CC BY
0ХУДШИНОСЙ ВА СОЛИМИИ РАВОНИИ ШАХСИЯТ
САНИФАИ МУТАЙЛО
Омузгорони кафедраи психологияи Донишгохи давлатии Бохтар ба номи Носири
Хусрав
Аннотация. Худшиносй як цанбаи мужами муоширати байнишахси мебошад, ки метавонад ба саломатии рущи шахс таъсири мусбат ва манфи расонад. Он ба шаткими муносибат^о, кощш додани стресс ва баланд бардоштани худогоуй мусоидат мекунад, аммо он инчунин метавонад ба хатар^ои вокуниши манфи ва осебпазирии эмотсионалй оварда расонад.Храмин тариц, ифшои худ як раванди бисёрцанба ва мураккабест, ки щм дар муносибат^ои шахсй ва щм касби а^амияти калон дорад.
Калимахри асоси. Психология, педагогика, таълим, маърифат, шахс, муошират, хонанда, таълим, цобилият, солими, муошират.
Худшиносй дар ташаккул ва нигох доштани муносибатхои байнишахсй накши калидй дорад. Он ба эчоди наздикии эмотсионалй, эчоди эътимод ва фахмиши байни одамон мусоидат мекунад. Дар заминаи солимии равонй, худшиносй метавонад дар кохиш додани стресс, бехтар кардани холати эмотсионалй ва эчодй, дастгирй дар замонхои душвор кумак кунад.
Худшиносии шахсй, ки мо онро хамчун раванди бисёрчониба мефахмем. Зухуроти шахсият дар муошират, шарти зарурии мавчудият аст. Инсон дар чомеа, дар системаи робитахо ва муносибатхои ичтимой карор дорад. Худшиносй ин хабар аз чониби субъекти маълумоти шахсй ба як ё якчанд кабулкунанда бо дарачахои гуногун пешниход карда мешавад. Бо ёрии он, шахс гуё ба контексти муайяни ичтимой мувофикат мекунад, тасаввуроти худро бо тасаввуроти дигарон дар бораи у алокаманд менамояд.
Ба масъалаи алокамандии худшиносй бо саломатии равонй тадкикоти зиёди хоричй бахшида шудааст. Ин робита номуайян буд ва андешахои муаллифон таксим шуданд. Як катори онхо алокамандии мусбат пайдо карданд, ки дар байни ин падидахо, дигарон манфй, баъзе мухаккикони дигар хулоса намуданд дар бораи набудани ин алока. П. Козби фарзияеро пешниход мекунад, ки одамони дорои саломатии хуби равонй амик, аммо танхо ба доираи танг, ба дигарон миёна ошкор карда мешаванд ва одамони дорои саломатии бади равонй бо кушодагии баланд ё паст ба хама хос мебошанд. Х,ангоми ба назар гирифтани таъсири омили чинс ба худшиносии онхо метавонанд далели гайримустакими мавчудияти робитаи худшиносй бо саломатии рухии шахс бошанд, зеро бисёре аз мухаккикон ба ин акида мувофиканд, ки барои шахсони чинси зан нисбат ба шахсони чинси мард хачми бештари худшиносй хос аст. Маълумоти Пейч, М. Рэнди ва дигарон низ ба ин робита шаходат медиханд.
Дар синни кудакй ва наврасй вобаста ба солимии равонй эхсоси танхой ва чудошавй бештар дида мешавад. Худшиносй таъсири конкретй дорад. Тавре ки мухаккикони хоричй исбот кардаанд, ба саломатии инсон на танхо бевосита, балки ба таври гайримустаким низ таъсири мусбат мерасонад.
Ба акидаи Э. Гоффман, эътимод ба шахс имконият медихад, ки худашро фахмад, интизорихо ва интизорихои хамсухбаташро бароварда созад. Худшиносй хдмчун як падидаи ичтимой-психологии мураккаб баромад мекунад, ки барои хар яке аз субъектхои муошират таквият аст.
Дар тадкикоти ватанй маълумотхое ба даст оварда шудаанд, ки ба таври гайримустаким дар бораи робитаи худшиносии шахс бо саломатии равонии у шаходат медиханд. Масалан, муайян карда шудааст, ки шахсони гирифтори астмаи бронхиалй пас аз машгулиятхои психо-ислохй, ки ба баркарор кардани робитаи эхсосй бо чахон равона карда шудаанд, дар сохаи муошират тагироти мусбатро ба амал меоваранд ва дар натича саломатии равонй бехтар мешавад. Нокифоя будани эътимод бо холати невротикии шахс таъсир мерасонад ва
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
нишонди*андаи норасоии саломатии равонии шахс мебошад. Х,амин тарик, та*кикоти мавчудаи психологй робита*ои мураккаби байни худшиносй ва накши шахсиятро дар солимии равонй нишон меди*анд. (1.са* 186)
Худшиносй ин равандест, ки дар он шахс тачриба*о, фикр*о ва э*сосоти ботинии худро бо одамони дигар мубодила мекунад. Ин раванд метавонад дар шакл*ои гуногун, аз мубодилаи оддй то дарача*ои амики эмотсионалй сурат гирад. Худшиносй дар муносибат*ои байнишахсй накши му*им мебозад ва метавонад ба солимии равонй ва некуа*волии умумии шахс таъсири назаррас расонад.
Таъсири мусбати худшиносй
1. Бе*тар кардани муносибат*ои байнишахсй:
Вакте ки одамон бо якдигар кушоду равшан муошират менамоянд, дар байни он*о фазои эътимоднок ба вучуд меояд, ки ба та*кими робита*о мусоидат мекунад. Ин метавонад махсусан дар муносибат*ои наздик, ба монанди дустй ё муносибат*ои ошикона му*им бошад.
- Дастгирй ва фа*миш: Ошкорбаёнй метавонад боиси он гардад, ки одамони дигар ба мубодилаи тачриба*ои худ шуруъ кунанд, ки ин дастгирй ва фа*миши тарафайнро ба вучуд меорад. Ин ба одамон кумак мекунад, ки дар тачриба*ои худ камтар тан*ой *ис кунанд. ( 5. Са*. 23)
2. Паст кардани сат*и стресс:
- Ихрочи эмотсионалй: Ифодаи *иссиёт ва фикр*ои шумо метавонад як шакли ихрочи эмотсионалй бошад. Ин ба ко*иш додани шиддати дохилй ва стресс кумак мекунад, ки ба *олати психоэмосионй таъсири мусбат расонад.
- паст кардани изтироб: Ошкорбаёнй метавонад сат*и изтиробро ко*иш ди*ад, зеро шахс тачриба*ои худро дар худ ниго* намедорад ва ба ин васила мунокиша*ои дохилиро ко*иш меди*ад.
3. Баланд бардоштани худшиносй:
- фа*миши амики худ: Раванди худшиносй ба одамон кумак мекунад, ки э*сосот, ниёз*о ва арзиш*ои худро бе*тар дарк кунанд. Ин метавонад ба фа*миши бештари *адаф*о ва хо*иш*ои он*о оварда расонад.
- рушди шахсй: Ого*й аз э*сосот ва тачриба*ои худ метавонад ба рушд ва рушди шахсй мусоидат кунад, зеро шахс аз чи*ат*ои кавй ва заифии худ ого* мешавад.
4. Бартараф намудани э*сос*ои манфй:
- Ра*ой аз э*сосоти манфй: Бо ифшои худ, шахс метавонад худро аз э*сосоти манфй, аз кабили хашм, тарс ё гамгинй ра*о кунад. Ин метавонад ба бе*тар шудани *олати умумии равонй ва баланд шудани о*анги зиндагй оварда расонад. (3. са* 190)
Ч,анба*ои манфии худшиносй
1. Хавфи арзёбии манфй:
- Тарси доварй: Х,ангоми кушодан, шахс метавонад ба аксуламали манфй дучор ояд, ки боиси паст шудани эътибори худ ва афзоиши *исси шарм ё гуна*корй гардад.
- Аз даст додани эътимод: агар ва*м*о бар зидди шахс истифода шаванд ё мавзуи ба*с шаванд, он метавонад эътимодро вайрон кунад ва муносибатро бадтар намояд.
2. Худшиносии номуносиб:
- Норо*атии *амсу*бат: ошкорбаёнии зиёдатй метавонад боиси норо*атии *амсу*бат гардад, хусусан агар он*о ба чунин су*бат*о омода набошанд ё намедонанд, ки ба он*о чй гуна муносибат кунанд.
- меъёр*ои ичтимой: дар баъзе *олат*о ё фар*анг*о, ифшои худ метавонад номуносиб *исобида шавад, ки боиси нофа*ми*ои ичтимой гардад.
3. Осебпазирии эмотсионалй:
- Ошкорбаёнй *амчун осебпазирй: Ифшои Худ шахсро нисбат ба хиёнат ва аксуламали манфй осебпазиртар мекунад. Ин метавонад ба дарди э*сосй ва ноумедй оварда расонад.
4. Паст кардани стресс ва изтироб: Ошкорбаёнй дар муошират метавонад ба паст кардани сат*и стресс ва изтироб мусоидат кунад, зеро *ангоми ифшои худ шахс аз шиддати дохилй озод мешавад ва имкони ифодаи э*сосоти худро пайдо мекунад.
Бояд кайд кард, ки дарк ва амалияи ифшои худ метавонад вобаста ба замина*ои фар*ангй ва ичтимой фарк кунад. Дар баъзе фар*анг*о ошкорбаёнй ва худшиносй метавонад меъёр *исобида шавад, дар дигар фар*анг*о бошад, онро *амчун номуносиб ё *атто мамнуъ кабул кардан мумкин аст. Ин а*амияти ого* будан аз контексти ифшои худ ва омодагии *амсу*батро ба су*бат*ои кушод таъкид мекунад. (3. са* 12-19)
Х,адаф*о ва вазифа*ои омузиш
Х,адафи ин тадкикот баррасии таъсири худшиносй ба солимии равонй, муайян кардани чанба*ои мусбат ва манфии он ва пешни*оди тавсия*о барои истифодаи самараноки худшиносй дар муносибат*ои байнишахсй мебошад. Ин ба одамон кумак мекунад, ки бе*тар фа*манд, ки чй гуна ошкорбаёнй метавонад ба некуа*волии эмотсионалии он*о мусоидат кунад ва инчунин чй гуна о;ибат*ои манфии э*тимолиро пешгирй кунанд.
Бо назардошти контекст ва омодагии *амсу*бат ба су*бат*ои кушод ба раванди худшиносй бошуурона муносибат кардан му*им аст. Худшиносии солим метавонад як воситаи тавоно барои ба даст овардани некуа*волии эмотсионалй ва та*кими солимии равонй бошад, дар *оле ки кашфи номуносиб ё аз *ад зиёд метавонад ба о;ибат*ои манфй оварда расонад.
Худшиносй метавонад дар сат**ои гуногуни ами; ба амал ояд:
1. Худшиносии сат*й: мубодилаи далел*ои маъмулро дар бораи худ, ба монанди ном, синну сол, чои истикоматро дар бар мегирад. Он одатан э*сосоти шадидро ба вучуд намеорад.
2. Худшиносии муътадил: дар ин *олат, шахс маълумоти бештари шахсиро мубодила мекунад, ба монанди нуктаи назари он*о дар бораи *аёт, ма*фил*о ё тачриба*ои марбут ба руйдод*ои муайян. Ин метавонад *амдигарфа*миро амиктар кунад ва робитаи наздиктар эчод намояд.
3. Ифшои амики худ: ин шакли ма*рамонаи ифшои худ аст, ки дар он шахс тачриба*ои ботинии худ, тарсу *арос, умед, орзу*о ва э*сосоти амики худро мубодила мекунад. Ин сат*и баланди эътимодро талаб мекунад ва метавонад ба та*кими назарраси муносибат*о оварда расонад, аммо хатари осебпазирй низ дорад.
^анба*ои психологии худшиносй
Худшиносй бо як катор чанба*ои психологй алокаманд аст:
• Эътимод: барои ифшои худ, бояд байни *амсу*батон эътимод вучуд дошта бошад. Х,ар кадаре ки эътимод зиёд бошад, э*тимолияти кушодагии амик бештар мешавад.
• Осебпазирй: Ифшои Худ метавонад шахсро осебпазир кунад, зеро у тачриба*ои ботинии худро мекушояд. Ин метавонад *ам манбаи стресс ва *ам ро*и ба даст овардани дастгирй бошад.
• Контекст ва омодагй: му*им аст, ки контексти ифшои худ ва омодагии *амсу*батро ба су*бат*ои кушод ба назар гиранд. Вакт ё чои нодуруст метавонад ба даркнамой таъсири манфй расонад. ( 1. Са*. 21-25)
Хулоса
Худшиносй як чанбаи му*ими муоширати байнишахсй мебошад, ки метавонад ба саломатии ру*ии шахс таъсири мусбат ва манфй расонад. Он ба та*кими муносибат*о, ко*иш додани стресс ва баланд бардоштани худого*й мусоидат мекунад, аммо он инчунин метавонад ба хатар*ои вокуниши манфй ва осебпазирии эмотсионалй оварда расонад.^амин тарик, ифшои худ як раванди бисёрчанба ва мураккабест, ки *ам дар муносибат*ои шахсй ва *ам касбй а*амияти калон дорад.
АДАБИЁТИ ИСТИФОДАШУДА
1. Психология: китоби дарс'1 барои донишлуёни макотиби ол'1. Давлатов М., Юнусова Н.М., Расулов С.Х. ва диг.; Зери ташрири Давлатов М.- Душанбе, 2010
2. Психологияи ичтимой ^одиров С., Давлатов М. «Сино»-2004 Душанбе
3. Психотерапия ва санъати худ будан" (Эрих Ф.) -2020c
4. "Ба худбаходихй. Чй тавр баланд бардоштани эътимод ба худ" Розанна У.
5. Ушинский К. Д. Мачмуи асарх0, чилди 8, М-Л., Нашрияи АФИ РСФСР, с. 1950. сах. 23.
