CC BY
7HUDUDLARNING IQTISODIY RIVOJLANISHIDA JALB ETILGAN INVESTITSION LOYIALARNING AHAMIYATI 1Davlyatshayev A.A., i. f. n., 2Obidov Muhammadali Boratboy o'g'li
1Farg'ona politexnika instituti"Buxgalteriya hisobi va audit" kafedrasi dotsenti v.b. e-mail: akmal.davlyatshayev@ferpi.uz, tel.:99893 484 15 86.
2Farg'ona politexnika instituti talabasi, 68-22 BH va A guruh talabasi https://doi.org/10.5281/zenodo.11005181
Annotatsiya. Maqolada hududlaga investitsion loyihalarni jalb etishning ahamiyati, ta'sir etuvchi omillar belgilab berilgan, investitsiya loyihalarining iqtisodiy toifasini aniqlashda zamonaviy yondashuvlar tahlil qilingan, hududiy rivojlanish dasturlari bilan bog'liq investitsiya loyihalarini tahlil qilish xususiyatlari ko'rib chiqigan.
Kalit so'zlar: investitsion loyihalar, rivojlanish omillari, hududiy dasturlar, investitson salohiyat.
Аннотация. В статье обоснованы необходимость проведения анализа региональных инвестиционных проектов, даны основные виды и освящены теоретические и методологические вопросы анализа экономической эффективности инвестиционных проектов в условиях инфляции и риска. Рассмотрены особенности анализа инвестиционных проектов, связанных с региональными программами развития, методы оценки инвестиционных проектов.
Ключевые слова: инвестиции, инвестиционные проекты, виды анализа проектов, экономическая эффективность, региональные программы развития.
Annotation. The article substantiates the need to analyze regional investment projects, gives the main types and highlights the theoretical and methodological issues of analyzing the economic efficiency of investment projects in conditions of inflation and risk. The features of the analysis of investment projects related to regional development programs, methods of evaluating investment projects are considered.
Keywords: investments, investment projects, types of project analysis, economic efficiency, regional development programs.
Investitsiyalar iqtisodiy kategoriya sifatida bir qator muhim funktsiyalarni bajaradi, ularsiz umuman har qanday davlat iqtisodiyotining va xususan, hududiy iqtisodiyotning normal rivojlanishini tasavvur qilib bo'lmaydi.
Mintaqaviy miqyosda investitsiyalar takror ishlab chiqarishni kengaytirish, ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni jadallashtirish, mahalliy mahsulotlar sifatini oshirish va raqobatbardoshligini ta'minlash, hudud iqtisodiyotini tarkibiy o'zgartirish va uning barcha tarmoqlarini mutanosib rivojlantirish, zarur xomashyo resurslarini yaratish siyosatini amalga oshirishning asosi hisoblanadi. Ular korxonalarning normal ishlashini, barqaror moliyaviy holatini va tadbirkorlik sub'ektlarining foydasini maksimal darajada oshirishni ta'minlash uchun zarurdir. Investitsiyalarsiz ishlab chiqarilgan mahsulot va xizmatlarning raqobatbardoshligini ta'minlash, asosiy fondlarning eskirishi va eskirish oqibatlarini bartaraf etish, qimmatli qog'ozlarni sotib olish va boshqa korxonalarning aktivlariga investitsiya kiritish, atrof-muhitni muhofaza qilish tadbirlarini amalga oshirish mumkin emas.
Investitsion loyihalarni amalga oshirish katta moliyaviy, moddiy, mehnat va boshqa resurslarni va, qoida tariqasida, nisbatan uzoq muddatga investitsiya qilish zarurati bilan bog'liq.
Ma'lumki, investitsiya qarorining ta'siri faqat ma'lum (ba'zan sezilarli) vaqtdan keyin o'zini namoyon qiladi. Hududlarda makroiqtisodiy barqarorlik va barqaror iqtisodiy o'sish sur'atlarini ta'minlash, hududiy korxonalar va kichik biznes sub'yektlarining barqaror ishlashini ta'minlash, aholi bandligini ta'minlash, eksportyorlarni manzilli qo'llab-quvvatlashni amalga oshirish maqsadida faol, maqsadli investitsiya siyosatini olib borish zarur.
"Investitsiya salohiyati" toifasi ko'pgina ilmiy tadqiqotlarda ko'rib chiqiladi, ammo barchasida va yetarli darajada emas. Ba'zan investitsiya salohiyati o'zlashtirilishi mumkin bo'lgan investitsiya resurslari hajmi bilan belgilanadi. "Hududlarning investitsion salohiyati" deganda aksariyat hollarda hududlarning barcha ichki va tashqi moliyalashtirish manbalaridan asosiy kapitaliga jalb qilinishi mumkin bo'lgan investitsiyalar miqdori tushuniladi [2] yoki investitsiya salohiyati hududlarning investitsiyalarni jalb qilish imkoniyatlari bilan belgilanadi.
Hududlar iqtisodiyoti oldida turgan aniq muammolarni hal etish uchun investitsiya salohiyatidan foydalanish, mavjud mablag'larni to'plash ko'plab omillar bilan bog'liq. Ushbu omillarni kelib chiqishiga ko'ra: ichki va tashqi, ta'sir etuvchi sabablarning tabiatiga ko'ra: ob'yektiv va sub'yektiv, ta'sir darajasiga ko'ra: sekin, tez va umumiy ta'sir qiluvchi omillarga bo'linadi [3].
Investor (kapital egasi) nuqtai nazaridan, investitsiyaning mohiyati "ertaga olinadigan foyda" uchun "bugun olinadigan foyda"dan voz kechishdan iborat. Ushbu turdagi operasiyalar bank tomonidan kredit berishga o'xshaydi. Shuning uchun kapitalniuzoq muddatli investitsiya qilish uchun jalb qilish to'g'risida qaror qabul qilishda u yokibu darajada ikkita asosiy taxminni tasdiqlovchi ma'lumotlarga ega bo'lish kerak:
- ushbu operasiya natijasida olingan foyda miqdori vaqtincha olinadigan foydadan yuqori bo'lishi, shuningdek yakuniy natijaning noaniqligidan kelib chiqadigan xavflarniqoplash uchun yetarlicha bo'lishi kerak;
- investitsiya qilingan mablag'lar to'liq qoplanishi kerak.
Investision loyihalarning mazmuni va shakllari juda xilma-xil bo'lishi mumkin - yangi korxona qurish rejasidan ko'chmas mulkni sotib olishning maqsadga muvofiqligini baholashgacha. Barcha holatlarda, investitsiya boshlangan paytdan boshlab va loyiha foyda olishni boshlagan vaqt o'rtasida vaqt omili mavjud.
O'zbekiston Respublikasining 2019-yil 25 dekabrdagi "Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to'g'risida"gi Qonunining sakkizinchi moddasiga muvofiq "Ijtimoiy soha, tadbirkorlik, ilmiy va qonunchilik bilan taqiqlanmagan boshqa faoliyat turlarining ob'yektlari investitsiya faoliyati ob'yektlaridir"[1].
Investision loyihalarni tahlil qilish har bir alohida loyihada ishlab chiqilgan texnik, texnologik, tashkiliy va boshqa chora-tadbirlarga investitsiya qilishning mumkin bo'lgan variantlarini har bir hudud va ushbu hududlarda joylashgan korxonalar uchun alohida solishtirish imkonini beradi.
Hududlar darajasidagi yengil sanoat korxonalariga investitsiyalar quyidagilar uchun asos bo'ladi:
-hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish siyosatini amalga oshirish;
- ilmiy-texnikaviy taraqqiyotni jadallashtirish, hududiy korxonalar mahsulotlari sifatini oshirish va raqobatbardoshligini ta'minlash;
- ishlab chiqarishni tarkibiy qayta qurish va hududlarning tarmoq infratuzilmasida korxonalarni mutanosib rivojlantirish;
-hududning zarur ishlab chiqarish tuzilmasini yaratish;
- ijtimoiy muammolarni hal qilish;
- ishsizlik bilan bog'liq muammolarni yumshatish yoki kamaytirish;
-tabiiy muhitni muhofaza qilish va boshqa hududiy rivojlanish muammolarni hal qilish. Hududlar miqyosida investitsiya faoliyatini boshqarish va tahlil qilish potensial investorlar uchun ham, hududiy hokimiyat organlari uchun ham muhim tarkibiy qism hisoblanadi. Aniqroq aytganda, investitsiya faoliyatini birgalikda boshqarish uchun quyidagi vazifalarni hal qilish lozim bo'ladi:
- har bir investitsiya dasturini amalga oshirishning yuqori sur'atlari hududning iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirishga yordam berishi kerak;
- investitsiya dasturini amalga oshirish muddatini qisqartirish investitsiyalardan foyda ko'rinishidagi qo'shimcha pul oqimlarini shakllantirish tezligini belgilaydi;
- investisiya dasturlarini amalga oshirishni jadallashtirish kredit resurslaridan foydalanish shartlarini qisqartiradi;
- investitsiya dasturlarini tezkorlik bilan amalga oshirish investitsiya bozoridagi noqulay o'zgarishlar bilan bog'liq investitsiya risklarini kamaytirishga yordam beradi;
- investorlar investitsiya faoliyatining strategik yo'nalishlarini ishlab chiqish;
- hududlarning investisiya resurslarini shakllantirish strategiyasini ishlab chiqish;
- individual real loyihalarning investitsion jozibadorligini izlash va baholash, ulardan eng samaralisini tanlash;
- investitsiya portfelini shakllantirish va uni rentabellik, risk va likvidlik mezonlari bo'yicha baholash;
- investitsiya dasturlari va loyihalarni amalga oshirishni joriy rejalashtirish va operativ boshqarish;
- investisiya dasturlari va loyihalarni amalga oshirilishi monitoringini tashkil etish. Xulosa o'rnida shuni ta'kidlash joizki, hududlarning iqtisodiy salohiyatini oshishiga
davlatning investitsiyalarni jalb etish uchun qulay shart-sharoitlarni ta'minlash, iqtisodiyotni yuksaltirish va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish muammolarini hal etish maqsadiga yo'naltirilgan faoliyatni amalga oshirish maqsadga muvofiq bo'ladi. Ularning aksariyati bir-biri bilan chambarchas bog'langan va pirovardida ularning barchasi nafaqat investitsiya faoliyatiga, balki hududlar iqtisodiyotining holatiga ham ta'sir qiladi.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1. O'zbekiston Respublikasining 2019 yil 25 dekabrdagi "Investitsiyalar va investitsiya faoliyati to'g'risida"gi Qonuni, Toshkent: № O'R-598.
2. Кравцова А.Э., Деникаева Р.Н. Финансовые источники инвестиционного потенциала России // Экономика и управление: проблемы, решения. 2015. № 11. С. 114-117.
3. Давлятшаев А.А. Необходимость проведения анализа региональных инвестиционных проектов //Ежемесячный научный журнал «Национальная ассоциация ученых», Екатеринбург, 2020, №55/2020, 2 часть. стр. 28-32.
