CC BY
8ВОЖА^ОИ ЩТИБОСИИ БАЁНГАРИ МАФ^УМИ СУХАН
Лнварй С., Шоева Г.
Донишгоуи миллии Тоцикистон Донишгоуи давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
Дар забони точикй-форсй, бавижа дар осори бадей, калимахои иктибосии арабй, ба монанди ляфз , xaptl), кялом , HyKTa, хядис, мякол, кявл низ ба маънои вожахои зябон Ba cyxaH ба кор мераванд. Агар аз чихати мавкеи корбурд бо вожахои зя6он Ba cyxaH баробар набошанд хам, лекин ахли калам ба хотири нуфуз доштан ва таъмини гановати баён аз истифодаи онхо пархез накардаанд. Шамсиддин Шохин бо такозои вазъи забони давр ва меъёри тарзи ифода ин калимахои арабиро дар ашъори худ овардааст. Худ ба худ савол пеш меояд, ки ин адиби хушкалам дар истеъмоли калимахои мазкур ва таркиботи бо онхо ташаккулёфта чй дигаргунй ворид кардааст? Бояд кайд кунем, ки аз байни ин силсилаи муродифоти вожахои зя6он ва cyxaH калимаи ллфз дар ашъори Шохин истифодаи махдуд дорад. Шархи дурусти онро устод Айнй додааст: "1. Аз дахон берунандозй. 2. Сухангуйй. 3. Сухан (ду маънии охирй мачоз)"[1, с. 179]. Аз ин тафсири устод маълум мешавад, ки дар калимаи ляфз васеъшавии маъно ба вучуд омада , маънои мачозй гирифтааст. Ба сабаби истифодаи бисёр, чи хеле ки дар лугатномахо гуфтаанд, ба касрати истеъмол, мафхуми мачозии худро аз даст дода, чун муродифи мустакилмаъно корбаст гардидааст. Он хамчун истилохи забоншиносй ба кор рафтааст. Матне, ки дар поён хохем овард, дар он дар баробари дигар истилохоти бахши забон ллфз хам омадааст ва аз ин чихати корбурд аз хаммаънохои точикй -форсии худ фарк мекунад: Кй огах, ки ин исмро шахс кист? Чй ляфз аст ин исму маъни-ш чист? [2, с. 489].
Х,атто доираи маъноии ллфз дар байти мазкур аз доираи маъноии муродифхои точикй -форсияш васеътар эхсос мешавад: ба маъниии калима хам далолат менамояд. Ба мафхуми калима мустаъмал будани онро лугатномахо низ тасдик мекунанд: "лафз сухан, калима..." [3, с. 893].
Вожаи дигари ба калимахои зя6он Ba cyxaH наздик хлрф аст. Ин вожа хам дар ибтидо мафхуми сухянро намефахмондааст. Ш. Бобомуродов маънии лугавии онро чунин кайд кардааст: "... 2) вохиди алифбо, графема, ки барои тавассути хат ифода намудани овозхо (фонемахо) хидмат мекунад" [4-8, с.371]. Х^рф хам тадричан ба тагйироти маъной ру ба ру гардидааст. Устод Айнй онро ин гуна тавзех додааст: " 1. Сухан ... 3. Х,ар кадом аз ишорахои навиштанй, ки вай садо ва савти маълумеро мефахмонад" [1, с. 535]. Дар ин ду иктибос умумияти мазмун мавчуд аст. Лекин, ба мурури замон, вобаста ба талаботи забон нисбат ба маъниофаринй, хлрф дар асоси мафхуми лугавии худ маънии дигар касб кардааст, ки он сухян мебошад. ^рф чун муродифи сухян истеъмоли фаровон дорад. "Фарханги забони точикй " бесабаб онро хаммаънои вожаи сухян маънидод накардааст: "^рф . 2. Сухан..." [5-2, с. 735].
Дар Куллиёти шоир калимаи хдрф (Масанч гуфтаи Шохин ба хярфи муддаиён, Ки санги хора дури шохвор мешиканад) [2, с. 501]; Аз сабуквазъй зи харфи мардум оям дар ситез, Шуълаам, яъне ба тахрики нафас бодам кунанд [2, с. 110] дар ибора ва таркибхое омадааст, ки тахиягарони "Ф..." онхоро ба хисоб нагирифтаанд. Иборахои изофии сифатии:
хдрфи дигяр:
Боди кахрат вазад ар бар сари бонуи хачим,
Ба чуз ин нукта наёрад ба забон харфи дигар [2, с. 297].
ХЯрфи зишт :
Чу дар харфи зиштат тасарруф бувад, Махур гам , ки чойи таваккуф бувад [2, с. 471].
ХЯрфи тялх:
В -агар харфи талхе ба маъчуни панд Сириштам чу сабри сакутар ба канд [2, с. 487].
харфи равон:
Сyхан подшохест кишварситон, Ки кишвар ситонад ба харфи равон [2, с. 490] . харфи ногуфтaнй:
Магуянд, ки ин харфи ногyфтанист, Хазаф хаст, гавхар чаро сyфтанист? [2, с. 532] . хдрфи ширин:
бу6ин, то чй сон хдрфи ширин задам? Чй сон ангубин аст хамчин задам? [2, с. 487]. чуфти муродифии харфу савти бад (Дар зери бори даъвию аз харфу савти бад, Арродасон аганнию хамчун баъир агад) [2, с. 239] ва таркибхои зиёдa харф (Зиёдa харф чй лозим, ки номи Шохинро Башшора медихад, инак, дами висол расид) [2, с. 19], гул кардани харф (Завки гул кардани харф аз даханат мерезад, То кучохо сари фитрат ба магокам дорад) [2, с. 88] аз он чумлаанд. Зиёдa харф изофаи чаппа ва таркиби мачозии гул кардани харф ба маънии зохир шудан, намоён шудан ва хохиши сухани хубу хуш гуфтан аст. Зимнан, таркиби масдарии гул кардан ба маънои мачозй аз ифодахои серистеъмоли забони шоир аст. Боз ба далели дигар таваччух мекунем:
Он чи зи лаб гул кунадам, нола аст, Он чи зи дил сар кашадам, ох буд [б-1 , с. 282 ]. Fайр аз таркиби изофии мачозии намунаоварда бо чузъи сухан дар Куллиёт мисолхои зиёди дигарро ба хисоб гирифтем, ки акнун онхоро шарх медихем:
харф аз дили охан гузаштан (манзур нерумандй, кудрат ва таъсири сухан): Бо забони чарб хар , к- y нарм кард он шухро, Метавон гуфтан, ки харфаш аз дили охан гузашт [2, с. 69]. харф 6a забон овардан (сухан гуфтан):
Зи ту харфе натавонист, ки орад ба забон, Шуд забон гарчи саропой такаллумсавсан [2, с. 273]. аз харф мяънй нямудян (аз харф ошкор шудан ва маълум гардидани маънй): Х,азор маънии нозук намудам аз хар харф, Нашуд назокати табъам хануз бовари мардум [2, с. 316] . хярф гуфтян (маълум аст):
Моем ду наваруси хуфта, Х,арфе ба муроди дил нагуфта [2, с.333]. хярф дигяр кярдян (маълум аст): Ин кисса биёву мухтаср кун, Х,арфе зи макулаи дигар кун [2, с.426]. хярф бaргузaштaн (сухан кобили баён шудан, забон тавонманд шудан): Забонро басе поя боист гашт, Ки харфе тавонад бар y баргузашт [2, с. 470]. хярф нозук ряфтян (сухан нарм ва хадафманд будан): Бияндеш, чу харф нозук равад, Ки лагзад ба гил , он ки чобук равад [2, с. 470] . хярф гярон омядян (сахт таъсир кардани сухан ): Маро харфи y ба дил омад гарон , Ба нафрин чу алмос кардам забон [2, с.493]. хярф нигоштян (сухан ёдгор мондан): Бале, хар киро ном хохад гузошт, Дар ин сафха харфе бибояд нигошт [2, с. 522]. хярф рондян (сухан гуфтан):
Тавонй, ба чуз ёва харфе марон, Ту худ ёвагу бошу мо ёвахон [2, с. 536]. Дар осори Шохин хам вожаи калом чун муродифи вожахои забон ва сухан ба кор рафтааст. Аслан, калом "номи чараёни динию фалсафии афкори идеологии асрхои миёнаи халкхои Шарки Наздику Миёна , ки асоси фалсафаи ислом" [7-3, с.189] будааст. Чунин хис карда мешавад, ки тадричан мафхуми суханро касб кардааст. Ин сухани устод Худой
Шарифов акидаи моро тасдик менамояд: "Адабиётшиносони пешини точик дар таълифоти худ кяломи ярябиро бо сухяни точикй ифода карда ..." [7-3, с.189] .Мухаммад Fиёсyддин кяломро вожаи алохида нагуфта, балки онро сухян гуфтян ва донандаи онро мутякяллим шарх додааст: "Кялом сухан гуфтан. Ва... илмест, ки дар он масоили наклиро ба далоили аклй собит кунанд ва мутакаллим донандаи он илм аст" [8-2, с.174]. Дар "Энциклопедияи адабиёт ва санъати точик " илова ба мавкеи муродифии он дар осори хаттй ва дар забони точикй ин шарх вучуд дорад:"...иборот ё чумлаи дорои маънй мебошад"[9, с.5]. Дар лyFатномаи устод Айнй калимаи кялом се шарх дорад ва дутои он шархи филологй мебошад: " 1. Сухан, 2.Ч,умлае, ки камаш аз ду калима ба хам расида бошад (термини нахв) [1-12, с.145]. Шархи сеюм чихати фалсафй дорад. - "Илмест, ки дар вай аз эътикодхои динй бахс кунанд [1-12, с.145]- дорад. Ба фикри мо, аз хамин мавкеъ маънои худро таFЙир дода ва дар адабиёти точик ба мафхуми сухан корбаст гардидааст. Аз навиштаи устод Худой Шарифов низ хамин мазмун хис карда мешавад. Иборахое, ба мисли кяломи мячид (манзур ^уръон), кяломи кудсй (манзур ^уръон) гувохи дар ибтидо ба мафхуми динй истеъмол [6-1, с.530] доштани вожаи кялом мебошад. Калом дар таърихи забони точикй ба маънии васеътаре аз мафхуми вожаи сухан корбурд доштааст. Масалан, дар ибораи кяломи чомеъ маънии бештарро ифода мекунад. Чунончи, "шеъре, ки бо риояти хамаи санъатхои лафзй ва маънавй балоFат ва фасохат гуфта шудааст ва максудро бо нихояти хубй ифода мекунад. Бештари ашъори Масъуд кяломи чомеъ аст" [6-1, с.530]. Дар хамин манбаъ дар ифодаи зябон (гуфтор) истеъмол гардиданашро маънии мачозии он гуфта ва шохид ин сухани Абдуррахмони Ч,омй оварда шудааст: "Дар ин вакти дилписанд фарзанди арчманд Зиёуддин Юсуф.... ба омухтани кяломи яряб ва андухтани кавоиди фунуни адаб иштиFOл намуда " [52, с.530]. Шояд ба хамин далелхо бошад, ки кяломро Шохин камтар ба кор бурдааст. Ду- се мисоле, ки пайдо кардем, яке ибораи изофии кяломи чярх (манзур сухани зиндагй): То хаст васфи мехри вучуди ту дар миён, Кутох нест киссаи моху каломи чарх [2, с. 230].
аст ва дигаре таркиби кялом сурудян (ба маънии сухан сароидан, сухан гуфтан ва эчод кардан):
Сурудам ба тарзи Низомй калом, Суханро бад-ин тарз додам низом [2, с. 479] .
Таркиби мачозии ядои кялом шудян (мафтуни сухан гардидан, ба таъсири сухан мондан):
Хакимон адои каломаш шуданд, Бад-он бениёзй Fyломаш шуданд [2, с. 533].
Дар шеъри Шохин вожаи тякяллум, ки бо кялом хамреша аст (ба маънии гап задан; сухангуйй) [ 2- 2, с.308] низ истифода шудааст:
Шохин, ки гуфт мадхи ту, омухтй садаф Санчидани гухар зи тарики такаллумаш [2, с. 2б8].
Нуктя бо тобиши маъноии худ аз муродифоти номбаршуда фарк мекунад. Дар китобхои лyFат чун муродифи баробармаъно бо вожахои зябон ва сухян тафсир наёфтааст. Дар "Fиёс-yл-лyFOт" "сухани покиза,ки пушида бошад, яъне хар кас онро надонад" [8-2, с.353] маънидод гардидааст. Устод Айнй онро "сухани пушида, ки хар кас надонад" [1-12, 271] гуфта вожаи нуктядонро доно, зирак [1-12, 271] ташрех кардааст. Тавзехи нуктаро дар "Фарханги забони точикй мехонем: "Сухани покиза ... , чумла ва иборае, ки бо рамзу ишора ифода мешавад" [5-1, с.877]. Гувохи аввал аз ашъори Шохин аст: Эй фитратат ба сина чу дар обгина май, В -эй нуктаат ба хома чу дар нобзан газак [Хамон чо].
Зимнан, нуктя дар ашъори Шохин мафхуми кисся, яфсоняро хам дар бар дорад, ки лyFатнависон ба он ишора накардаанд.Дар байти зер ба хамин маъност: Нуктаи мардуми дерина дар ин давр чунон Гашта афсона, ки хонанд ба шухй тифлон: Хут агар хуттй кунад, Кампира дар куттй кунад [2, с. 297].
Тавзехоти мазкур ба шархи калимахои мураккаб бо чузъи нуктя (нуктягузор латифагуй, зариф) [6-1, 878]; нуктядон одами бофахм; сухандони забардаст [6-1, с. 879]; нуктясянч одами сухандони санчидагуй [6-1, с. 879] мувофикат дорад.
Бояд кайд кунем, ки вожаи нуктя дар забони шоир голибан ба маънои сухан аст: Шахо, ба мидхати ту нуктяхои Шохинро Хирад чу хофизи мусхаф хамекунад такрор [2, с. 247] . Муродифи мустакили калимахои зябону сухян будани нуктяро байти дигари Шохин бо дар бар доштани вожаи хярф таъйид менамояд:
Боди кахрат вазад ар бар сари бонуи хачим, Ба чуз ин нукта наёрад ба забон харфи дигар [2, с. 297]. Шохин нуктяро ба шакли чамъи арабй хам овардааст: Хирад ба шеъри ту, Шохин, аз он бувад вола, Ки як хадису хазораш нукот мухтамал аст [2, с.49]. Тахиягарони "Фарханги забони точикй " никотро чамъи нуктя ба калам додаанд, аммо мисол нест. Эхтимолан, дар дастхатти шоир хам никот бошад ва баргардонкунандагон шакли галати машхурро дарч карда бошанд. Мухаммад Fиёсyддин "никотро чамъи нуктя" эътироф карда нукотро "махзи галат, чаро ки вазни фуъол (бо зам) аз авзони чамъ нест" [8-2, с. 353] гуфтааст.
Дар Куллиёти адиб нуктя бо сифатхои дериня, хуш, бялянд, кухян омада аз доираи назари лугатнависон берун мондаанд:
Х,ечат аз мардуми дерина наёяд дар гуш, Магар ин нуктяи дериняи арбоби хирад: Х,ут агар хуттй кунад, Мардума дар куттй кунад [2, с. 296]. Басо ринд, к-y нуктяи хуш бизад, Ба базми шахон чоми бегам бизад [2,с. 491] . Ба подоши он нуктяхои бялянд Ба по кайдам уфтод, дар халк банд [2, с. 530]. Бар y нуктяхои кухян барзадй , Гаронтар зи гавхар сухан барзадй [2, с. 533] . Шохин дар шеъри худ аз вожахои дар забон маъруф, амсоли нуктясянч (он) [2, с. 109]; нуктягузор [2, с. 124] низ истифода кардааст, аммо калимаи нуктягу (бо чузъи исм ва феъл) аз тозапардозих,ои эшон дар баён гувохй медихад:
Сазад ба хеш тафохур кунй аз он, Шохин, Кам аст чун ту сухансанчи нуктягу гузарад [2, с. 90] . Нуктягу сифати исми сухянгу, зябонвяр ё мутякяллим аст, ки дар лугатхои муосири точикй шарх наёфтааст. Таркибхои мачозии бо вожаи нуктя суратёфта баёнгари истеъдоди суханофаринии шоир буда, ба тасвир дар шеър рангинй бахшидаанд. Чанд мисол:
нуктя 6a ФaрFOн няряфтян (мухити адабии Фаргон дар пояи мухити адабии Бухоро набудан):
Рояти назм чу Шохин ба Бухоро афрохт, Гар сухан кахт шавад, нукта ба Фаргон наравад [2, с. 113]. нуктя зядян (сухан гуфтан):
Чу аз хадиси лабаш нукта мезанй, Шохин, Чй гуна харфи туро лаззати асал набувад?! [2, с. 115]. нуктя ширин зядян (маълум аст):
Чунон килки ман нукта ширин задй, Ки хонандаро чон ба ракс омадй [2, с. 534] . нуктя пярдохтян (бо бадеияти баланд сухан офаридан, зебо сухан гуфтан): Бас ин нуктахое, ки пардохтам, Бисуфтам чу дур, бо ту андохтам [2, с. 484] . нуктя пязиро шудян (ба шахриёр нукта писанд омадан): Пазиро шуд ин нукта бо шахриёр Бибахшид бо y дирам дах хазор [2, с. 491] .
нуктя гуфтян (маълум аст):
Магу нуктае, к-он чадал оварад, Ба бунёди айшат халал оварад [2, с. 471] . нуктя чустян (маълум аст):
Агар нукта гуям, бар он офарин, Бигуянд: шеъри Хилолист ин? [2, с. 492] . Вожаи нуктя дар таркиби мачозй хам истеъмол ёфтааст. Нуктя чун унсури ташбехшаванда бо ташбехкунанда (дур (р)) омадааст. Ва ташбехкунанда арзиши ташбехшавандаро мефахмонад:
Суфтам аз мискаби алмос, кашидам бар гуш, Дурри хар нуктя, ки з-он хуккаи марчон афтод [2, с. 80]. Калимаи арабии хядис ба мурури вакт ва дар натичаи васеъшавии доираи маънои лyFавй нисбат ба вожахои зябон ва сухян чихати муродифй пайдо кардааст. Ин фикри моро маълумоти дар сарчашмахои илмй мавчудбуда асос медиханд. Барои мисол дар "Энциклопедияи советии точик " шархи онро чунин овардаанд: "... ривоят, хабар, мачмуи ривоятхост дар боби зиндагй ва рафтору гуфтори Мухаммад; яке аз сарчашмахои коидахои хаёти чамъиятй ва таъбири ^уръон аст" [4-8, с. 345]. Маънии аввали он дар 'Тиёс - ул -лyFOт" хябяр омадааст ва баъд "сухян ва чизи нав" [10-1, с. 270] . Шархи дар лyFатномаи устод Айнй додашуда аз "Fиёс - ул - лyFOт" тафовут дорад: " [1.Чизи нав] . 2. Сухан; накл, ривоят" [1-12, с. 527]. Дар ду байте, ки устод аз Низомй ва Саъдй мисол овардааст, калимаи хядис бо тавсиф аст: яке хядисе дуруст ва дигаре хядиси фяррух. Дар нахуст тобиши маънии някл, ривоят зиёдтар эхсос мешавад, дуюмй мафхуми сухянро баён менамояд: Бар инат бигуям хядисе дуруст, Агар гуш бо банда дорй нахуст.
Саъдии Шерозй Чун гуфта шуд ин хядиси фяррух, Додаш падари арус посух.
Низомии Ганчавй Ва устод хядиси фаррухро сухани хуб гуфтааст [1-12, с. 527] .
Шохин хядисро (Намуд аз лаби лаъли ту касби ширинй Хадиси ман, ки занад таъна бар халовати канд) [2, с. 100] дар иборахои изофии сифатй, чун чузъи муайяншаванда, бисёр овардааст, ки хядиси сард (Мачнун зи хадиси сарди эшон Чун турра зи бод шуд парешон) [2, с. 387], хядиси зиндaхонй (Гуфт: эй падар, ин чй тарзабонист, Бар мурда хадиси зиндахонист!) [2, с. 411], хядиси навоин (Падар, к-ин хядиси навоин шунуфт, Дахонам пайопай бибусиду гуфт...) [2, с. 501], хядиси ряфтя (Гирам, ки хадиси рафта баргашт, Бозам сари куху домани дашт) [2, с. 354] аз ин чумлаанд. Чи навъе ки мебинем, чузъи тобеи ин таркибхои тавсифй аксаран точикиянд. Танхо дар як ибора чузъи муайянкунанда арабй интихоб шудааст, ки ин хам гувохи арчгузории шоир ба вохидхои лyFавии точикист: Х,ядисе муборяк хатое сахех, Ба асноди тому адои сарех [2, с. 477]. Калимаи хядис танхо дар як таркиби феълй мавриди истифода карор гирифтаасту бас. Ин таркиб хядис тяхрир кярдян (Хуршеду мох мечакад аз нав, ки хомаам Хар чо хадиси руйи ту тахрир мекунам) [2, с. 164] аст ба маънои сифати руро баён кардан ё навиштан. Калимахои хамрешаи мякол, кявл, кил ва чуфти муродифии килу кол дар назми Шохин бо вожахои зябон ва сухян хаммаъноянд. Хаммаъноии калимахои мазкурро фархангномахо тасдик кардаанд. Чунончи, мякол чун жанри фолклорй (ибораи рехтаи бо санъати бадей ороста ..., дар шакли чумлахои кутох, байт ва мисраъ, фикрахои мусаччаъ дучор меояд) [11 -4, с. 291] маъмул бошад хам, ба маънои гуфтор, сухян [11- 4, с. 291], "суханхои барчаста" [1 -12, с.206] омадани онро таъйид кардаанд. Дар Куллиёти адиб, бешак, мафхуми сухянро мефахмонад:
Ташхир мекашид зи хусни маколи у
Субхон, агарчи шухра ба хусни макол ёфт [2, с.225].
Дахони худ натавонй зи офарин бастан, Агар ба гуши ту ороиши макол кунам [2, с. 167].
(Зимнан: ба назари мо, дар байти якум ба чойи Сяхбон, яке аз суханварони забардасти араб, ки дар адабиёти мо аз y бисёр ёд шудааст, Субхон омадааст). Таъбири ороиши мякол кярдян ба маънии бо вожахои нарму латиф, зебову хуб суханро зинат додан аст. Аз чойгохи хусни мякол, ороиши мякол ба вазифаи зарбулмасал кор фармуда шудани калимаи мякол хис карда намешавад, балки чун муродифи вожахои зябону сухян будани он эхсос мегардад.^явл хам аз хамин бунёд аст. Матне, ки барои мисоли он оварда мешавад, то чойе дар кушодани мафхумаш мусоидат менамояд, яъне хусусияти тавзехии маънии онро дар бар дорад:
Сухан нахли пурбор буд аз нахуст, Кунун шоха бишкасту шуд реша суст. Аз ин шох хар кас самар мехyрад, Чу реша ба гардан табар мехyрад. Гирифтам сухангустаре хушманд, Ки ангехтй аз найи хома канд. Ба ин кявл мачмуае густарад, Ки хар назми он оби гавхар барад [2, с. 492].
Маънии аввали он дар лугат сухян, гяп, гуфтор [5-2, с.663] аст. Дар байти зерини Хоча Х,офиз, ки устод Айнй барои ин моддаи лугавй овардааст, муродифи вожаи сухян, гуфтор будани он бармало фахмида мешавад:
Муганнй, биё бишнаву кор банд,
Зи кавли ман ин панди донописанд [1-12, с. 508].
Дар таърихи забони точикй ба маънои сухян, гуфтор, маъмул будани калимаи кявлро ин байти Авхадй собит месозад:
^авлу феълу замир чун шуд рост, Ихтилофе намонад андар хост [4-2, с. 663].
Манзур аз байт мутобикати сухану амал аст. Хулоса, устод Шамсиддин Шохин чун фарзанди замони худ аз унсурхои лугавии забони арабй, ки дар забони точикй маъмул буданд, истифода карда бошад хам, аммо эхсос мешавад, ки ба калимахои баробармаънои точикии онхо бештар таваччух доштааст. Вобаста ба талаботи услуби баёни давр аз вожахои иктибосии арабй хам кор гирифтааст.
Лдабиёт
1. Aürn Сaдpиддин. Haмyнaи aдaбиёmи mayuK/ С. Aйнй . - Душанбе: Aдиб, 2010. - 448 c.
2. Шоуин Шам^ддин. Kyллиёm/ Шам^ддин Шоуин. Тщия ва maвзеyamи Мyзaффap Мщаммадй -Дyшaнбе : Aдиб, 2006. - 640 c.
3. Фapyaнги фapcии ^ид / maълифи Xacaн Aмид . - Tеypaн: Aмиpи Ka6up, 1362. -1144 c.
4. Энцитопедияи caвеmии mayuK. Ц.8. - Дyшaнбе: Сappедaкцияи илмии энциклaпедияи caвеmии mayuK, l9SS. - 592 c.
5. Фapyaнги зaбaни mayurn. Ц.2. - М.: Сaвеmcкaя энциклaпедия, 1969. - 952 c.
6. Фapyaнги зaбaни mayurn. Ц.1.-М.: Сaвеmcкaя энциклaпедия, 1969. - 952 c.
7. Энцитопедияи caвеmии mayuK. Ц.3.-Дyшaнбе: Сappедaкцияи илмии энциклaпедияи caвеmии mayuK, 19S1.- 639 c.
S. Fuëc^^ysam. Ц.2 / Tayrnu Aмaн Hypaв. - Душанбе: Aдиб, 19SS. - 416 c.
9. Энцитопедияи aдaбиёm ва caнъamи mayuK.- Душанбе: Сappедaкцияи илмии энциклaпедияи caвеmии mayuK, 1989. - 560 c.
10. Fuëc^^ysam. Ц.1. / Ta^rnu ^он Hypaв. - Дyшaнбе: Aдиб, 1987. - 480 c.
11. Энциклопедияи caвеmии mayuK. Ц.4. - Дyшaнбе: Сappедaкцияи илмии энциклопедияи caвеmии mayuK, 19S3. - 640 c.
ВОЖАХОИ ЩТИБОСИИ БАЁНГАРИ МАФХУМИ СУХАН
Муаллифони макола кушиш кардаанд, ки мавкеи калимахои иктибосии арабии дар забони точикй -форсии дар охири асри Х1Х ва ибтидои асри ХХ мустаъмалро дар мисоли забони шоири маъруфи точик Шамсиддин Шохин муайян намоянд. Аз тахкики таркиби лугавии забони шоир ба ин натича расидаанд, ки вожахои арабии лафз, харф, калом, нукта, хадис, макол, кавл чун муродифи калимахои забон ва сухан дар забони точикй - форсй ба кор рафтаанд ва истифодаи онхо боиси гановати ганчинаи лугавии забон ва рангиниву муассирии услуби баён шудааст. Хулосаи муаллифон чунин аст, ки истеъмоли калимахои зикрёфта бо иктизои табиати каломи мавзун ва услуби баёни давр сурат гирифтааст. Бо вучуди ин, эхсос мешавад, ки шоир дар ифодаи мафхуми забон ва сухан ба унсурхои лугавии точикй - форсй арчгузор аст. Ин мавзуъ дар
забоншиносии точик аз нигоди таърихй чиддан омухта нашудааст ва далелдои гирдоварда дар такмили ганчинаи лугати забони точикй аз адаммият холй находанд буд.
Калидвожахо: калима, иктибос, арабй, забон, сухан, таджик, Шодин, лафз, дарф, калом, нукта, дадис.
ЗАИМСТВОВАННЫЕ СЛОВА, ВЫРАЖАЮЩИЕ ПОНЯТИЯ РЕЧИ
Авторы статьи старались показать роль заимствованных арабских слов конца Х1Х и начало ХХ веков в таджикско-персидском языке на примере языка произведений известного таджикского поэта Шамсиддина Шохина. При исследовании словарного состава языка поэта, они пришли к выводу, что арабские слова лафз, кавл, дарф, калом, нукта, дадис, макол на таджикско -персидском языке использованы как синонимы слов забон (язык) и сухан (речь), и их употребления способствовало обогощению, красноречию языкового фонда и выразительности стиль изложения. Заключение авторов таково, что использование данных слов является нормой языка и требование поэзии того времени. Однако, поэт в выражении понятия языка и речи дает предпочтение лексическому составу таджикско - персидского языка. Необходимо отметить, что данная тема в таджикском языкознании в историческом аспекте все еще нуждается в глубоком изучении и собранные материалы авторов способствуют совершенствованию языкового лексического пласта современного таджикского языка.
Ключевые слова: слово, заимствованные, арабский, язык, речь, исследование, Шохин, лафз (речь), дарф (речь), калом (речь), нукта (речь), дадис (речь).
BORROWING WORDS EXPRESSING COMPREHENSION OF SPEECH
The authors of the article tried to show the role of borrowing Arabic words of the end XIXth and the beginning of XXth centuries in Tajik-Percian language by the example of the language of Shamsiddin Shohin's work, the tajik well-known poet. During the research vocabulary compilation poet's they came to conclusion that Arabic words lafz, qavl, harf, nukta, hadis, maqol in Tajik-Percian language used as synonyms of words zabon (language) and sukhan (speech), and their using promote in enrichment, eloquence of language fund and expressing the style of statement. The authors conclusion in using these words is that serve as the standart of language and poetry requirement of that time. However, a poet gave preference to expressing comprehension of language and speech of lexical compound of tajik-percian language. It is necessary to make note, that this theme need to learn more deeply in historical aspect in tajik lingvistics and collect authors materials will promote perfection in lexical layer of modern tajik language.
Keywords: a word, borrowing, arabic, language, speech, research, Shohin, lafz (speech), harf (word), nukta (word), hadis (narration), kalom (speech).
Дар борам муаллифон
Анварй Сулаймон
Номзади илми филология, дотсенти кафедраи забони точикй ва усули таълими забон ва адабиёти точик
Донишгоди миллии Точикистон
734025, Ч,умдурии Точикистон, ш. Душанбе, х.
Рудакй, 17
Тел.: (+992) 225 47 37
Шоева Гулнора
Омузгори кафедраи забони точикй Донишгоди давлатии Бохтар ба номи Носири Хусрав
735140, Ч,умдурии Точикистон, ш. Бохтар,
кучаи Айнй, 67
Тел.: (+992) 919 18 66 48
Об авторах
Анвари Сулаймон
Кандидат филологических наук, доцент кафедры таджикского языка и методики преподования таджикского языка и литературы Таджикский национальный университет 734025, Республика Таджикистан, г. Душанбе, пр. Рудакй, 17 Тел.: (+992) 225 47 37
Шоева Гулнора
Преподователь кафедры таджикского языка
Бохтарский государственный университет
имени Носира Хусрава
735140, Республика Таджикистан, г. Бохтар,
ул. Айни, 67
Тел.: (+992) 919 18 66 48
About the authors
Anvari Sulaymon
Candidate of philological sciences, Associate
Professor of the Department of the Tajik Ianguage
and methods of Tajik Ianguage and literature
Tajik National University
734025, Republic of Tajikistan, Dushanbe,
Rudaki ave., 17
Ph.: (+992) 225 47 37
Shoyeva Gulnora
Teacher of department of Tajik Ianguage Bokhtar State University named after N. Hisrov 735140, Republic of Tajikistan, Bokhtar, S.Ayni st.. 67 Ph.: (+992) 919 18 66 48
