Научная статья на тему 'Хусусий тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш йўллари'

Хусусий тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
82
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Холбаев М. А.

Мамлакатимиз Президенти И.А. Каримов Вазирлар Маҳкамасининг 2010 йил 29 январь куни бўлиб ўтган мажлисидаги “Асосий вазифамиз Ватанимиз тараққиёти ва халқимиз фаравонлигини янада юксалтиришдир” мавзусидаги маърузасида инвестицияларни ички манбалар ҳисобидан молиялаштиришга алоҳида эътибор қаратиш зарурлигини таъкидладилар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Хусусий тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш йўллари»

Холбаев М.А.

ТошДТУ тадк,ик,отчиси

ХУСУСИИ ТИЖОРАТ БАНКЛАРИ ФАОЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ЙУЛЛАРИ

Мамлакатимиз Президенти И.А. Каримов Вазир-лар Мацкамасининг 2010 йил 29 январь куни булиб утган мажлисидаги "Асосий вазифамиз - Ватанимиз тарацциёти ва халцимиз фаравонлигини янада юк-салтиришдир" мавзусидаги маърузасида инвестици-яларни ички манбалар цисобидан молиялаштиришга алоцида эътибор царатиш зарурлигини таъкидлади-лар1.

Бу уринда хусусий тижорат банкла-ри фаолиятини ривожлантириш алох,ида ах,амиятга эга.

Республикамизда хусусий тижорат банклари фаолиятини ривожлантириш куйидаги муаммоларни х,ал этишни уз на-вбатида талаб этади:

Хусусий тижорат банкларининг мам-лакат банк тизимидаги мавкеини мустах,камлаш оркали банк тизимини кайта таркиблашни такомиллаштириш ло-зим. Бунинг учун:

биринчидан, хусусий тижорат банкларининг муддатли депозитларини Марка-зий банкнинг мажбурий захира талабно-маси микдорини кайта куриб чикиб ка-майтириш зарур.

Бунинг натижасида хусусий банклар-нинг муддатли депозитлар жалб килиш имконияти ошади ва шунинг асосида улар депозитларининг х,ажмида муддатли де-позитларнинг салмоFи ошади. Бу эса уз навбатида, хусусий тижорат банкларининг кредитлаш х,ажмини ошишига олиб келади.

Хусусий тижорат банклари муддатли депозитларини мажбурий захира ка-майтирилиши уларни тенгсиз ракобат мух,итига чикариб куймайди. Чунки, ху-

1 Кар имов И.А. Асосий вазифамиз — Ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаровонлигини янада юк-салтиришдир. - Тошкент: Узбекистон, 2010. - Б. 56-59.

сусий банкларнинг банклараро бозорда-ги мавкеи жуда паст. Бундан ташкари, хусусий тижорат банкларида биринчи дара-жали капиталнинг микдори давлат банклари ва акциядорлик-тижорат банкларининг биринчи даражали капитали микдорига нисбатан жуда кичик. Бу эса улар актив операциялари х,ажмини киска вакт ичида кескин ошириш имконини бермайди. Бунинг сабаби шундаки, Мар-казий банк томонидан тижорат банкларининг фаолиятига нисбатан урнатилган 15 та иктисодий меъёридан 13 таси банкларнинг биринчи капталига нисбатан белги-ланган.

Иккинчидан, хусусий тижорат банкларининг капиталлашиш даражасини ошириш ва кимматли ^озлар воситасидаги инвестицион фаолиятини давлат томонидан билвосита куллаб-кувватлашни амал-га ошириш лозим. Бунинг учун, биринчидан, хусусий тижорат банклари томонидан чикарилган субординар кимматли ^озлардан олинадиган даромадлар соликдан озод килиниши лозим; иккинчидан, уларнинг юкори ликвидли кимматли ^озларга килинган инвестициялари микдорини мажбурий захира ажратмала-рини х,исоблашда х,исобга олиш лозим.

Хусусий тижорат банклари активла-рининг даромадлилиги ва ликвидлилиги уртасидаги мутаносибликни таъминлаш

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 8, 2011

оркали банклар активларини кайта тарки-блашни такомиллаштириш лозим.

Бунинг учун, фикримизча, куйидаги тадбирларнинг амалга оширилишини максадга мувофик деб х,исоблаш мумкин:

а) кредитлардан куриладиган зарар-ларни коплашга мулжалланган задира аж-ратмаларнинг брутто активлар х,ажмидаги салмоFини 1 фоиздан ошишига йул куймаслик оркали таснифланган кредит-лар таркибининг баркарорлигига эришиш лозим;

б) юкори ликвидли кимматли KOFозларга килинган инвестициялар х,ажмини ошириш йули билан банклар-нинг жорий ликвидлилигини таъминлаш максадида саклаб турилган кассали ак-

тивларнинг микдорини камайтириш за-рур;

в) тулови давлат томонидан кафолат-ланган корпоратив облигацияларини му-омалага чикариш ва уларни тижорат бан-кларининг ликвидли активлари сифати-да тан олиш йули билан банкларнинг активлари даромадлилиги ва ликвидлили-ги уртасидаги мутаносиблик даражасини ошириш лозим.

Тулови давлат томонидан кафо-латланган корпоратив облигация-лар иктисодиётнинг етакчи сох,аларига мансуб булган корхоналар томонидан чикарилиши лозим. Бунинг натижаси-да, биринчидан, ушбу корхоналар инве-стицион харажатларини молиялаштириш учун зарур булган молиявий ресурсларни жалб этади; иккинчидан, хусусий тижорат банклари ушбу кимматли ^озларни со-тиб олиш йули билан даромад келтирмай-диган кассали активлар микдорини камайтириш имконига эга булади.

Хусусий тижорат банклари активларини окилона таркибини шакллантириш максадида кредитлардан курилган зарар-ларни коплашга мулжалланган захира аж-ратмаларининг норматив даражаси бажа-рилишини мунтазам кузатиб бориш ло-зим.

Республикамизнинг хусусий тижорат банкларида кредитлардан курилган за-рарларни коплашга мулжалланган захи-ра ажратмаларининг норматив даражаси

мунтазам равишда х,исобга олиб борил-майди. Фикримизча, мазкур захира аж-ратмаларининг норматив даражасидан амалдаги даражасининг фаркланиши до-имий назорат объектига айланиши лозим. Бунинг учун:

- биринчидан, захира ажратмалари туFри ташкил килиниши лозим (яъни кре-дитлар туFри таснифланиши керак);

- иккинчидан, тижорат банкининг бар-ча филиалларида муддати утган фоизлар уз вактида 16377-"Муддати утган фоизлар" х,исобракамига олиниши лозим. Банкнинг дастурий таъминоти муддати утган фоиз-ларни автоматик равишда муддати утган фоизлар х,исобракамига олинишини таъ-минлайдиган даражада такомиллашган булиши керак. Чунки х,озирги даврда Бош банк томонидан кредитлар буйича захи-раларни туFри ташкил килинаётганлигини оператив текшириш имконияти мавжуд эмас.

Муддати утган кредитлар ва фоизлар-нинг юзага келишининг асосий сабабла-ридан бири мижозлар томонидан банк-ка такдим этилаётган бизнес режаларни улар томонидан етарли даражада тах,лил этилмаётганлиги х,амда кредит шартнома-ларини тузишда маълум камчиликларга йул куйилаётганлиги ^исобланади.

Банклар учун кредитни расмийлаш-тириш ва кредит маблаFидан фойда-ланиш жараёнида асосий эътиборни карздор томонидан тузилган бизнес ре-жани та^лил килиш ва тах,лилни давом эт-тиришга каратишлари зарур. Лекин бизнес режаларга кредитор томонидан х,ам, карз олувчи томонидан х,ам кредит ама-лиёти учун талаб этиладиган расмий бир х,ужжатдек ёндошилади. Холбуки, айнан бизнес режа мижознинг маблаFларидан фойдаланиш стратегиясини белгилаб бе-рувчи му^им бир х,ужжатдир. Лекин бан-кларда бизнес режалар кредитни расмий-лаштириш давридагина урганиб чикилади. Урганилганда ^ам бизнес режадаги охир-ги натижанинг ижобий эканлиги, яъни мазкур фаолият натижасида олинадиган фойда кисмигина банкларни кизиктиради. Вах,оланки, кредит олишни максад килиб олган мижоз албатта фаолият натижасида

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 8, 2011

[ 90

oлинaдигaн фoйдa микдopини шyндaй дa-paжaгa eткaзиб xиcoблaйдики, нaтижaдa, бaнк учун кapздop тoмoнидaн кpeдитни к1aйтapиш xaвфи йyкдaй тyюлaди. Шунинг учун x,aM бизнec peжaлap мижoзлap ™mo-нидaн дeяpли биp биpигa yxшaш xoлaтдa тyзилмoкдa.

Мyaммoли кpeдитлap тapиxи тaxлил этилгaндa, aкcapият xoллapдa бизнec pe-жaлapнинг pacмиятчилик yчyнгинa ту-зилгaнлигининг гyвoxи бyлaмиз. Xoлбyки, бaнклap тoмoнидaн мижoзнинг ^e-дит мaблaFидaн фoйдaлaниш жapaëни-ни уз ичи^ oлгaн бизнec peжacи acocидa xyжaлик фaoлиятини дoимo тaxлил этиб бopилиши кpeдитлapни уз вaктидa Ba тулик кaйтapишнинг гapoвидиp. Рacмият-чилик учун тyзилaëтгaн бизнec peжaлapни тaxлил этиш жapaëнидa yлapнинг кaй дa-paжaдa иктиcoдий caвoдcизлик oкибaтидa тyзилгaнлигининг ryBox^ бyлaмиз. Ma-caлaн, бaъзи бизнec peжaлapдa кpeдит мaблaFигa axoли учун 3apyp бyлгaн ra3-лaмa мaxcyлoтини coтиб oлишлapи Ba axoли эxтиëжлapи учун caвдo килишлapи xaкидaги xиcoб-китoблapни кeлтиpиб yтaдилap. Xиcoб-китoблapгa кypa, ^e-дит мaблaFининг aйлaнмa мaблaF cифa-тидa aйлaниш дapaжacи, мacaлaн, кpeдит 12 oйгa бepилгaн бyлca, aйлaниш SO кун, яъни, биp йилдa oлти мapoтaбa aйлaни-шини acocna6 бepaдилap. Xoлбyки, 6o3op иктиcoдиëтидa тaлaб Ba тaклифнинг мyтa-cил уз^иб тypиши xeч кимгa cиp эмac. Macaлaн, бoзopдa бугун шoйи Ma^ra тa-лaб бyлca, биp oйдaн cyнг yмyмaн пaxтa-дaн бул^н гaзлaмa мaxcyлoтлapигa тa-лaб булиши мумкин. Сaвдoдa aйнaн биp тypдaги мaxcyлoтлapгa йил дaвoмидa биp xилдa тaлaб булиши Ba унинг caвдocидaн биp xил мeъëpдa дapoмaд oлиниши мумкин эмac. Шyнингдeк, ишлaб чикapиш жapaëнигa дoиp бизнec peжaлapдa xaM xeч биp иктиcoдий acocnap^3 хишб-китoблap кeлтиpилaди. Macaлaн, ^e-дит мaблaFлapидaн фoйдaлaниш мyддa-ти уч йил бeлгилaнгaн бyлca, биp тypдaги мaxcyлoтни ишлaб чикapиш xapaжaтлapи тapкибини биp йил учун xиcoблaб, кeйин уни уч йилгa кyпaйтиpиб acocлaйдилap, вaxoлaнки, xapaжaтлap тapкиби йилдaн-

йилгa yзгapиб бopиши, aйнaн биp тypдa-ги мaxcyлoтгa бyлгaн тaлaбни yзгapиб 6o-pиши xeч ким^ cиp эмac. Худди шyндaй бизнec peжaгa acocaн кpeдит oлгaн ми-жoзнинг кpeдитни кaйтapa oлмaй ^лиш Xoлaтлapи xaмoн yчpaмoкдa.

Хycycий тижopaт бaнклapи пaccивлa-pини кaйтa тapкиблaшни тaкoмиллaш-тиpиш мaкcaдидa ушбу бaнклapнинг питaл бaзacининг бapкapopлигини oши-pиш мaкcaдидa кaпитaлнинг тapкибини Хaлкapo Бaзeл кУмитacининг xycycий ти-жopaт бaнклapи кaпитaлининг тapкиби-ни шaкллaнтиpиш бyйичa бeлгилaгaн тa-лaблapигa тулик мyвoфик кeлишини тaъ-минлaш Ba xycycий тижopaт бaнклapи умумий кaпитaлининг ycиш cypъaтини ялпи ички мaxcyлoтнинг ycиш cypъaтидaн opкaдa кoлишигa йул кУймacлик чopaлa-pини кypиш лoзим.

Бунинг учун кyйидaги тaдбиpлap aмaл-гa oшиpилиши лoзим:

- дeвaльвaция зaxиpacини тижopaт бaнклapининг кeлгycи дaвp дapoмaдлapи cифaтидa бaxoлaш (дeвaльвaция зaxиpa-cи кaмидa 10 йилгa тaкcимлaниши лoзим) Ba унинг cyммacини бaнклapнинг кaпитa-ли тapкибидaн чикapиш лoзим (aгap дe-вaльвaция зaxиpacи тижopaт бaнклapидa жopий дaвp дapoмaди cифaтидa xиcoбгa oлинca, y xoлдa, бaнклapнинг coликкa тopтиш бaзacи oшиб кeтaди);

- имтиëзли кpeдитлaш фoндининг мaблaFлapи xycycий тижopaт бaнклapи питaлининг тapкибидa xиcoбгa oлинмac-лиги ^pa^ чунки ушбу фoнд мaблaFлapи кpeдит cифaтидa ишлaтилaди, кpeдит эca, юкopи pиcкли aктив xиcoблaнaди;

- pecпyбликaмиз xycycий тижopaт бaн-клapининг имтиëзли aкциялapини штиш-дaн oлингaн пул мaблaFлapи ycтaв ^пи-тaлининг тapкибидa xиcoбгa oлинмacлиги лoзим, чунки имтиëзли aкциялap cyммacи мoлиявий йил дaвoмидa инвecтop ™mo-нидaн кaйтapиб oлиниши мумкин;

- pecпyбликaмиз xycycий тижopaт бaнклapи кaпитaлининг ycиш cypъaти-ни ялпи ички мaxcyлoтнинг ycиш cypъa-тидaн opкaдa кoлишигa йул кУймacлик мaкcaдидa Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Mapкaзий бaнки тoмoнидaн xycycий ти-

ИКТИМД BA МOЛИЯ I ЭKOНOМИKA И ФИНAНCЫ № В, 2011

жорат банклари умумий капиталининг усиш суръатига нисбатан бир йиллик ме-ъёрий курсаткич белгиланиши лозим. Ушбу курсаткич хусусий тижорат банклари активларининг усиш суръатига нисба-тан белгиланиши лозим.

Ривожланган саноат мамлакатла-ри амалиётида хусусий тижорат банклари умумий капиталининг етарли-лик даражасини бах,олашда икки усулдан фойдаланилмокда. Биринчи усулда хусу-сий тижорат банклари умумий капиталининг етарлилик даражаси умумий капитал суммасини тижорат банки активларининг рискка тортилган суммасига булиш йули билан аникланади. Иккинчи усулда эса, хусусий тижорат банклари умумий капиталининг етарлилик даражаси умумий капитал суммасини ЯИМ суммасига булиш йули билан аникланади.

Хусусий тижорат банклари депозит базасининг етарлилигини таъминлаш максадида: биринчидан, Узбекистон Ре-спубликаси Марказий банкининг хусусий тижорат банкларининг трансакци-он ва жамFарма депозитларига нисбатан урнатилган мажбурий зах,ира ставка-ларини инфляциянинг кутилаётган дара-жасидан келиб чиккан х,олда белгилаш максадга мувофикдир.

Бунинг натижасида хусусий тижорат банклари томонидан муддатли ва жамFарма депозитларига туланаётган фоиз ставкаларини сезиларли даражада ошириш имкони юзага келади, Шунинг-дек, тижорат банкларига трансакцион депозит х,исобракамларидаги маблаFлардан туFридан-туFри, яъни муддатли депозит шартномасини тузмасдан туриб ресурс сифатида фойдаланиш амалиётига чек куйиш лозим.

Назарий иктисодий тах,лилларнинг на-тижалари шуни курсатдики, республика-мизнинг катор тижорат банкларида трансакцион депозит х,исобракамларидаги пул маблаFларидан туFридан-туFри ресурс сифатида фойдаланиш амалиёти мавжуд. Ушбу амалиётнинг мавжудлиги хусусий тижорат банкларининг депозит базасини мустах,камлашга булган кизикишига путур етказади, чунки трансакцион депозит ар-

зон ресурс х,исобланади. Бундан ташкари, хусусий тижорат банкларининг ликвид-лилигига нисбатан жиддий салбий таъ-сир юзага келади. Бунинг боиси шундаки, трансакцион депозит тижорат банкининг бекарорлик даражаси жуда юкори булган пассиви х,исобланади (у исталган вактда х,исобракам эгаси томонидан талаб килиб олиниши мумкин). Уз навбатида, тижорат банкининг ликвидлилигига путур ети-ши унинг репутациясига салбий таъсир курсатади ва бунинг окибатида мазкур банкнинг депозитлар жалб этиш имкони-яти пасаяди. Бундай х,олат халкаро банк амалиётида куп бора уз исботини топ-ган. Жумладан, АКШда 1933 йилда кабул килинган Гласс-Стигол конунига кура трансакцион депозит х,исоракамларининг KолдиFига фоиз тулаш таъкикланди. Бунинг сабаби шундаки, 1929-1933 йиллар-да юз берган Жах,он иктисодий инкирози пайтида АКШ банкларининг оммавий тарзда банкрот булишининг асосий са-бабларидан бири сифатида трансакци-он депозит х,исобракамларидаги пул маблаFларидан туFридан-туFри ресурс сифатида фойдаланилганлиги эътироф этил-ди.

Республикамиз хусусий тижорат банклари депозит базасининг етарли эмас-лиги уларни трансакцион депозитлар-дан ресурс сифатида фойдаланишга маж-бур килмокда. Бу эса, уларнинг ликвидлилигига салбий таъсир курсатмокда. Лекин шу уринда кайд этиш жоизки, хусусий тижорат банклари мазкур салбий таъсирнинг даражасини пасайтириш максадида трансакцион депозитларнинг баркарор колдиFидан фойдаланиш усули-ни кулламаяпдилар.

Инкирозга карши чоралар дастурини амалга оширишда республикамизда хусусий тижорат банкларининг инвестицион жараёнлардаги молиявий иштирокини ку-чайтириш ва активларининг даромадли-лигини ошириш максадида, биринчидан, уларнинг кимматли ^озларга килинган инвестициялардан оладиган даромадла-рига солинадиган солик ставкасини, уларни имтиёзли кредитлаш жамFармасига йуналтириш шарти билан, камида 50 фо-

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 8, 2011

из^ пacaйтиpиш лoзим. Иккинчидaн, xy-cycий тижopaт бaнклapининг инвecти-ция пopтфeлини, киммaтли кoFoзлapнинг эмитeнтлapи бyйичa, дивepcификaциялaш пpинципини бyзилишигa йул кУймacлик лoзим.

Хycycий тижopaт бaнклapининг киммaтли кoFoзлapгa килин^н инвecтици-ялapи xaжмини oшиpиш иктиcoдиëтнинг peaл ceктopидa aмaлгa oшиpилaëтгaн ин-вecтициялapни мoлиялaштиpиш xaжмини oшиpиш им^нини бepaди.

Aдaбиётлaр руйхати:

1. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2009 йил 2В июлдaги ПК,-11SS-coнли "Tижopaт бaнклapининг инвecтиция лoйиxaлapини мoлиялaш-тиpишгa йyнaлтиpилгaн yзoк мyддaтли кpeдитлapи улушини кyпaйтиpишни paFбaтлaнтиpиш бopacидaги кУшимчa чopa-тaдбиpлap тyFpиcидa"ги K,apop^

2. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2010 йил S aпpeлдaги "Бaнк тизимининг мoлиявий бapкapopлигини янaдa oшиpиш Ba унинг инвecтиция-вий фaoллигини кyчaйтиpиш чopa-тaдбиpлapи тyFpиcидa"ги K,apop^

3. Узбeкиcтoн Рecпyбликacи Пpeзидeнтининг 2010 йил 2S нoябpдaги ПК,-143В-coнли "2011-2015 йиллapдa pecпyбликa мoлия-бaнк тизимини янa-дa иcлox килиш Ba бapкapopлигини oшиpиш xaмдa юкopи xaлкapo peйтинг кypcaткичлapигa эpишишнинг ycтyвop йyнaлишлapи тyFpиcидa"ги кapopи.

4. И.A.Kapимoв. Acocий вaзифaмиз - Baтaнимиз тapaккиëти Ba xaлкимиз фapoвoнлигини янaдa юкcaлтиpишдиp. - ^ш^нт: Узбeкиcтoн, 2010. - В0 б.

5. И.A.Kapимoв. Жaxoн мoлиявий-иктиcoдий инкиpoзи, Узбeкиcтoн шapoи-тидa уни бapтapaф этишнинг йyллapи Ba чopaлapи. - T.: Узбeкиcтoн, 2009. - SS б.

S. Aбдyллaeвa Ш.З. Бaнк pиcклapи Ba кpeдитлaш. - Toшкeнт: Moлия, 2002й. - 304 б.

7. Aбдyллaeвa Ш.З. Пул, кpeдит Ba бaнклap: дapcлик. - Toшкeнт: IQTISOD-MOLIYA, 2007. - 34Вб.

В. Лaвpyшин О.И. Бaнкoвcкoe дeлo: yчeбник. 2-e изд. Пepepaб. и дoп. | О.И. Лaвpyшинa. - Mo«Ba: KнoРyc, 200В. - 7SВ c.

9. Лaвpyшин О.И. Бaнкoвcкoe дeлo: coвpeмeннaя cиcтeмa кpeдитoвaния: Финaнcoвaя aкaдeмия пpи пpaвитeльcтвe РФ. -4-e изд., ^epeo^n.. -M.: ^o-Рyc, 200В. -2S4 c.

10.Бaнкoвcкиe pиcки. пoд peд. О.И. Лaвpyшинa, Н.И. Baлeнцeвoй; Финaнco-вaя aкaдeмия пpи Пpaвитeльcтвe РФ. -2-e изд., cтepeoтип.. -M.: KнoРyc, 200В. -232 c.

П^зыкин Б.В. Упpaвлeниe oпepaциoнным pиcкoм b кoммepчecкoм бaн-кe. - M.: Bepшинa, 200В. - 272 c.

12.http:||www.uba.uz|

13.http:||www.cbu.uz|

14.http:||www.nbu.com

ИКТИМД BA МOЛИЯ I ЭKOНOМИKA И ФИНAНCЫ № В, 2011

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.