А.Мадкамов ба масъалаи хусусиятдои истифодаи вомвожадои арабию точикй ва туркй дар тарчумаи русии "Бустон" дахл накардааст. (3)

Дар мадола мо мулодизадоямонро дар бобати корбасти вожадои идтибосии шах, падишах, шахиншах, султан, дервиш, визирь, тюрбан, байрам, дирам/дирхем, мечеть баён мекунем.

Манбаи асосии таддид тарчумаи русии "Бустон"-и Саъдй дар ичрои К.Чайкин аст. (4) Барои мудоиса матни аслии "Бустон", ки дар чилди 4-уми "Куллиёт"-и Саъдии Шерозй интишор шудааст, истифода гардид. (5)1

Хдмаи вомвожадои мавриди таддид дар фардангдои тафсирии забони русй, аз чумла дар "Словарь русского языка"-и Ожегов С.И. (6) ва фардангдои дузабона (7;8) мазкуранд.

Вомвожадои мавриди таддидро аз лидози баромад ба якчанд гуруд тадсим намудан мумкин аст: 1. Калимадои соф точикй: шах, шаханшах, падишах, тюрбан (дулбанд). Дар ин чо як нуктаро махсус дайд кардан лозим аст: як датор вомвожадои точикй ба забони русй дар шакли муарраб, яъне арабигашта ворид шудаанд: мечеть, визирь/везир, дервиш. 2. Калимаи арабиасли султон; 3. Вожадои туркй: чалма, байрам.

а)Вомвожадо аз забони точикй. Лозим ба таъкид аст, ки вадте ки вожадои идтибосй аз забони форсии точикй мегуем, умуман баромади забонии ондоро дар назар дорем. Роддои ворид шудани ин вожадо ба забони русй мумкин аст мустадиман ё тавассути забони/забондои миёнарави дигар сурат гирифта бошад.

Падишах. Тарзи талаффузи точикиаш маъмулан подшод аст, вале талаффуз подишод низ дар фардангдо мазкур аст (9,1,с.615). Ин вожа дар фарданги тафсирии забони русй бо шарди зер омадааст: "Падишах - титул некоторых монархов странах Ближнего и Среднего Востока" (6, с.394.) К.Чайкин дар тарчумаи "Бустон" ин вожаро хеле модирона ва ба таври ба худ хос истифода кардааст. Дар матни русй дар баъзе мавриддо падишах омадааст, вале дар матни точикй ин калима нест:

Покуда светила горят в небесах, В стихах этих будешь жить, падишах. (с.25. Ки то дар фалак моху хуршед хаст. Дар ин дафтарат зикри цовид хаст. (с.17) Азбаски байт дар фасли "Мадди Абубакр ибни Саъд ибни Зангй" омадааст, маънои мухотаб фадмост.

1 Минбаъд дар мадола дамаи байтдои шодид ба забондои русию точикй аз дамин нашрдо оварда мешаванд, бинобар ин мо дар давсайн фадат садифаи китобдоро зикр мекунем.

И только того, кто испытан в боях,

Над войском вождем назначай, падишах. (с.72).

Сипохро макун пешрав цуз касе, Ки дар цангхо буда бошад басе. (с.81).

Раздор заприметив во вражьих войсках, Вложи ятаган свой в ножны, падишах (с.74).

Чу дар лашкари душман афтад хилоф, Ту бигзор шамшери худ дар гилоф. (с.83).

Дар ин абёт, ки дар насихат ба подшохон аст, вожаи падишах ба маврид истифода шудааст. Умуман, К.Чайкин вожаи падишах ва дигар вожахои щтибосии мавриди тахлилро чун калимахои комилиёри таркиби лугавии забони русй новобаста аз матни точикии "Бустон" корбаст намудааст. Ба назар чунин мерасад, ки дар корбасти вожаи падишах дар се байти боло дар тарчумаи русй то чои та^озои ^офия низ бетаъсир нест.

Дар поён ба ма^сади канорачуй аз зиёд шудани хачми ма^ола абёти тарчумаи русии "Бустон"-ро, ки дар онхо вожаи падишах истифода шудааст ва муодили ин вожаро дар абёти нусхаи асл бидуни овардани байтхои шохид ишора мекунем: падишах (с.26) -шахриёр (с.13), падишах (с.33) - шоханшох (с.38), падишах (с.33) - худованд (с.23), падишах (с.35) - шох (с.31), падишах (с.36) - малик (с.32), падишах (с.36) - хусрав (с.33), падишах (с.40) - фармондех (с.38).

Тарчумон вожахои шауриёр, худованд, шоу, малик, хусрав, фармондеу-ро, ки силсилаи муродифотро ташкил мекунанд, бо вожаи падишах ифода кардааст. Мисли хамин калимаи шах дар тарчумаи "Бустон" чун муодили вожахои малик, султон, шоу корбаст шудааст: шах (с.137) - малик (с.173), шах (с.161) - султон (с.210), шах (с.26) - шох (с.18).

Дар як маврид К.Чайкин вожаи шохро якчоя бо яке аз муодилхои русии он -властитель истифода бурдааст:

На всех и на все - на врагов, на друзей, На шаха - властителя тех областей. (с.36) На душман бираст аз забонаш на дуст, На султон, ки ин буму бар з-они уст. (с.113) Дар боби ГУ-и китоб, ки "Дар тавозуъ" ном дорад, дар ду байт муаллифи тарчума, вожаи шахро истифода бурдааст. Агар дар байти аввал он тарчумаи калимаи малик бошад, дар байти дувуми точикй вожаи шох на- омадааст:

Разгневан от шаха служитель сбежал, И долго от поисков всех ускользал. Потом, позабывши и гнев, и боязнь, Вернулся, и отдан был шахом на казнь. (с.137) Ба хашм аз малик бандае сар битофт, Бифармуд цустан пасаш дар наёфт. Чу бозомад аз рох,и хашму ситез, Ба шамшерзан гуфт: "Хунаш бирез". (с.173) Дар баъзе мавридхо вожаи шохи матни аслиро К.Чайкин царь (с.35), властелин (с.63) низ тарчума кардааст. Дар тарчумаи байти зер, ки асли точикикаш маънои духура дорад, тарчумон зарофати ачибе зохир кардааст:

Ки шох, арчи бар арса номовар аст, Чу заъф орад аз байдаце камтар аст (с.60) Хоть в шахматах царь иль король всех важней,

В опасности он даже пешки слабей. (с.57) Ба натори калимахои аз забони форсии точикй ба забони русй и^тибосгардида хамчунин вожаи тюрбан дохил мешавад. Дар "Фарханги этимологии забони русй" вожаи тюрбан бо шархи зерин омадааст: "Тюрбан - чалма, головная повязка, женский убор, первый источник перс. Би1Ьеп1". (10,2, с.1170) Муаллифи фарханг таъкид кардааст, ки ин вожа ба забони русй аз фаронсавй гузаштааст:

Как завтра останусь средь бедных людей Я в этом тюрбане длиной в пять локтей? (с.126) Ки фардо шавад бар кухан мезрон, Ба дастори панцахгазам сар гарон (с.158) Лозим ба таъкид аст, ки вожаи дулбанд/дулбант гайр аз "Фарханги форсй"-и Мухаммад Муин(11,2,с.1582) дар дигар фархангхои тафсирии точикии зери даст, аз чумла 'Тиёс-ул-лугот", "Фарханги Рашидй", "Бурхони ^отеъ", "Фарханги Низом" дучор нагардид. Дар фарханги Муин "дулбанд - дастор, аммома" шарх дода шудааст. Ч,олиби дивдат аст, ки дар хамаи фархангхои русй ба форсии дар дастраси мо карор дошта, аз чумла дар "Фарханги русй ба форсй"-и Р.А.Галунов (М., 1937), "Фарханги русй ба форсй"-и И.К.Овчинникова, Г.А.Фуругиён, Ш.М.Бадеъ (М., 1965), "Фарханги русй ба форсй"-и Г.А. Восканян (М., 1986) муодили вожахои тюрбан ва чалма дастор ва аммома омадааст. Ба назар чунин менамояд, ки вожаи дулбанд дар забони адабии форсии муосир хануз дар огози ^арни бист мавриди истифода карор надоштааст ё фа^ат дар гуиши баъзе минта^ахо истифода мешудааст. К.Чайкин дар тарчумаи "Бустон" ба маънои дастор хамчунин вожаи туркии чалма-ро низ истифода бурдааст, ки шархи он дар поён меояд.

Дар "Фарханги бузурги сухан" маънохои зерини калимаи дарвеш оварда шудааст: 1. Пайрави уар яке аз фирцауои тасаввуф; 2. Шахсе, ки бо кашкул ва табарзин ва либоси вижа дар кучаю бозор мегардад ва шеъру мадеуа мехонад ва мардум ба у пул медиуанд; 3. (мац.) фурутан, мутавозеъ, беэътино ба умури модди; 4. (цад.) (маз.) факир ва бечиз" (12,3,с.). Дар забони русй вожаи дервиш (зада дар хичои аввал) ба маънои "мусульманский ниществующий монах" корбаст мешавад (6, с.157). Мисли калимаи шах дар тарчума мавридхое ба назар мерасанд, ки дар нусхаи асл калимаи дарвеш истифода нашудааст, вале дар тарчума корбаст гардидааст:

Дар у фазл диданду ацлу тамиз, Ниходанд рахташ ба цое азиз. (с.151) Сознали в нем мыслей и чувств высоту, И был он в дервишском принят скиту. (с.123) Шикам то сар оганда аз луцма танг, Чу занбили дарюза хафтод ранг. (с.170) Набито, как будто дервиша сума, Их чрево едою различной весьма. (с.135) Дар сахифахои зерини "Бустон" ва тарчумаи он вожаи дарвеш ба маънои солик, мурид, пайрави тарицат омадааст: 78 р - 30т, 106р-127т, 119р-146т, 135р-170т, 136р-172т, 138р-74 т. Дар баъзе мавридхо вожаи дарвеш дар тарчумаи русй ба маънои факиру бенаво ба кор рафтааст, ки тиб^и маълумоти фархангхои тафсирии русй дар забони русй хомили чунин маъно нест:

Ба хулцу фиребаш гиребон кашид, Ба хона даровардашу хон кашид. (с.119) В жилище к себе он дервиша привёл, Его усадил он за убранный стол. (с.36)

Чи будат, ки бибриди аз цон умед? Биларзиди аз боди хайбат чу бед! (с.171) Что же ты здесь приуныл, как дервиш? Чего, как осиновый лист, ты дрожишь? (с.117) Худоё, ту ин шохи дарвешдуст, Ки осоиши халц дар зилли уст. (с.19) Сей царь для несчастных и бедных оплот, При нём благоденствует в мире народ. (с.27) Гузашта аз ин дар баъзе мавриддо К.Чайкин калимаи дервишро чун муродифи вожаи ориф истифода бурдааст:

Шунид аз дарун ориф овози пой, "Хрло, -гуфт, - бар дар чи пойи, дарои!" (с.174) Но крикнул, шаги услышав, дервиш: «Входи же, чего там у двери стоишь!» (с.138) Ч,олиби диддат аст, ки дамагй як байт болотар ибораи "дарвеши солед"-ро отшельник (гушаниншин, зовиянишин) ва вожаи ориф-ро бо калимаи аскет тарчума намудааст: Ба дил гуфт: "Куи саг ин цо чарост? Даромад, ки дарвеши солех куцост? Нишони саг аз пешу аз пас надид, Ба цуз ориф он цо дигар кас надид. (с.174) "Ужели теперь здесь собака живет, Куда же девался отшельник?» - и вот В лачугу он входит, собаки там нет, Внутри находился один лишь аскет (с.138) Возед аст, ки дар ин дикоят калимадои орифу дарвеши солех муродифанд, чи хеле ки дар тарчума низ вожадои "отшельник, дервиш, аскет" муродифанд.

Дар як маврид К.Чайкин вожаи дарвешро бо калимаи старец тарчума кардааст: Цазоро ману пире аз Фарёб, Расидем дар хони Магриб ба об. Моро як дирам буд бардоштанд, Ба киштию дарвеш бигзоштанд (с.135) Бродил со старцем Ферьябской земли, И к морю в Мегрибе мы с ним подошли. Имея дирхем, на корабль я был взят, На старца же крикнули грозно: «Назад!» (с.115) Ба назар чунин мерасад, ки дар мисраи дувуми байти дувум вожаи дарвеш гайр аз маънои пир, ки дар мисраи нахусти байти аввал омадааст, маънои бенаворо низ дорад: "Ман як дирам доштам, ба киштй савор гаштам, пир бепулу бенаво буд, уро ба киштй род надоданд".

Калимаи дарвеш дар мисолдои поён дар байти аввал дар нусхаи асл нест, бархилофи байти ду, ки дар дар ду нусха даст:

Агар бандаи сар бар ин дар бинех, Кулохи худованди аз сар бинех. (с.20) Порфиру долой коль молитву творишь, Стенай в иступленной мольбе, как дервиш. (с.28) Барошуфт дарвеши равшанниход, Бигуфт эзидат равшанои диход." (с.114)

Дервиш, напитавшись, воскликнул: «Творец Тебе да поможет прозреть, о слепец!» (с.96-97) Дар ин чо хамчунин калимаи дирам-ро, ки бино ба кайди Хдсани Анварй, аз забони юнонй ба форсии точикй гузаштааст (12, 4, с.3084), зикр кардан лозим аст. Муаллифи "Вожаёб" зикр кардааст, ки асли юнонии дирам Drahma мебошад (13,1, с.670). Аз ин чо метавон ба хулоса расид, ки вожахои дируам ва дирам аз як калимаи юнонй пайдо шудаанд. Вожаи мазкур дар шакли дирхем/дирхам (14,с.171) ба забони русй дохил шудааст. К.Чайкин дар як маврид дар тарчума варианти дирхем-ро истифода бурдааст: Имея дирхем, на корабль я был взят, На старца же крикнули грозно: «Назад!» (с.115) Маро як дирам буд бардоштанд, Ба киштию дарвеш бигзоштанд (с.139) Дар ин чо ходисаи хеле ачиби забонй мушохида мешавад: вожаи юнонй дар гунахои мухталиф хам ба забони точикй ва хам ба забони русй иктибос гардидааст ва дар тарчума ва нусхаи асл корбаст шудааст.

Дар мавриди зер вожаи дирамро мутарчим подарки тарчума кардааст: Дирам доду ташрифу бинвохташ, Ба мицдори худ манзилат сохташ (с.142) Дар ин хикояти "Бустон" сухан дар бораи сано гуфтани касе ба Саъди Зангй меравад ва ибораи "ташриф додан" дар ин чо ба маънои "хилъат додан" (11,1, с.460) омадааст: Был щедро осыпан подарками он И в царский роскошный наряд облачен (с.118) Вожаи масчид эхтимол яке аз вожахое бошад, ки ба тамоми забонхои дунё чун калимаи арабй дохил шудааст (14, с.317). Дар асл масчид форсии арабишуда мебошад, ки дар сарчашмахои куруни вусто дар гунаи масчит дучор мегардад. Муаллифи "Вожаёб" таъкид мекунад: "Дар ин ки масчид аз мазкади форсй гирифта шуда шакке нест. Мазкад: "маз = воло, бузург ва кад = хона, манзил" (13,3,с.1824). Мухаммад Муин ин калимаро муарраби оромй шумурдааст (11, 3,с. 4106). Хулласи калом, вожаи масчид махз дар гунаи муарраб ба дигар забонхо, аз чумла ба забони русй дохил гардида, тибки талаботи фонетикаи ин забон шакли мечеть-ро гирифтааст.

Дар истифодаи ва тарчумаи ин вожа К.Чайкин мавридшиносии хеле ачиб нишон додааст. Дар як чой у масчид-ро храм тарчума мекунад: Сари солехон гуфт рузе ба мард. Ки хошоки масцид бияфшону гард (С.151) Сказал раз ему настоятель: «Во храм Ступай и оттоль убери сор и хлам» (с.123) Дар хамин хикоя мутарчим вожаи букъаро мечеть тарчума кардааст: На гард андар он буцъа дидам, на хок, Ман олуда будам дар он цои пок (с.151) Вошел я в мечеть. Сора не было в ней, Знать, сор заключался в особе моей (с.123) Вожаи букъа дар забони форсии точикй ба маънои "бино, иморат, хона, мазори аимма ва бузургони дин, мадфани мутабаррик, савмаа, хонакох" меояд (11,1,с. 556). Бо такозои конунхои тарчума дар байти мобаъд тарчумон ба чои калимаи масчиди нусхаи асл зарфи "там"-ро истифода бурдааст:

Гирифтам цадам лоцарам боз пас, Ки покиза бех масцид аз хору хас (с.151)

Постепенно я вышел оттуда тогда, Чтобы скверности там не осталось следа (с.123) Дар мавриддои дигар вожаи масчидро мутарчим мечеть тарчума кардааст. "Вожа порсии тозигаштаи вичир, вичир (бо йои ууттй ) (13, З,с.2109), ки дар шакли муарраби вазир (чамъаш вузаро) маъруфияти бештаре дорад, ба забондои аврупой, аз чумла русй дар гунаи визирь ворид гардидааст. К.Чайкин дар тарчумааш год вожаи везир ва год муродифи фаронсавии ин вожа министр-ро корбаст кардааст: Вазир андар ин шаммаи рох бурд, Ба хубс ин хикоят бари шох бурд. (с.31) Проведал об этом смешанный министр, К царю побежал он, злораден и быстр. (с.35) Дар дамин дикоят ибораи вазири кудун (с.33) "бывший визирь" тарчума шудааст. Дар мавриддои дигар К.Чайкин ин вожаро дар гунаи везир истифода мебарад, дарчанд дар фарданги тафсирии русй визирь (6,с.80) мазкур аст.

б)Дар тарчумаи "Бустон" дар байни калимадои иктибосй як вожаи арабй- султон ба чашм расид. К.Чайкин вожаи султон-ро дар аксар мавриддо бе тарчума истифода бурдааст. Дар як маврид калимаи султон бо вожаи шах (с.100) тарчума шудааст. Хдмчунин дар як маврид тарчумон калимаи султонро бо вожаи князь ифода кардааст.

в) Бо сабабдои маълум ба забони русй микдори зиёди калимадои туркй ворид шудаанд. Дар тарчумаи русии "Бустон" низ вожадои иктибосии туркй ба кор рафтаанд. Дар бисёр долатдо дангоми тарчумаи вожаи дастор ё аммома К.Чайкин вожаи туркии чалма-ро истифода кардааст. Дар "Фарданги тафсирии забони узбекй" ин вожа бо шарди зер омаааст: "Чалма - шева, айнан салла" (15,4, с.450). Дар "Фарданги забони точикй" вожаи салла ба маънои сабад ва дастор омадааст ва асли он ба забони арабй мансуб дониста шудааст (17,2, с.181). Дар фарданги форсй ба русй ин калима тандо ба маънои сабад мазкур аст. Дар фардангдои тафсирии забони форсй (аз чумла Муин, Дедхудо, Амид, Анварй, "Бурдони котеъ", 'Тиёс-ул-лугот") вожаи салла ба маънои дастор наомадааст. Дар фарданги точикй ба русй вожаро чунин тарчума кардаанд: "Салла - чалма, тюрбан" (17, с.515). Дар фардангдои арабй калимаи салла ба маъно дастор наомадааст.Ба назар чунин менамояд, ки калимаи салла ба маънои аммома ва дастор хоси Осиёи Миёна мебошад. Ба маънои дастор истифода шудани он мумкин аз он сабаб бошад, ки шакли зодирии дастори ба сари инсон басташуда ба сабад шабодат дорад. Ин мулодиза, албатта, чустучуи амику бештареро такозо мекунад.

Дар як маврид вожаи идро К.Чайкин ба русй байрам тарчума кардааст: Шунидам, ки вацте сахаргохи ид, Зи гармоба омад бурун Боязид (с.151) Раз вышел из бани - в тот день был байрам, Честной Боязид, шейх из града Бистам (с.123) Вожаи байрам дар дамаи лугатдо, аз чумла дар "Лугатнома"-и Дедхудо (18,1, с.439) туркй зикр шудааст. Рочеъ ба калимадои туркй сухан ронда боз як додисаи чолибро зикр кардан лозим аст. Байти зерини "Бустон"-ро

Чу мавло-м хонанду садри кабир, Намоянд мардум ба чашмам хацир (с.158) К.Чайкин чунин тарчума кардааст:

Ведь если муллою меня назовут, Презренен мне бедный покажется люд (с.126)

Гап дар сари он аст, ки вожаи арабии мавло ба маънои сарвар, махдум, оцо, худовандгор, банда, абд (аз аздод) (11,4,с.4447 ) ба кор меравад.

Вожаи мулло дар фархнг чунин шарх дода шудааст: "Мулло мутарраки манло, ар, мавло; дарсхонда, босавод, охунд, рухонй, муаммам" (11,4, с.4327 ). Яъне вожаи мулло шакли дигаргуншудаи вожаи мавло аст ва тагйирёбии вожа махз дар минта^ахои туркнишини Осиёи Марказй сурат гирифтааст.

Аз тахлили боло ба хулосахои зерин омадан мумкин аст:

1. Тарчумаи "Бустон"-и Саъдй, ки шар^шиноси маъруфи рус К.И.Чайкин соли 1935 анчом додааст, яке аз бехтарин тарчумахои ин асар буда, аз лихози амонатдории матни асл дар сатхи олй ^арор дорад.

2. Дар забони тарчумаи "Бустон" як ^атор вомвожахои аз забонхои точикй, арабй, туркй ба забони русй ворид гардида мавриди истифода ^арор гирифтаанд.

3. Баъзе вомвожахои точикй ба забони русй дар шакли муарраб тавассути забонхои аврупой ё аз забони туркй ва ё точикй ворид шудаанд. Лозим ба таъкид аст, ки баъзеи ин калимахо (масчид) алхол дар забони точикй низ дар шакли муарраб корбаст мешаванд.

4. К.И.Чайкин вомвожахои точикию туркй ва арабии ба забони русй дохилшударо баъзан дар мавридхое истифода мебарад, ки муодили онхо дар матни асл калимахои дигаранд. Ба ибораи дигар дар матни асл, масалан, вожаи дарвеш ё шох ё подшох наомадааст, вале дар тарчума истифода шудааст.

5. Дар баъзе мавридхо тарчумаи вомвожаро ба маъное корбаст мекунад, ки маънои мазкур дар фархангхои тафсирии забони русй ва фархангхои дузабона зикр нашудааст.

6. Ба забони русй калимаи точикии дулбанд ба маънои аммома дар шакли тюрбан ворид шудааст, вале худи ин калима ба истиснои фарханги Муин дар ягон фарханги тафсирй ё дузабонаи ба мо дастрас, аз чумла фархангхои "Бурхони ^отеъ", "Фарханги Рашидй", 'Тиёс-ул-лугот", "Лугатнома", "Фарханги Амид", "Фарханги Низом",Деххудо, фархангхои русй ба форсй ва форсй ба русй наомада аст. Аз руи баъзе к;аринахо метавон хадс зад, ки калимаи мазкур алхол на дар забони адабии точикй ва на дар забони адабии форсй истифода намешавад. Албатта эхтимол дорад, ки он дар ягон лахча хифз шуда бошад.

ПАЙНАВИШТ:

1. Бауор, Мууаммадтакй. Сабкшиносй ё таърихи татаввури насри форсй. - Теурон: Амири Кабир, 1381. - 496 с.

2. Бердиева Турдихон.Назарияи ицтибос (калимоти арбй дар забони тоцикй). - Душанбе, 1991. - 128 с.

3. Махкамов А.А. Баъзе вежагиуои тарцумаи В.Державин бар "Бустон"-и Саъдй// Мацаллаи "Ахбори ДДХБСТ. Силсилаи илмуои гуманитарй".- 2018. - №1(74).- С.85-102.

4. Саади. Бустан. Перевод Чайкина К./Восточная поэзия. В 2-х томах. Т.2. - Москва: Терра. Книжний мир, 2002. - С.17-200.

5. Саъдии Шерозй. Бустон/Куллиёт. Дар чауор цилд. Ц.4. - Душанбе: Адиб, 1990. - 304 с.

6. Ожегов С.И. Словарь русского языка.19-е издание, исправленное. - Москва: Русский язык. 1987. - 750 с.

7. Русско-таджикский словарь /Подред. члена - корреспондента АН СССРМ.С.Асимова. - Москва: Русский язык, 1985. - 1280 с.

8. Фаруанги форсй ба русй.

9. Афшор, Садрй. Фаруангномаи форсй. Дар се цилд. Ч..1. - Теурон: Фаруанги муосир, 1388. - 1052 с.

10.Преображенский А.Г. Этимологический словарь русского языка. - Москва: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1959. - Т.1.-674 с.; Т.2. - 554 с.

11.Муин, Мууаммад. Фаруанги форси. Дар 6 цилд. - Теурон: Амири Кабир, 1375. -Ч..1,1472с.;Ц.2, 1477 - 2774 с.; Ч..4. - 4240-5276 с.

12.Анвари, %асан. Фаруанги бузурги сухан. Дар 8 цилд. Ч 3. - Теурон: Сухан, 1381. - 2613 -3795 с.

13.Партав Абулцосим. Вожаёб. Фаруанги баробариуои порси бо вожагони бегона. Дар се муцаллад. Ч.3 - Теурон: Асотир, 1377. - 1482. - 2206 с.

14. Словарь инностранных слов. 18-е издание, стереотипное. - Москва: Русский язык, 1989. - 622 с.

15. Узбектилининг изоули лугатй. 5 жилда. Туртинги жилд. - Тошкент,2008. - 606 с. / С. 450.

16. Фаруанги забони тоцики. Дар зери таурири М.Ш.Шукуров, В.А. Капранов, Р. %ошим, Н.А. Маъсуми. Дар 2 цилд. - Москва: Советская Энциклопедия, 1969. - Ч..1. 951 с.; Ч.2. 948 с.

17. Фаруанги тоцики ба руси / Зери таурири Д. Саймиддинов, С.Д. Холматова, С. Каримов. - Душанбе,2006. - 784 с.

18. Фаруанги мутавассити Деухудо. Зери назари Саидцаъфари Шауиди. Дар ду цилд.-Теурон, 1385. - Ч1, 1615 с.; Ч.2. 1619-3224 с.

REFERENCES:

1. Bahor, Muhammadtaki. Stylistic or the History of the Evolution of Persian Prose. - Tehron: Amiri Kabir, 1381. - 496pp.

2. Berdieva Turdikhon. The Theory of Borrowing (Arabic words in Tajik language).-Dushanbe, 1991.-128pp.

3. Makhkamov A.A. Some Peculiarities of the Translation of V.Derjavin to "Bustan" of Saadi //Bulletin of TSULBP. Series of humanitarian sciences, №1 (74). 2018. PP.85-102

4. Saadi. Bustan. The Translation of Chaikin K. /Oriental Prose. In 2 volumes. V.2.- Moscow: Terra. Knijnyi mir, 2002. - PP.17-200.

5. Saadi Sherazi. Buston/ Kulliyot. In four volumes. V.4. - Dushanbe: Adib, 1990. - 304pp.

6. Ojegov S.I. Russian Dictionary. The 19th edition, corrected. -Moscow: Russkiy yazik. 1987. -750pp.

7. Russian-Tajik Dictionary. Under the editorship of the member, correspondent AS USSR. M.S.Asimova. - Moscow: Russkiy yazik, 1985. - 1280pp.

8. Persian Dictioary into Russian.

9. Afshor, Sadri. Persian Dictionary. In 3 volumes. V.1. - Tehron: Modern Dictionary, 1388. -1052pp.

10. Preobrajensky A.G. Etimology Dictionary of Russian Language. - Moscow: State Publishing House of Foreign and National Dictionaries. 1959. - V.1, 674pp., V2, 554pp.

11. Muin, Muhammad. Persian Dictionary. In 6 Volumes. - Tehron: Amiri Kabir, 1375. -V.1,1472pp.;V.2, 1477 - 2774pp.; V.4,4240-5276pp.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

12. Anvari, Hasan. Great Dictionary of the Speech.In 8 volumes. V.3. -Tehron: Sukhan, 1381. -2613 - 3795pp.

13. Partav, Abulkosim. Word Searching.Dictionary of Persian Equality with Strange Dialects. In 3 volumes. V.3.- Tehron: Asotir, 1377.-1482-2206pp.

14. Dictionary of Foreign Words. 18th edition, Stereotype. - Moscow: Russian language, 1989. -622pp.

15. Uzbek Glossary. In 5 volumes. V.4. - Tashkent, 2008 - 606pp./PP.450

16. Tajik Dictionary. Under the editorship of M.Sh.Shukurov, V.A.Kapranov, R.Hosuim, N.A.Masumi. In 2 volumes. - Moscow: Soviet Encyclopedia. 1969. - V.1. 951 pp.; V.2. 948pp.

17. Tajik Dictionary into Russian. Under the editorship of D.Saimiddinov, C.D.Kholmatova, S.Karimov. -Dushanbe,2006. - 784pp.

18.Intermediate Dictionary of Dehkhudo. Under the editorship of Saidjafar Shahidi. In two volumes.-Tehron, 1385.-V.1, 1615pp.; V.2, 1619-3224pp.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.