CC BY
18
УДК: 811.21 22
DOI 10.24412/2413-2004-2023-1-87-94
БА ЪЗЕ ВИЖАГИХОИ Нуруллозода Фируза, н.и.филол., дотсенти кафедраи ЛЕКСИКАИ ТО ЦИКИИ грамматикаи забони арабии факултети забощои «МУКАДДИМАТ-УЛ-аДаБ»-И шарц, МДТ "ДДХба номи акад. Б.Гафуров";
ЗАМАХШАРИ Низомова Саидахон Ильёсовна, докторант PhD - и кафедраи грамматикаи забони арабии факултети забощои шарцМДТ "ДДХба номи акад. Б.Гафуров", (Хуцанд, Тоцикистон,)
НЕКОТОРЫЕ Нуруллозода Фируза, канд. филол. наук, доцент ОСОБЕННОСТИ ТАДЖИКСКОЙ кафедры грамматики арабского языка факультета ЛЕКСИКИ «МУКАДДИМАТ- восточных языков ГОУ "ХГУ имени акад.
УЛЬ-АДАБ» ЗАМаАХШаАРИ Б.Гафурова"; Низомова Саидахон Ильёсовна,
докторант PhD кафедры грамматики арабского языка факультета восточных языков ГОУ "ХГУ имени акад. Б.Гафурова " (Худжанд, Таджикистан)
Nurullozoda Firuza, candidate of philological sciences, ofgrammar of the Arabic language under the SEI «KhSU named after acad. B. Gafurov»; Nizomova Saidakhon Ilyosovna, doctoral student of the department ofgrammar of the Arabic language under the SEI «KhSU named after acad. B. Gafurov» (Khujand, Tajikistan) E-MAIL: as99017272@inbox.ru
Бархе аз вижагщои лексикаи тоцикии "Муцаддимат-ул-адаб"-и Замахшари-яке аз фаруангуои дузабонаи араби-форси, ки дар он лексикаи тоцики дар рангу таровати хосе дида мешавад, барраси шудааст. Зикр гардидааст, ки аксар калимауои тоцикии дар фаруанг омада алуол низ дар лауцауои мухталифи забони муосири тоцики дучор мешаванд ва ин нукта, аз як тараф, аз огоуии муаллифи фаруанг аз забони зиндаи халц шауодат диуад, аз цониби дигар арзиши фаруангро дар муайян кардани масоили марбут ба лауцашиносии таърихи ва ташаккули забони зиндаи халц дар замони муаллиф таъйин месозад. Таъкид шудааст, ки дар фаруанг калимауои бо пешванд сохта шуда нисбат ба калимауои бо пасванд сохта камтар ба мушоуида мерасанд. Цамчунин дар фаруанг теъдоди калимауои мураккаб аз калимауои сохта бештар аст. Цисмати калони лексикаи тоцикии фаруангро иборауои синтаксисы, аз цумла иборауои изофи ташкил мекунанд. Дар шаруу тавзеу муаллифи фаруанг уамчунин цумлауои содаи дутаркиба ва цумлауои мураккаби тобеъро мавриди истифода царор додааст.
Калидвожа^о: фаруангуои дузабонаи араби-тоцики, фаруанги "Муцаддимат-ул-адаб"-и Замахшари, лексика, калимауои сохта, калимауои мураккаб, цумлауои сода, цумлауои муракаби тобеъ
Рассматриваются некоторые особенности таджикской лексики «Мукаддимат-уль-адаб» Замахшари, являющегося одним из арабо-персидских двуязычных словарей, в которых таджикская лексика встречается в особом значении и свежести. Отмечается, что большинство таджикских слов, попавших в словарь, до сих пор сохранились в различных диалектах современного таджикского языка, и с этой точки зрения, с одной стороны, это свидетельствует об осведомленности автора о живом языке народа, а с
SOME PECULIARITIES OF TAJIK LEXICON OF "MUQADDIMAT- UL-ADAB" BY ZAMAKHSHARI
другой стороны, значение этого словаря определяют вопросы, связанные с исторической диалектологией и формированием живого языка народа во времена автора. Подчеркивается, что слова, образованные с помощью префиксов, встречаются реже, чем слова, образованные с помощью суффиксов, в соответствующем словаре. При этом сложных слов в словаре больше, чем производных. Большую часть таджикской лексики словаря составляют синтаксические словосочетания, в том числе изафетные словосочетания. При толковании и объяснении автор словаря использовал также простые двусоставные предложения и подчинительные сложносочиненные предложения.
Ключевые слова: арабо-таджикские двуязычные словари, словарь «Мукаддимат-уль-адаб» Замахшари, лексика, производные слова, сложные слова, простые предложения, подчинительные сложные предложения
The article dwells on some peculiarities of Tajik lexicon of "Muqaddimat-ul-adab" by Zamakhshari being one of the Arabic-Persian bilingual dictionaries, in which Tajik lexicon is occurred in a special meaning and freshness ones. It is noted that the majority of the Tajik words those ones included into the dictionary are still preserved in various dialects of modern Tajik language, and from this point of view, on the one hand, this indicates the author's awareness of the live language of the people, and on the other hand, the value of the relevant dictionary is determined by issues related to historical dialectology and formation of the live language of the people at the author's time. It is emphasized that the words derived with prefixes are less common than the words formed with suffixes in the relevant dictionary. In reference to it, the number of compound words is more than derivative ones in the dictionary. A large part of the Tajik lexicon of the dictionary consists of syntactic phrases, including izofat phrases. While interpreting and explanating, the author of dictionary also used simple two-composited sentences and subordinating compound sentences.
Keywords: Arabic-Tajik bilingual dictionaries, dictionary "Muqaddimat-ul-adab" by Zamakhshari, vocabulary, derivative words, compound words, simple sentences, subordinating compound sentences
Фарханги «Му;аддимат-ул-адаб» аз фархангхои муътабари дузабонаи арабй-точикй мебошад ва баробари истихдом аз лексикаи мутафовити арабй дар он лексикаи точикй дар рангу тароватхои хосе дида мешавад. Аз ин ру, баррасии лугатномаи мазкур аз диду меъёрхо ва арзиши он дар ростои ташаккули забони форсй-точикй, натанхо дар канори шинохти лугат ва лексикаи арабй ва пахлухои гуногуни истифодаи он дар фарханг мухим буда метавонад, балки аз тарафи забони шархшавандаи лугат, яъне забони форсй-точикй ва меъёрхои замони муаллифи фарханг бисёр пурахаммият арзёбй мегардад. То он чо, ки мо огох растем, муха;;и;они риштаи забоншиносй то хол маводи фархангхои дузабонаро ба хайси маводи тах;и; дар ин замина истифода набурдаанд. Ба нуктаи мазбур муха;;и;и забоншинос А.Хрчиев низ ишораи чолибе карда, менигорад: «Ба назари мо, му;оисаи маводи лексикии ин фархангхо (фархангхои дузабонаи арабй-точикй - Ф.Н.,С.Н.) бо лексикаи осори насрии замони худи фарханг («Сомй фи-л-асомй» дар назар аст - Ф.Н.,С.Н.), аз ;абили «Сафарнома»-и Носири Хусрав, «Таърихи Масъудй»-и Абулфазли Байха;й ё осори ахло;й-ирфонй, мисли «Кашф-ул-махчуб» ва «Асрор-ут-тавхид» пешоруи муха;;и; маводи зиндаи зиёдеро фарохам меоварад, ки барои тад;и;и мархилахои рушду ташаккули забони форсй-точикии асрхои XI-XII ахамияти беандоза доранд» [7, 105]. Хрл он ки дар фархангхо, махсусан дар фархангхои дузабона вобаста ба имконоти забони асл ва забони тарчума аз забони зиндаи хал; бештар бахра бурда мешавад. Хдмчунин, меъёри гузиниши
вожагон, таркибхо, рехтахои забонй метавонанд аз дигар кутуб бештар истихдом шуда бошанд. Ё ин ки таксим шудани фархангхои дузабона, бавижа, фархангхои арабй-точикй ба мавзуот ва вобаста ба мавзуи матрахшаванда дар бахшхои лугатнома чамъоварии лексикаи як сохаи муайян, ки аглаб ба хиссахои нут; ва ё ягон чихати рузгор, ё узви бадани инсон, ё гиёху гиёхдармонй ва амсоли ин таксимбандй гаштааст, имконоти забонии забони тарчумаи фархангномахоро бештар кардааст. Пас, табиист, ки дар ин самт лексикаи форсй-точикй имконияти фарохтареро нисбат ба лексикаи арабй мегирад ва вобаста ба он ки муаллиф бояд моддаи лугавиро пурраву фахмову барои хар кишри чомеа дастрас шарх бидихад, ба забони форсй-точикй муродифоти бисёреро забт месозад. Ишораи забоншинос Х.Раупов хам, ки дар ташаккули гурухи забонхои форсй накши забони арабиро бузург медонад [5, 5], шояд дар ин нукта хам тахаккуки бештар ёбад, ки дар фархангхои дузабона хангоми тарчума муаллифон ба гаравишхои бехтари тарчума ва овардани карина аз забони зинда ва ё муродифи арабии моддаи лугавй корхои чашмгиреро анчом додаанд, ки то хол ин чихати фархангхои мазкур тахкики шоистаро надидааст. Аз ин хотир, агар фарханги «Мукаддимат-ул-адаб» ховии 6000-6500 лексикаи арабй бошад, он худуди ду баробар аз ин зиёд лексикаи форсй-точикиро фаро мегирад. Агар ин микдор моддахои фарогири лугатномаи Замахшарй бо ягона лугати форсии бокимонда - «Лугати фурс»-и Асадии Тусй, ки тибки гузориши устоди забоншинос НРиёсов фарогири такрибан 2300 моддаи лугавист [1, 22-23], киёс гардад, низ кобили тааммул аст, зеро чандин маротиба маводи форсй-точикиро аз он бештар фаро гирифтааст. Хамчунин, дар баробари лексикаи зиёдро фаро гирифтан ин китоб ахаммияти дигаре низ дорад, ки ба он яке аз мусаххехони он ишораи бориз кардааст: «Аз миёни китобхои Замахшарй китоби «Мукаддимат-ул-адаб»-и у аз шаъну манзалати хос бархурдор аст. У бо таълифи ин китоб хидмати шоёне ба Эрон ва эрониёну форсизабонон кардааст. У бо диккати фаровоне калимоти форсии холис ва сараро дар баробари калимоти арабй баргузидааст. Бисёре аз луготи махчур ва нодири форсиро дар китоби Замахшарй метавон ёфт» [3, 11]. Пас, маводи форсй-точикии фарханги мазбур дар катори даххо осори манзуму мансур ва илмиву дастурии хамзамонаш дар таъйини хасоиси мухимми забони мо дар асрхои Х1-Х11 ховии ахаммият буда метавонад, ки то хол мавриди тахкики густарда карор нагирифтааст.
Лексикаи точикй дар фарханги «Мукаддимат-ул-адаб»-и Замахшарй аз чанд дидгох баррасй шуда метавонад, зеро фарханг аз калимоти сода сар карда, то калимахои сохтаву мураккаб, ибораву таркибхои рехтаву синтаксисй ва чумлахоро фаро мегирад. Масалан, аз нигохи морфологй, яъне дар сурати баррасй кардани хиссахои мустакили нутк ва гайримустакил ва ё аз чихати сохти калима ва ё аз нигохи корбурди он, мисли калимахои мустаъмалу гайримустаъмал ва г. Хамчунин, вижагии корбурди иборахои гуногунсохту гуногунтаркиб ва чумлахои кутоху сода ва баъзан дутаркибаву мураккаб низ бозгукунандаи вазъи забони форсй-точикй дар замони муаллиф мебошанд. Масъалаи таркибхои рехта ва масалу маколу хикматхо, корбурди феълхо ва тарзи нигошти калимот низ аз ин доира берун нест ва аз устувории забони мо дар он даврон ва усули нигошти вожагон дарак медихад. Вале калимаву таркиб ва ифодахои халкие, ки дар замони хозир хам дар доираи лахчаву шевахои гуногун мустаъмаланду дар забони зиндаи он давра дар гардиш будаанду тавассути фарханги мавриди тахкик бозёфт шуданд, арзиши онро бештар дар таърихи забони точикй рунамой мекунад. Бояд таъкид шавад, ки яке аз хусусиятхои мухимми лексикаи точикии фарханги мазкур ва, умуман, фархангхои дузабона дар ин падида маълум мегардад. Чунончй: «Дигар хусусияти лексикаи маводи фархангхо (фархангхои дузабона дар назар аст - Ф.Н.,С.Н.), ки тахкик мешаванд, наздикии беш аз
хдцди забони yмyмииcтеъмолй ва адабии китобй дар онх,ост» [7, 115]. Яъне, фар^ангнигор барои он ки ба муко6или забони арабй, ки дар замони таълифи фархднг дар олами илму адаби Шарк мавкеи устувор дошт ва ба туфайли дини мубини ислом дар тамоми манотики мусалмоннишин вижагии корбурд пайдо карда буд, баночор забонеро истифода мекард, ки хусусияти байнобайнии забони адабии китобй ва шевах,ои зиндаи форсй-точикиро фарогир буд. Ин навъ муносибати фархднгнигоронро ба ду маъно фах,мида мешавад. Яке он ки онх,о барои нишон додани тамоми хасоиси забони модарии худ ба ин икдом даст задаанд ва аз забони зиндаи халк, ки зебоих,ои ба худ хос дорад, ба ин маънй бештар истифода бурдаанд. Дигар, дар забони адабии китобии давраи Замахшарй, ки нисбатан аз даврах,ои пурбортаре дар фархднгнигории дузабона ба х,исоб меояд, нуфузи забони арабй бисёртар буд ва кариб 70-80 дарсади калимаву ифодах,ои забонро вожагони тозй ташкил медоданд ва муаллифони фархднщо аз ин хотир ба забони зиндаи халкй бештар ручуь мекарданд. Аммо, ба назари мо, шояд ба забони зиндаи халк ручуь кардани муаллифони фархднгнома^о, махсусан Замахшарй, дар омили дигар бошад. Мухдккик Ю.А. Рубинчик таъсири беш аз ^адди забони арабиро ба забони форсй кайд карда, менигорад, ки «таьсири забони арабй ба форсй то х,адде бузург будааст, ки вожагони арабй баъзан муодилх,ои форсиро аз байн бурдаанд. Бар асари ин дар забони форсй натанх,о мутародифоти мукассар ба вучуд омаданд, балки гох,о калимоти арабй вожагони форсиро комилан иваз кардаанд...» [6, 77].
Чунонки гуфта шуд, мах,з х,амин падидах,ои забонии асар арзиши вокей ва илмии лyFaтномax,оро нишон медихдд ва гурух,е аз калимауои забони моро метавонад фарогир бошад, ки дар дигар осор ба чашм намерасанд ва агар дида шаванд х,ам, ба ин фарогирй нест. Дар ин самт маводи фархднги «Мукаддимат-ул-адаб» бисёр чолиби таваччух, аст. Чунончй, калимауои «канаб» [2, 14], «бодиринг» [2, 15], «Fyзa» [2, 15] дар х,амон шаклу маъное, ки имруз х,ам дар ла^чах,о дар гардишанд, зикр шудаанд. Ё ин ки вожах,ои «кашниз» [2, 16] ва «бигиз» [2, 17] ба маьних,ои кабудй ва сабзае, ки барои хyрдaн истифода кунанд ва cyзaни дастадоре, ки тавассути он кафш ё чармх,ои дурушту сахтро дyзaнд, истифода мешавад. Ба ин навь лексикаи забони точикй мисол шуда метавонанд калимауои порсол [2, 3], фардошаб [2, 4], сангча, яхча [2, 7], яхдон, кафлезак [2, 12], сарцуйча, тезоб [2, 13], полезбон [2, 15], беджтон [2, 17], пору, каланд, замбар, дос, сешоха, сешофа, доскола, саршох [2, 18], куча, беморжтон [2, 21], беморхона [2, 21], кафтар [2, 22], деворзан [2, 23], танурхона, уезумхона, огш [2, 24], новдон [2, 26], тагора, кафгщ, кафлес [2, 27], хошокдон [2, 30], куса [2, 40], гурбачашм, шабкур [2, 41], хусур [2, 45], мола, андова, кафшгар [2, 52], хошокдон [2, 53], анбур [2, 54] бозта [2, 55], бурма [2, 56], устара, кунцора [2, 57], пайтоба [2, 62] ва Faйрaро ном бурда метавонем. Баьзе калимауои мазкур, мисли беджтон, полезбон, саршох дар х,ама ла^чах,ои забони точикй серистеьмол набошанд ^ам, дар ла^чах,ои гушах,ои дурдасту кух,истон то х,ануз мустаъмаланд. Калимауои дигар, ки номбар шуданд, бо маьно ва шакли дар лyFaт омадаашон то х,ол дар шеваи точикй мавриди истифода карор доранд. Хдмчунин, истифодаи калимауои сарцуйча (ба маьнои сари чуйи хурд), яхча (ба маьнои тагаргу жола), тезоб (ба маьнои руд ё чуйи дорои оби тезу шух), деворзан (ба маьнои касе, ки шyFлaш девор задан бошад), беморхона ва беморжтон (ба маьнои маъмулии имруза), кунцора (ба маьнои хуроки чорво, ки аз пунбадона баргирифта мешавад) ва f. огох,ии муаллифи фаруангро аз забони зиндаи халк нишон дода, арзиши онро дар муайян кардани бисёр масоили марбут ба ла^чашиносии таьрихй ва ташаккули забони зиндаи халк дар замони муаллиф ва баьд аз он таьйин месозад.
Калимахое, ки бо пешванд сохта мешаванд, нисбат ба калимахое, ки бо пасванд сохта мешаванд, камтар ба мушохида расиданд. Дар ин замина бояд нуктае зикр шавад, ки калимахои тавассути пешвандхо сохташуда ду хусусият доранд. Яке, онхо микдоран каманд ва дигар, бо калимоти решаи феълидошта сохта мешаванд. Мисол: носудманд [2, 12], нобароварда, нопироста [2, 13] ва г.
Калимахои мураккаб бештар аз калимоти сохта дар фарханг истифода шудаанд ва як чузъи бисёр ганомандкуни забони фарханг мебошанд. Калимахои куроб [2, 8], муурафуруш [2, 10], такчоу, дулоб, жарфчоу [2, 13], обканд, гандумфуруш, боцилофуруш [2, 14], сешофа, сешона, гиёубур, досгиёу, [2, 17], пустинхона [2, 21], дирамзан, сиккахона, вайроншуда [2, 22], дастос [2, 26], нимкоса, ширдуш [2, 27], дастшуй [2, 28], сепоя, гауворафуруш, дастбанд, пашшахона [2, 29], цуволдуз, бодвезан [2, 30], гуштфуруш, зардоб [2, 33], уаромамагз [2, 37], туршруй, борикмиён [2, 40], гурбачашм, рузкур, якчашм, морбини [2, 41], дастафзор, коугил, хиштзан, музадуз, астормуза [2, 52], пустиндуз, дастпона[2, 53], хокангишт, барбатзан, чангнавоз [2, 54], бодбара [2, 55], дастарра, мехкуб, рагзан, побанд, муйтарош, оинадор [2, 56], шикастабанд, устухонбанд, дуктарош, пунбазан [2, 57], гулшакар, табгарм, душоб [2, 58], ширбиринц, шакарбуррак [2, 60], нонпора [2, 61], кулоудуз, зерцома [2, 62], шалворбанд, абрубанд [2, 63], куунафуруш, дусад [2, 64], сеяк, чауоряк, панцяк [2, 65], гаронмоя [2, 66], сапедсар, сапедпушт, сапеддаст, сапеддунбол [2, 67], зиндуз, чубзин [2, 68], силаудорон, найзадор, сипардор [2, 69], пайкондароз [2, 70], дароздоман [2, 71], хунбауо[2, 80] ва г. ба гурухи калимахои мураккаби дурешагй дохил мешаванд. Дар катори бисёр вожагони мураккаби маъмулу мустаъмал дар фарханг муаллиф ба сохтан ва ба доираи истифода кашонидани бархе калимот низ икдом кардааст. Масалан, вожагони номбурдашуда куроб, такчоу, обканд, гиёубур, сапеддунбол камтар дар доираи истеъмол хастанд. Ё ин ки вожагони «морбини, шакарбурра» ва амсоли ин реша дар калимасозии халкй доранд. Ба ин монанд, Замахшарй бисёр калимахои нав хам сохтааст, ки ё дар шакли худ ягон навоварй доранд, ё дар истифода бори аввал тавассути фарханги «Мукаддимат-ул-адаб» кашида шудаанд. Масалан, калимаи вожаи хароботхона [2, 21] аз ду чузъ - решаи аввал харобот-и арабй ва решаи сонй хона-и точикй сохта шудааст. Ин шакли калимасозй, бо он ки дар забони форсй-точикии давраи муаллиф нуфузи беш аз хадди забони арабй хос будааст [7, 114], дар забони классикии форсй-точикй гариб менамояд. Аз ин хотир, ки харобот дар шакли чамъи занонаи арабй омадааст. Ба ин монанд, калимахои тобхона [2, 25] ба маънои гармхона (парник), говдуша [2, 27] ба маънои зане, ки говдушй касби уст ва дукорд [2, 57] ба маънои кайчй дар фарханги мавриди тахкик сабт шудааст. Вижагии вожасозии Замахшарй дар фарханг бисёр ачиб аст. Чунончй, аз калимаи говдуша ба ин нукта пай бурдан имкон дорад. У дар мавридхои муайян барои ганомандии забони модарии худро дар баробари забони арабй нишон додан, хам шаклхои занонаи асморо меорад ва хам бо тарзи пайванд додани ду мафхум, ки яке зан аст, аз исми занона будани он дарак медихад, мисли осиёзан [2, 26]. Дар ин радиф калимахои «дастасанг», «мурдорсанг», «мурдасанг» [2, 9], «тунукчашма», фарохчашма» [2, 26], «пашизмохй», «чубакбозй» [2, 55], «тирдондуз» [2, 70] ва г. шомил мешаванд. Мо танхо дар як маврид мутаваччех шудем, ки калимаи мураккаб аз се ё зиёда реша иборат бошад. Ин хам вожаи яктирпартов [2, 11] аст.
^исмати калони лексикаи точикиро дар фарханг иборахои синтаксисй ташкил медихад. Иборахо як чузъи бисёр мухимми ин фарханг ва аксар фархангхои дигари дузабона буда метавонанд, вале нуктаи кобили таваччух он аст, ки дар фарханги мазкур
бештар иборахо ба он хотир истихдом мешаванд, ки фархангнигор зимни таваччух карданаш ба як мавзуь калимот ва мафохими наздикмаьноро бо сабти иборахои форсй-точикй шарх медихад. Масалан, дар фарханги дигари дузабонаи арабй-точикии замони Замахшарй «ас-Сомй фи-л-асомй»-и Абулфазли Майдонй низ корбурди иборахо ба таври вофир ба чашм мерасад. Дар «Мукаддимат-ул-адаб» хам корбурди зиёди иборахои изофй ба назар расид. Чунончй, иборахои сaнгu лагзон, сaнгu нарм, сaнгu суст, тuллоu мехзада [2, 9], гaвуaрu обгта, муурau мор [2, 10], пaйнuшонuu роу [2, 11], обu осонгувор, моуш шuмдaроз [2, 12], дaуонu цуй [2, 13], пустu гандум, хорu хушт гандум, цaвu сутур, тyдau хщман, тyдau гандум [2, 14], хaрбузau мuёнтuуû, гyзau наштофта, гунчau гулu сурх [2, 15], сaрu дух, кундau суз, кундau уезум [2, 17], цорyбu зaмuнû, белu чубт, дот бедандон, тешau хурд [2, 18], олуu чuнû, шaфтолуu бемуй, нuшемaнгоуu богбон [2, 19], деворu хорт, дуконu бофaндaгû, цойгоуu гадоён, гyрu белауад [2, 22], mrnu хона [2, 23], тaхтau нон, новau хамщ [2, 26], пустu хурмоu тар [2, 29], тунгu хурмоu хушк [2, 30], сaпyсau сар, мyu модарзод [2, 34], сапеджу сжуш чашм, дaндонu хщад [2, 35], aнгуштu нар, aнгуштu тасбеу [2, 37], са^ обû [2, 53], рyдau барбат [2, 54], пaймонau тщ [2, 70], нохунu уштур [2, 72], пустu мор [2, 76], мурт кофщ [2, 79] ба ин тарз сохта шудаанд. Бархе аз ибороти мазкур бори аввал дар ин фарханг ба кор гирифта шудаанд, ки низ арзиши кисмати форсй-точикии асари мавриди истифодаро афзун мекунанд. Инхо иборахое, чун «пайнишонии рох», «мохии шимдароз», «калиддори дузах» ва «мyрFи кофир» мебошанд. Хдмчунин, иддае аз иборахои фарханги мазкур бо усули дигари иборасозии точикй созмон ёфтаанд, ки микдоран нисбат ба иборахои изофй каманд. Масалан, бо истифода аз пешояндхо, чун «шохе аз руд» [2, 13] ва «хоки бузург дар тан» [2, 34]; бо ёрии шуморахо, чун «гили миёни ду хишт» [2, 23], «дусад хазор» [2, 64], «ду канораи лашкар» [2, 68] ва амсоли ин.
Зимнан, як гушаи иборахоро ибороти рехтаву аз чихати шаклу маьно мухкам ташкил медиханд. Истифода аз рехтахои забонй, ки чузьи чудонопазири лексикаи забони точикист, минбаьд дар фархангнигорй ташаккул ёфтаву дар фархангхои асри XVII ба авчи истифодаи худ расида бошад хам, дар лyFaтномaи мавриди пажухиш хеле микдори ками ин кисмати лексикаи точикй дида мешавад. Масалан, «оташи осмонй», «овози боди сард» [2, 7], «санги охангуш» [2, 9], «банди мурча» [2, 10], «корвони буи хуш» [2, 11], «осмони хона» [2, 25], «танури ошуб» [2, 26], «боFбони бихиштй» [2, 31], «боди бурут» [2, 35] ва «биноии дил» [2, 38].
Чумлахо аз чузьхои дигаре ба хисоб мераванд, ки лексикаи форсй-точикии фархангро муаррифй мекунанд. Чумлахо мисли ибораву таркиб ва калимахои хоси шева серистеьмол набошанд хам, барои ташрехи баьзе мафохими фарханг ба кор рафтаанд. Дар фарханг чумлахои содаи дутаркиба ба кор рафтаанд. Мисол: «Он чи дар сар афкананд» [2, 10]. Аммо бештар чумлахои мураккабе истихдом мешаванд, ки чузье аз онхо чузьи дигарашонро шарх медихад. Масалан: «Он санг, ки бад-у мушк соянд» [2, 9]. Ё ин ки: «Обе, ки осон ба гулу фуру равад» [2, 12]. Ва: «Руди фарох, ки дар он сангрезахо бошад» [2, 13]. Ин навьи чумла бо касрати истифодаи худ дар фарханг имтиёз доранд ва ба услуби ташрехии фархангномахо бисёр мувофик афтодаанд. Чунончй: «Хдросае, ки дар сурати одамй бошад»; «Бустоне, ки дар у дарахти бисёр бошад» [2, 15]; «Дарахтест, оташаш бисёр намонад» [2, 16]; «Он чй ба даст дар осиё афкананд» [2, 26]; «Чамь, ки аз як падару модар бошад» [2, 31]; «Он чй одамро дар шаб фуру гирад» [2, 32] ва f. Аммо чои зикр аст, ки дар «Мукаддимат-ул-адаб» чумлахои мураккаби навьи дигар истихдоми вофир доранд. То он чо, ки маьлуми мо шуд, танхо чумлахои мураккаби тобеь дар фарханг истихдом шудаанд ва дигар навьи чумлахои мураккаб берун аз истифодаи фархангнигор мондаанд. Ин навьи чумлахо баьзан чунон дар мадди назари Замахшарй будааст, ки дар як сахифаи фарханг то
ду ё се чумларо мушохида карда метавонем. Мисол: «Чуби хамонида, ки дар чархи гардун андар кунанд, то сурох танг шавад»; «Чубе, ки дар сурохи чархи гардун кунанд, чун фарох шавад» ва «Дарахти хурмо, ки ду-се тана дорад, хар танаро аз он «синав» гуянд» [2, 18].
Дар баробари ин ки лексикаи точикии фарханг фарогири кабатхои гуногуни забонист, дар он корбурди истилохоти сохахои гуногун, аз кабили «бурчи гов», «бурчи куза», «рохи Кахкашон», «бурчи тарозу», «хафт бародарон» [2, 6], «кафшер» [2, 9], «сафро - балгам, хуни баста» [2, 33], «ангушти саббоба», «хичомат» [2, 37] ва г. калимахои архаистй: «тагарг» [2, 7], «даргала» [2, 9], «куз», «разбон» [2, 15], «парвора», «дарвора» [2, 25], «пашиз» [2, 66] ва амсоли ин низ ба мушохида мерасад. Ч,олиб он ки дар баробари нуфузи забони арабй дар забони замони муаллиф у бештар ба истилохоти фаннии форсиасл ру меорад. Дар ин маврид зикри ин нукта, ки нуфузи лексикаи арабй дар кисмати точикии фарханг хам, бо он ки муаллиф бештар мекушад, лексикаи забони худро истихдом кунад, чашмрас буда, махз хамин нуфуз ва омилхои дигаре чун ягонагии дин боис шудааст, то дар байни фархангнигорони араб ва назарияпардозони ин соха фикри баргалате пайдо шавад, ки гуё муаллифони фархангхои дузабонаи махдудаи хилофати арабй-исломии куруни пеш танхо ба хотире, ки забони худро аз махвшавй нигох доранд, ба таълифи фарханг пардохтаанд [4, 91]. Ин фикри комилан галат, ки аслан ба забони точикй ва мавкеи он бо забони арабй, хатто дар замони муаллиф хам рост намеояд, боиси хато рафтани мухаккикон шудааст, дар мисоли фарханги Замахшарй чавобхои шоистае дорад. Ишора мешавад, ки афъоли форсии китоб дар шаклхои сохта - «бигуворид», «бихобонид» [2, 86], «бикашид», «биёвард»... [2, 87], «бигардонид» [2, 88], «барчаст» [2, 89], «бартофт», «дарафтод» [2, 90], «бозистод» [2, 97] ва г., таркибй - «об зад», «об фишонд», «нигох кард» [2, 88], «кинавар шуд», «ба ангушт гирифт», «бар якдигар ниход» [2, 89], «маъзур дошт», «пой бурид», «пароканда кард» [2, 91] ва г., масдар - «молидан», «андудан», «кашидан», «овардан», «дуруг гуфтан», «гиристан» [2, 86], «шанбе кардан», «осудан» [2, 90], «рафтан» [2, 91] ва г., сифати феълй - «гуворанда» [2, 86], «чаханда» [2, 88], «бардакарда» [2, 89], «мондашуда», «сулхкунанда» [2, 90], «пайбурида», «решкунанда» [2, 91], «айбкунанда», унсдиханда» [2, 92], «хакгузоранда» [2, 94] ва г.; замонхои гузашта - «биканд», «бичунбид», «биларзид» [2, 88], «бубехт» [2, 92], «бихарошид» [2, 94] ва хозира-оянда - «хашм мегирад», «пинхон мекунад», «фуру мерезад» [2, 87] дида мешавад.
Шохисаи дигари лексикаи точикии фархангро дар шакли навиштории калимот дидан мумкин аст. Ин чо мухтасаран ба масъалаи мазкур таваччух мешавад. Дар фарханг дар баробари нигошти шакли кухнаи навишти калимот, чун «давит» [2, 50] шакли кухнаи «давот», тарзи навишти гуногуни калимахои вохид низ пайихам, дар зимни ташрехи як вожа ва ё дар як сатр дида мешавад, ки танхо чанд намуна аз онро зикр мекунем: «пируза -фируза» [2, 10], «ангуштарй - ангуштарин» [2, 11], «дувоздах - дувонздах» [2, 11], «кафсалезак - кафлезак» [2, 12], «чугзвора - чугзлова» [2, 14], «гармобабон - гармобувон» [2, 21], «сутун - устун» [2, 25], «кафгир - кавгир», «кафчалез - кафлез» [2, 26], «бодвезан -бодпезан» [2, 30] ва «забон - зуфон» [2, 34].
Хулоса кисмати бештари маводи форсй-точикии фархангро ифодахои хоси забони зиндаи халк ташкил дода, ин кисмати лексикаи точикй аз ганомандии забони фарханг ва хам ганомандии забони давраи муаллиф дарак медихад ва маводеро пешоруи мухаккикони шевашиносй низ фарохам меоварад.
Вожасозй ва истифода аз калимоти мураккаб, ки аз падидахои бисёр зебои забони фарханг ба шумор меравад, мисли мухимтарин хусусияти забонии ин асар дар самти точикии он шинохта мешавад. Дар ин замина, овардани иборахои маъмулй ва дар партави ин офаридани ибороти нави гайримаъмул хам мавкеи чашмрас дорад. Хамчунин, дар
фарханги мазкур дар зарфияти хеле кам бошад хам, истифодаи иборот ва таркиботи рехтаи забонй хам дида мешавад.
Чумлахо низ аносири мухими ташрехи фарханг ба хисоб омада, микдоран бисёр набошанд хам, назар ба иборхои рехта ва бархе навъхои иборахо бештар корбурд доранд. Чумлахои мавриди истифодаи Замахшарй, асосан, чумлахои сода мебошанд, вале чо-чо чумлахои мураккаби тобеъ хам дар фарханг ба назар мерасад. Дар ин радиф, лексикаи забони точикй фарогири калимахои архаистй, истилохвожахо, афъол ва анвои он аст, хамчунин чанбаи навиштории калимот низ, ки дар чанд шакл рунамо шудаанд, аз мадди назари муаллиф дур набудааст.
ПАЙНАВИШТ:
1. Гиёсов, Н. «Лугати Фурс»-и Асадии Туси нахустфаруанги маврус дар таърихи фаруангнигории форси-тоцики [матн] / Н.Гиёсов / Лугати Фурс. -Хуцанд: Нури маърифат, 2015. - С.3-39.
2. Замахшарй, Маумуд ибни Умар. Муцаддимат-ул-адаб [матн] /Маумуд ибни Умари Замахшарй. Ба кушиши Маудии Мууацциц. - Теурон: Муассисаи мутолиоти исломии Донишгоуи Теурон, 1386. - 269 с.
3. Мууацциц, Мауди. Замахшари ва «Муцаддимат-ул-адаб» [матн] / Маудии Мууацциц // Муцаддимат-ул-адаб. -Теурон: Муассисаи мутолиоти исломии Донишгоуи Теурон, 1386. - С.9-16
4. Натанзи, Бадеъуззамон. ал-Мирцот /Бадеъуззамони Натанзи. Тасуеуи Ч,аъфари Саццоди. - Теурон: Бунёди фаруанги Эрон, 1346. - С.91-98
5. Раупов, Х. Хусусиятуои лугави ва грамматикии ицтибосоти араби дар «Наводир-ул-вацоеъ»-и Аумади Дониш [матн] /Х.Раупов. Рисола барои дарёфти дарацаи номзади илмуои филологи. - Хуцанд, 2006. -183 с.
6. Рубинчик, Ю. Грамматика современного персидского литературного языка [текст] /Ю.Рубинчик. - Москва: Восточная литература РАН, 2001. - 600 с.
7. Ходжиев, А. Лексикографическое сочинение Абулфадла аль-Майдани «Ас-Сами фи-л-асами» [текст] / А.Ходжиев. - Душанбе: Деваштич, 2003. -143 с.
REFERENCES:
1. Ghiyasov, N. "Lughat Furs " by Asadi Tusi being the first heritage dictionary in the history of Persian-Tajik lexicography [text] / N. Ghiyosov / Lughat Furs. - Khujand: Light of Enlightenment, 2015. - P.3-39.
2. Zamakhshari, Mahmud ibn Umar. Muqaddimat-ul-adab [text] / Mahmud ibn Umar Zamakhshari / under the editorship of Mahdi Muhaqqiq. - Tehran: Islamic Reading Institution under Tehran University, 1386. - 269 p.
3. Muhaqqiq, Mahdi. Zamakhshari and "Muqaddimat-ul-adab" [text] / Mahdi Muhaqqiq // Muqaddimat-ul-adab. - Tehran: Islamic Reading Institution under Tehran University, 1386. - P. 9-16.
4. Natanzi, Bade'uzzamon. al-Mirqot / Bade 'uzzamon Natanzi / under the editorship of Jafar Sajjodi. - Tehran: Iranian Cultural Foundation, 1346. - P. 91-98.
5. Raupov, Kh. Lexico-grammatical peculiarities of Arabic borrowed words in "Navodir-ul-waqoeby Ahmad Donish [text] / Kh. Raupov: candidate dissertation in philology. -Khujand, 2006. - 183 p.
6. Rubinchik, Yu. Grammar of modern Persian literary language [text] / Yu.Rubinchik. - M. : Oriental literature of the RAS, 2001. - 600 p.
7. Khojayev, A. Lexicographical composition of "as-Sami fi-l-asami" by Abulfazl al-Maidani [text] / A. Khodzhiev. - Dushanbe: Devashtich, 2003. - 143 p.
