CC BY
12ХУСУСИЯТХ.ОИ ФЕЪЛИИ ГЕРУНДИЙ ВА ИФОДАИ ОН ДАР ЗАБОНИ ТОНИКИ
СОБИРОВА У.С.
Донишгохи миллии Точикистон
Дар маколаи мазкур масъалаи мафхуми герундий, хусусияти феълй ва ифодаи он дар забони точикймавриди баррасйкарор дорад. Хусусиятихосиинпадида дар он аст, ки новобаста аз доштани хусусиятхои исм, онхо як катор хусусиятхои феълиро низ дар худ нигох медоранд. Якчояшавии хамзамони хусусиятхои исмй ва феълй дар як шакл бе шубха ба гум шудани ягон хусусияти хар кадоми ин хиссахои нутк оварда мерасонад. Пажухиши мазкур ошкор сохт, ки герундий дар забони англисй бо хусусиятхои феълии худ до рои чунин аломатхои хос мебошад: 1. Герундий ба вазифаи чузъи хабари таркибии феълй омада метавонад; 2. Герундий шакли перфект ва гайриперфект дорад; 3. Герундий шакли фоил ва мафъул дорад; 4. Герундий метавонад хамчун феъли гузаранда пас аз худ пуркунандаи бевосита кабул кунад; 5. Герундийро хамчун феъл метавонад зарф муайян кунад; 6. Дар забони точикйхамчун феъл, сифат, сифати феълй ва масдар ифода меебад.
Калидвожахо: герундий, хусусияти феълй, хабари таркибии феълй, шакли фоил, шакли мафъул, сифат, сифати феълй, масдар, феъли гузаранда.
ГЛАГОЛНЫЕ СВОЙСТВА ГЕРУНДИЙ И ЕГО ВЫРАЖЕНИЕ В ТАДЖИКСКОМ
ЯЗЫКЕ
В данной статье рассматривается такой грамматический феномен как герундий, его глагольное свойства и его выражение в таджикском языке. Своеобразной чертой этого феномена является то, что, несмотря на явную дистрибуцию имен существительных, они сохраняют и ряд глагольных свойств. Одновременное соединение свойств существительного и глагола в одной форме явно ведет к потере каких-то свойств каждой из этих частей речи. Данные исследование показало, что герундия со своими глагольными свойствами в английском языке имеет следующие свойственные признаки:
1. Герундия может выступать как часть составного глагольного сказуемого;
2. Герундия имеет формы перфекта и не перфекта;
3. Герундия имеет действительный и страдательный залог;
4. Герундия как переходный глагол может принимать прямого дополнения после себя;
5. Герундия как глагол может определяться наречием;
6. Герундия выражается глаголом, прилагательным, причастием и инфинитивом в таджикском языке.
Ключевые слова: герундия, глагольные свойства, составное глагольное сказуемое, действительный залог, страдательный залог, прилагательное, причастие, инфинитив, переходный глагол.
VERBAL CHARACTERS OF GERUND AND ITS EXPRESSIONS IN TAJIK
This article is dealt with such grammatical phenomenon as a gerund, its verbal character and its expression in Tajik language. A peculiar line of this phenomenon is that, despite obvious distribution of nouns, they keep also a number of verbal properties. Simultaneous connection of properties of a noun and verb in one form obviously leads to loss of some properties each of these parts of speech.
The research and analysis has shown that the Gerund in English with its verbal characters has the following features:
1. Gerund can come as the part of Compound Verbal Predicate;
2. Gerund has Perfect and None-Perfect forms;
3. Gerund has Active and Passive Voices
4. Gerund can take Direct Object as Transitive Verb;
5. Gerund can be modified by Adverb;
6. Gerund is expressed by the Verb, Adjective, Participle and Infinitive in Tajik language. Key-words: Gerund, Verbal characters, Compound Verbal Predicate, Active voice, Passive
voice, Adjective, Participle, Infinitive, Transitive Verb.
Герундий як шакли гайритасрифии феъл дар забони англисй буда, дар забони точикй муодили худро надорад. Герундий ба феъли мукаррарй тобиши раванди амал, инчунин каме мавхумият илова мекунад. Азбаски он ба исм монанд аст, дар хар кучое ки исмро истифода бурдан мумкин аст, онро метавон истифода бурд. Герундийро аз хама феълхо гайр аз феълхои модалй сохтан мумкин аст. Ба онхо танхо суффикси «-ing» хамрох кардан лозим аст: «do - doing»; «dream - dreaming»; «eat - eating»; «lay -laying»; «lend - lending», вале тобиш доранд:
1. Агар феъл ба «-e» ба анчом расида бошад, «-e» партофта шуда «ing» илова мегардад:
to erase - erasing; to estimate - estimating.
2. Феълхои бо хамсадо ба охир расида, ки пеш аз он садоноки заданоки кутох омадааст, хамсадои охири он дучанд шуда, баъдан «-ing» хамрох мешавад:
to fan - fanning; to can - canning. to sob - sobbing
3. Феълхои дар хичои охир зададошта, ки бо «-г» анчом ефтаанд, хамсадои охирашон дучанд мешаванд. Вокеан, хичои заданок набояд дифтонг дошта бошад:
to star - starring; to wear - wearing.
4. Агар дар охири калима харфи «-l» омада бошад, вай хамеша новобаста аз он ки хичои охир заданок аст е безада, дучанд мешавад.
to call - calling; to fall - falling.
5. Агар масдар бо «-ie» анчом ебад, онхо ба «-y» иваз мешаванд: to lie - lying; to die - dying.
Шакли инкорй бо ерии хиссачаи «not» сохта мешавад, ки он пеш аз герундий гузошта мешавад: [Мурясов, 200, 43].
.„the lad did grumble some little for not being disturbed 'so early [Twain, 43]. - Бача кадре гур-гур кард, ки чаро уро барвакт бедор накарданд [Twain, 80].
But the result was not couraging. [Twain, 72]. - Аммо дар ин чо хам хеч натичае ба даст оварда натавонист [Twain, 131].
И.П. Иванова хусусиятхои умумии феълии масдар, герундий ва сифати феълиро дар чор банди зерин муттахид кард:
1. Масдар, герундий ва сифати феълй шакле доранд, ки замони нисбиро ифода мекунад: шаклхои гайрикомил (non perfect) амалхои хамзамон е ояндаро нисбат ба феъл-хабар ифода мекунанд; шаклхои комил амалеро ифода мекунанд, ки бо феъл-хабар ифода ефтааст.
2. Масдар, герундий ва сифати феълй шакли фоил ва мафъул доранд.
3. Масдар, герундий ва сифати феълй метавонанд пас аз худ пуркунандаи бевосита кабул кунанд.
4. Хдмаи онхо бо зарф муайян карда мешаванд [Иванова, 1981, 80]. Хусусиятхои феълии герундий инчунин инхо мебошанд:
1. Герундий феъли гузаранда (Transitive Verb) метавонад пуркунандаи бевосита кабул кунад:
he was used to seeing the forlorn dead of Offal Court hustled out of the way with a very different sort of expedition [Twain, 47]. - У то хол махаллаи Саркутхоро медонист, ки мурдагонро дархол ба гуристон бурда ба хок месупурданд [Twain, 87].
Дар чумлаи мазкур «seeing» герундий буда, аз феъли «see» асос ефтааст, ки феъли гузаранда (Transitive Verb) мебошад ва пас аз худ пуркунандаи бевосита « the dead» -ро кабул кардааст.
.and then set about preparing and cooking a supper—chatting pleasantly all the time, and occasionally stroking the lad's cheek or patting his head [Twain, 76]. - баъд ба хурок тайер кардан сар карда, дар ин миен хам хеле ширин ва мулоим гап мезад ва сарашро бо мехрубонй навозиш мекард [Twain, 140].
Дар чумлаи мазкур феъли гузаранда «prepare and cook», ки бо анчомаи «-ing» герундий сохтаанд, пас аз худ пуркунандаи бевосита «a supper» кабул кардааст.
2. Герундийро метавонад зарф муайян кунад:
He could not get out of the barn; and the idea of scurrying blindly hither and thither in the dark [Twain, 69]. - Аздусар аз хавлй баромадан мумкин нест, дарвоза бастааст; аммо дар миени ин чор девор аз як гуша ба гушаи дигар давидан, дар холате ки хаели номаълуме туро хамеша таъкиб мекунад [Twain, 126].
Дар чумлаи мазкур «scurrying» герундий, ки бо пешоянди «of»
омадааст, дар вазифаи муайянкунанда карор дошта пас аз худ зарф (тарзи амал) «blindly» кабул кардааст, ки ин далели хусусияти феълй доштани герундий мебошад.
3. Герундий хосияти замонй дорад; герундийи феъли гузаранда инчунин хосияти тарзй дорад [Чепкова, 2007, 464].
Indefinite Active Voice Passive Voice
writing being written
Perfect having written halving been written
In their condition, they couldn't think of being dishonest to any man who helped them to escape [Defoe, 68].
Дар он х,олат онх,о ба марде, ки барои фирор намудан ба онх,о кумак расонид ;асди беинсофй намуданро надоштанд.
Дар чумлаи мазкур герундий «being» дар замони Indefinite ва тарзи мафъул Passive истифода шуда, дар забони точикй хамчун масдар
«намудан» ифода ёфтааст.
I felt proud of having been of use to her. - Ман фахр мекардам, ки ба у лозим будам [Каушанская, 178].
Дар чумлаи мазкур герундий «having been» дар замони Perfect ва тарзи фоил Active истифода шудааст ва дар забони точикй хдмчун як чузъи феъли таркибй «будам» ифода ёфтааст.
She was not asked to being kept waiting. - Аз вай хохиш накарданд, ки интизор шавад [Каушанская, 178].
Герундий дар чумлаи мазкур дар замони Indefinite Passive (being kept) истифода шудааст ва дар забони точикй як чузъи хабари таркибии феълй мебошад.
Шакли герундий дар забони англисии муосир ба таври зерин аст:
1.Герундий - чун чузъи хабари таркибии феълй: ... she kept running to the door and looking over the banisters to see if she could get a glimpse of Mr. Rochester; [Bronte, 223].- Вай гохо аз хучра давида мебаромад, аз панчара хам шуда, нигох мекард, ки оё чаноби Рочестер дар ягон чо наменамояд [Bronte, 115]. «Kept running» дар чумлаи мазкур хабари таркибии феълй буда, аз феъли маънодор «kept» ва шакли гайритасрифии феъл - герундий
«running» иборат аст. Зикр бояд кард, ки дар забони точикй хамчун сифати феълй «давида» тарчума шуда, чузъи хабари таркибии феълй мебошад.
It continued raining all that night and most of the next day so I could not go out. [Defoe, 24].
Тамоми шаб борон меборид ва аксари рузх,ои дигар ба берун баромада натавонистам.
Дар чумлаи мазкур «continued raining» хабари таркибии феълй Compound Verbal Predicate мебошад, ки аз феъли маънодор ва герундий, яъне шакли гайритасрифии феъл иборат аст.
Бо тахлили чумлахо мушаххас гардид, ки дар вазифаи чузъи хабари таркибии феълй герундий пас аз феъли асосй е маънодор истифода бурда мешавад.
Азбаски хабари таркибй, ки аз ду чузъ иборат аст ва хар ду аз асоси феълй асос ефтаанд, аз ин ру онро хабари таркибии феълй меноманд.
2.Герундий шакли номуайян (Indefinite) ва комил (Perfect) дорад, ки дар тарзи фоил ва мафъул истифода бурда мешавад. Аз руи шакл герундий ба шакли сифати феълии замони хозира Present Participle мувофикат мекунад.
He went on playing in the mud just the same [Twain, 5].- Дуруст аст, ки у хануз хам бисер вактхо дар миенаи гилу лой мегашт [Twain, 7]. Тарзи мафъули герундий (Passive Gerund) амалеро ифода мекунад,
ки пеш аз амал омада, бо феъл-хабари чумла ифода ефтааст:
he received it and pocketed it without being conscious of the act. [Twain, 93]. - онхоро гирифта беихтиер ба кисаи худ гузошт [Twain, 168].
Дар забони точикй герундий «being conscious» хамчун сифат ифода ефтааст. Шакли номуайянии герундий (Indefinite Gerund) дар холатхои зерин истифода бурда мешавад:
а) барои ифода кардани амал, хамзамон бо амале, ки бо феъл- хабари чумла ифода ефтааст.
—the boy answered them correctly and without hesitating [Twain, 112].
... писарак ба хама саволхо бе хато ва хеч фикр нокарда чавоб дод [Twain, 200].
Дар чумла ду амал дар хар ду чумлахои забонхои мукоисашаванда хамзамон ичро
шудааст, ки дар забони англисй герундий «hesitating» ва дар забони точикй «фикр
нокарда» сифати феълй мебошад.
Better these poor mock dignities of mine, that come unasked, from a clean hand and a right spirit, than real ones bought by servility from grudging and interested power." [Twain, 102].-Ин иззат ва эхтиромхои факирона ва хандаоваре, ки бо дили соф ва дасти пок, бе хеч илтимосу хохиш ба ман карда мешавад, аз он мансабхое, ки бо бисер разолат ва хорихо ба даст дароварда мешавад, хазорон бор бехтар аст [Twain, 185].
б) барои ифодаи амал, новобаста аз замони мушаххас. Better die standing than live kneeling. - Марг бех аз расвоист.
Дар чумлаи мазкур герундий «standing» ва «kneeling» амал «die» ва «live»^ ифода карда дар вазифаи зарфи тарзи амал карор доранд ва замони ичроиши амал мушаххас нест. Аз чумла, дар зарбулмасалхои зерин низ герундий амалро ифода кардааст.
By doing nothing we learn to do ill. - Дар ки ба бекори одат кард, мулк аз даст дод. No living man all things can. - Ягон одами зинда хама корро карда наметавонад. Бо овардани мисолхо собит сохтем, ки одатан дар зарбулмасалу масалхо замон мушаххас нест ва герундий барои ифодаи амал истифода бурда мешавад.
в) пас аз феълхои to intend ният доштан, to suggest пешниход кардан, to insist исрор кардан ва баъзеи дигар Indefinite Gerund амали ояндаро нисбат ба амале, ки бо феъл-хабар ифода ефтааст, ифода мекунад.
He had intended writing him. (Dickens) - У нияти ба вай навиштан дошт. He insisted on telling her how it happened. (Dickens) - У исрор мекард, ки ба вай накл кунад, ки ин чй тавр руй дода буд.
г) барои ифода кардани амале, ки пеш аз амал бо феъл-хабар ифода ефтааст, махсусан пас аз феъли to thank миннатдорй кардан; to forget фаромуш кардан; to remember дар хотир доштан, ба хотир овардан; to excuse бахшиш пурсидан; to apologize узр пурсидан ва г., инчунин пас аз пешояндхои on ва after [Гордон, 1973, 187].
But Hugh only drew back, after betraying a momentary surprise [Twain, 90].- Аммо Гью андак хайрон барин шуда худро акиб гирифт [Twain, 163].
Герундий дар тарзи фоил истифода бурда мешавад, агар исм è чонишин, ки ба он мансуб аст, амали мубтадоро, ки герундий ифода кардааст, номбар кунад
He kept muttering to himself, "Offal Court—that is the name [Twain, 12]. - У факат худ ба худ зери лаб мегуфт: «Махаллаи Саркутхо» [Twain, 21].
Герундий дар тарзи мафъул истифода бурда мешавад, агар исм è чонишин, ки ба он мансуб аст, объекти амалеро, ки ифода мекунад, номбар кунад.
He seated himself at table, without being removed his cap; [Twain, 59].
- У ба стул нишаст, лекин кулохи бо пархои товус зинат додашудаи худро аз сар набардошт [Twain, 108].
At first he pined for them, sorrowed for them, longed to see them, but later, the thought of their coming some day in their rags and dirt, [Twain, 105]. - Аввалхо дар бораи онхо гусса мехурд, онхоро дидан мехост, аммо баъдхо, замоне, ки дар либосхои дарида ва ифлос ба хузураш омадани онхоро фикр мекард [Twain, 190].
Амалеро, ки герундий ифода мекунад, хамеша ба ягон шахс è предмет тааллук дорад, хатто агар дар чумла дар бораи он хотирнишон нашуда бошад хам.
Герундий аз феъл бо бандаки -ing- фарк мекунад. Зимнан, хама феълхо метавонанд ин суффиксро дошта бошанд, ба чузъ аз феълхои модалй ва як катори дигар. Дама шаклхои герундиалй якинан феълхое мебошанд, ки хамчун исм истифода мешаванд, на исмхо хамчун феъл. Махз лугати феълй маъно ва валентнокиро муайян мекунад [Грибанова, 2011, 169].
He continued walking back and forth [Twain, 91]. - У дам нагирифта пасу пеш рафтуомад мекард [Twain, 165].
«Walking» - шакли феъли walk, мебошад, ки аз чихати валентнокй ягона аст. Герундий ин хусусияти онро нигох медорад.
Tom remembered his instructions, and acknowledged his greeting with a slight inclination of his plumed head, [Twain, 59]. - Том суханонеро, ки ба вай ёд дода шуда буд, ба хотир овард ва ба таъзимхои халк андак бо имои сар чавоб дода ба як оханги мехрубононае гуфт: [Twain, 108].
Дар холати мазкур герундий валентнокии дукаратаи феъли «greet»- ро нигох медорад.
No matter, she found that it was an idea that would not 'down,' but persisted in haunting her [Twain, 29]. - аммо ин фикр хеч аз сараш дур намерафт ва аз дур кардани он очиз буд [Twain, 54].
Мисоли нихой нишон медихад, ки герундий «haunting» инчунин валентнокии секаратаи феъли асосиро нигох доштааст. Еайр аз ин, герундий хусусияти семантикии феълро, ки равшан ва васеъ кардани семантикаашон танхо хангоми истифода шудан ба сифати ивазкунандаи зарфхо, на сифатхо мебошад, нигох медорад.
Хусусияти ягонаи герундий, ки ба исм монанд аст, ин он имкони истифода шудан ба сифати калимаи вобаста мебошад, ки дар он исм лозим аст. Дар хама холатхои дигар герундий хусусияти феълии худро нигох медорад [Нехай, 1985, 97].
Савол пайдо мешавад, агар герундий аз руи сохти дохилй феъл бошад, чаро он намуди зохирии феълро надорад. Яке аз посух ба ин савол метавонад чунин бошад: таксимоти гурухи феълй метавонад сохиби танхо хамон вохиде бошад, ки гурухи феълхои муайян доранд, дар навбати аввал замонй. Герундий ин гуна бандак надорад ва онхоро кабул карда хам наметавонад. Аз ин ру, набудани тартиботи муайяни устувор ба шаклхои семантикй мансуббуда имконият медихад, ки мавкеи исмро сохиб шавад. Дар ин холат аз руи шакли худ герундий худро хамчун гурухи номй нишон медихад. Ба замми ин, махсусан хангоми ба сифати вохиди тобеъ истифода бурдан, хусусияти исмии он пайдомешавад. Агар мавкеи ишголкардаи герундий мустакил бошад, он гох он чун феъл кабул карда мешавад.
Бинобар ин, дар бораи хосияти омехтаи шакли герундий гап задан, асосан на он кадар дуруст аст, зеро ин хусусиятхо дар як матн хамзамон ичро намешаванд. Пайдоиши ин è он хусусият дар онхо вобастагии синтаксисй è матнй дорад. Хусусияти феълй, аслан сохти дарунии таркиб бо герундийро назорат карда, хусусияти исмй бошад шакли берунии онро.
Махдудияти семантикй дар истифодаи герундий ба вазифаи феъл è исм ба он вобастагй дорад, ки аз руи маъно ба кадом ходиса ва è руйдод худи калима алокамандй дорад.
Зимни тахлил собит гардид, ки:
• Герундий дар забони англисй бо хусусияти феълй дар чумла ба
вазифаи чузъи хабари таркибии феълй омада дар забони точикй ба таври зер ифода èфта метавонанд:
... consequently he kept tripping over roots and tangling himself in vines and briers. [Twain, 74]. - ба кундахои дарахтон пешпо хурда, ба шохахои дарахтон банд шуда меафтод [Twain, 135].
• Герундий шакли комил ва гайрикомил (Perfect and Non-Perfect) дорад;
• Герундий шакли фоил (Active) ва мафъул (Passive) дорад;
• Герундий метавонад хамчун феъли гузаранда пас аз худ пуркунандаи бевосита кабул кунад;
• Герундийро хамчун феъл метавонад зарф муайян кунад;
АДАБИЁТХфИ ИСТИФОДАШУДА
1. Гордон Е.М., Крылова И.П. The English Verbals. Практическое руководство по употреблению неличных форм глагола. М.: Международные отношения, 1973. 216 с.
2. Грибанова Т. И.1^-формы в английском языке: особенности развития и употребления Т. И. Грибанова,Е. Н.Коршунова//Вестник МГЛУ-2011-№633-С.169-191
3. Иванова И.П. Теоретическая грамматика современного английского языка / И.П. Иванова, В.В. Бурлакова, Г.Г. Почепцов.- М.: Высшая школа, 1981. - 288с.
4. Иванова И. и др. История английского языка: учебник, хрестоматия, словарь / Иванова И., Чахоян Л., Беляева Т. - СПб: Лань, 1998. - 509 с.
5. Каушанская В.Л. English Grammar. Москва -1967. - 376 с.
6. Мурясов Р.З. Неличные формы глагола в контрастивно- типологическом видении // Вопросы языкознания 2000. №4. - С. 43- 56.
7. Нехай Г.В. Семантико-синтаксические свойства неличных форм глагола (ing-форма) в современном английском языке: дисс.: . канд. филол. наук. Минск, 1985.- 194 с.
8. Чепкова С. П. К вопросу о различении неличных форм глагола в научно-технической литературе / С.П. Чепкова // Научные труды Дальрыбвтуза. - 2007. - №. - С.464-468.
АДАБИЁТХ,ОИ БАДЕЙ
1. Айнй СДахрамони халки точик Темурмалик.Исèни Муканнаъ.Душанбе,2022-154с.
2. Марк Твен. Шохзода ва гадо. Нашути «Ирфон» Душанбе, 1975. -221 с.
3. Abney, S.P. The English noun phrase in its sen-tential aspect. - Ph.D. dissertation, MIT, Cambridge, Massachusetts: 1987. - P. 108-143.
4. Charlotte Bronte. Jane Eyre. 869 pp.
5. Charles Dickens. Oliver Twist.
6. Daniel Defoe. Robinson Crusoe. 1981. - 96 pp.
7. Mamadnazarov A. Translation into English. Temurmalik - Tajik People's Hero. Muqanna's Rebellion. Dushanbe, 2022. - 154 pp.
8. Mark Twain (Samuel Clemens) The Prince and The Pauper. - М., 2014. - 154 p
9. Quirk R., S.Greenbawn, G. Leech, J.Svartvik. A comprehensive grammar of the English language. -Longman, 1985. -1779p
