CC BY
13ХУСУСИЯТ^ОИ И^ТИМОИЮ ФАРХДНГИИ ЗУ^УРИ ИФРОТГАРОЙ ДАР МУ^ИТИ ^АВОНОНИ ТО^ИКИСТОН
АШУРОВ РОМИШ ШЕРАВГАНОВИЧ
Соискатель кафедры педагогики, Таджикский Национальный Университет, Душанбе,
Таджикистан
В данной статье автором уточнено содержание понятий "экстремизм", "экстремисткая деятельность", "экстремизм как социально-культурное явление"; выявлены отличительные признаки экстремистской деятельности среди молодежь в Таджикистане, а также выделены многочисленные формы экстремизма.
Автор в данной статье также вычислил несколько причин вхождение молодежь в Таджикистане в экстремистских и террористических группировках, а также принсип работы и способы вербовки молодежь. Стоит отметиь, что в существующих государственных программах предотвращение эктремизма решению этой проблемы уделяется недостаточно внимания.
Ключевые слова: экстремизм, экстремистская деятельность, экстремистское явление, социально-культурнаое свойство, молодежь Таджикистана.
Ч,омеаи муосир дар мархилаи кунунй инкишоф, ба таззодхои зиёди ичтимой - сиёсй мувочех шудааст. Зухуроти ифротгароии динй - сиёсй, тундагарой ва таассубгарой байни насли наврас инкишоф ёфта истодааст, ки ояндаи наздик метавонад ба инкишофи босуботи чомеаи точикистонй таъсири манфй расонад. Дар мархилаи муосир, дар баробари тамоюлхои мусбат, зуроварй, берахмй афзоиш ёфта, мушкилоти рафтори хашмгинонаи гуруххои чавонон ба таври шадид авч мегирад. Дар натичаи тагйирёбии парадигмахои рушди ичтимой тамоюли зиёд шудани зухуроти зиддичамъитй дар байни наврасону чавонон, пайдоиши созмонхои нави субфархангй бо бартарияти меъёрхои рафтории аз меъёрхои дар чомеа фарккунанда («Бародарони сафед», скинхедхо, лимоновчиён, баркашовчиён, хизбхои гуногуни миллатчигй, «Садди сиёх» ва гайра) ба назар мерасанд. Дар байни амалхои чиноятй хар чорумро чавонон ва наврасон содир мекунанд. Дар солхои 1992-1993 чахиши шадиди чинояткорй миёни чавонон ва наврасон мушохида шудааст.
Дар солхои охир дар мамлакати мо дар бораи чавонон асотирхои таваххумии зиёде эчод гардидаанд, ки аз як тараф идеализатсия мешаванд ва аз тарафи дигар ба хаёт ва рафтори насли наврас умуман бахои манфй медиханд. Аммо барои пешгуии равандхои имрузу оянда ба мушкилоти чавонон муносибати катъиян илмй, донистани манзараи вокей, амик омухтани манфиатхо ва накшахои зиндагй, самтхои арзишй ва рафтори вокеии чавонон, бо назардошти тамоми шароити конкретии таърихию ичтимой, ки дар он тарбия ёфтаанд зарур хисобида мешавад.
Ба инкишофи манфиатхои насли наврас ва чавон мавкеи иктисодй, ичтимой ва сиёсии он дар чамъият таъсир мерасонад. Ч,авонон кисми бештари аз чихати иктисодй таъсипазирй ахолй мебошанд (гузаштан ба иктисоди бозорй вазъи онхоро боз хам бадтар кард). Бе дастгирии давлат талабот ба истеъдод ва дониш дар чомеа аз байн меравад, ки ин боиси саргардонй, номуайянй нисбати имрузу фардо ва боиси «фирори магзхо» мегардад. Нобаробарии ичтимоию сиёсй боиси аз чониби чавонон содир шудани чиноят ва качрафторй, иштироки онхо дар амалхои гайриконунии хатарноки зиддичамъиятй мешавад. Дар натичаи тагйири арзишхо ва бухрони худшиносй дар байни чавонон худхохй, амалгарой, дуздй, лазатгарой, майзадагй, нашъамандй, танфурушй, вахшигарии ичтимой ва хислатхои дигари манфй густариш меёбад[1; С.45].
Муносибати илмй дониши амики хусусиятхои ичтимоию равонии чавонон, роххои ба хаёти чомеа ворид шудани онхо, душворихои мутобикшавиро дар бар мегирад. Сиёсати
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
чавонон шарти зарурии рушди ичтимой, тараккиёти чамъият мебошад. Аммо дамаи ин консепсиядо, дар сурате, ки механизми татбики ондо аник андешида нашуда бошад, яъне дар сурати ба мавчуд набудани асосдои молиявию иктисодии таъмини вазифадои ба миён гузошташуда, руи когаз бокй ходанд монд.
Вакууми акидавию маънавй, ки дар чамъият ба вучуд омадааст, инчунин таназзули фарданги боварии чавононро ба кувваю имкониятдои худ аз байн мебарад. Ин ба як катор долатдо вобаста аст:
- дар шуури бархе аз чавонон чунин андеша дар бораи иштибод будани интихоби таърихй андешадои реша давонидааст, ки гуё гузаштаи кишвари мо тандо як занчири хатодои фочиавй, чиноят ва фиребу найрангдо мебошад, ки кишварро ба бунбасти сарбаста бурдаанд;
- сиёсикунонии шуури чавонон, чустучуи «душман»-е, ки сабабдои тамоми нохушидоро ба гардани вай бор кардан мумкин аст, меафзояд. Ч,авононро саркардагони гуруддои динй ифротй ва террористй фирефта мекунанд. Мубориза на тандо барои овози чавонон, балки барои кувваи таркандаи ондо меравад;
- аз байн рафтани арзишдо ва ормондои ахлокй, гумродй ва парешонхотирй, нобоварй ба он ки даётро дар кишвари мо ба суи бедтар тагйир додан мумкин аст, боиси «аз худ дур шудан», «худочуй» ва «худосозй», пайдо гардидани тамоюли чомеагурезй ва иштиёк ба дину дингарой мегардад;
- душворидо дар иктисодиёт асоси тамоми душворидо ва асоси будрони сиёсй ба дисоб мераванд. Муддатдои дароз мо дар асорати фиреби хаёлот будем ва чунин мешумурдем, ки новобаста аз имконияту шароити маддуди моддй, чомеаи одилона (мадинаи фозила) барпо кардан мумкин аст;
- гузаштан ба муносибатдои бозаргонй боиси боз дам бештар шудани тафрикаи байни чавонон, пайдоиши гуруддои зиёди камбизоат, бекории оммавй, аз чумла дар байни мутахассисони дорои маълумоти олй мегардад.
Яке аз сабабхои ба вучуд омадани гуруддои ифротгарроро мудаккики точик Мадмадизода Н.Д. «падидаи дуршавии ичтимоии» чавонон аз чомеа меномад. Тибки таърифи у, «дуршавии ичтимоиро метавон дамчун вазъияте тавсиф кард, ки дар он шахс ё гуруд аз мавкеи аз чидати ичтимой устувору мудим ба ин ё он шакли мавкеи ноустувори маргиналй (канорй) дар чомеа мегузарад»[2; 24 с].
Ба андешаи мудаккики рус И.П.Башкатов, гуруддои зиддичамъитии чавонон «гуруддои хурди гайрирасмй, ба таври стихиявй дар раванди фаъолияти чамъиятй ташаккулёфта мебошанд, ки дар ондо акидадо, урфу одатдо, анъанадо, меъёрдои зиддичамъиятии рафтори ба чомеа бегона мавчуданд ва бокй мемонанд» [3; С.15].
Тадлили маълумотдои бо ёрии тадкикоти сотсиологй ба даст овардашуда имкон медидад, ки хислатдои сифатии ба гуруддои гайрирасмии равияи зиддичамъитй хос: нигилизм, инкори арзишдои чамъиятй; бегонагй аз вокеият; беэътиной ба манфиатдои чамъиятй, ки дар муносибати манфй ба арзишдои ахлокии дар чомеа кабулшуда ифода ёфтааст; фаъолияти муштараки чамъиятие, ки ба конеъ гардонидани манфиатдо ва ниёздои фоидаовар нигаронида шудааст; таъсири меъёрдо, расму оиндо ва мамнуъдои дар доираи гуруди гайрирасмй кабулшуда; идоранашавандагии рафтори зиддичамъиятй; амнияти гуруд ва дамбастагии аъзоёни гуруд - муайян карда шаванд.
Дар айни замон дар илм ва амалияи ватанй се равиши асосй ба масоили иттидодиядои экстремистии гайрирасмии наврасону чавонон хеле равшан ба назар мерасад.
Принсипи бако: гуруддои гайрирасмй ба вучуд меоянд ва аз байн мераванд, вале самти ба он тааллукдошта бокй мемонад.
Принсипи зарбёби ё давравй. Самтгирии ин ё он гуруд, таркиби микдорй ва сифатии ондо, хусусиятдои ичтимоию равонй дар замон ва фазо метавонад дар доираи хеле гуногун: аз падншавй то нобудшавии пурраи ондо лаппиш хуранд.
Принсипи пурракунандагй: иттиходияхои гайрирасмй хамдигарро пурра месозанд ва як катор хусусиятхои хос доранд. Дар амал онхо бе хамкорй ва таъсири мутакобила вучуд дошта наметавонанд (чавонон дар ин гуна иттиходияхо метавонанд худро баён кунанд, майли худро дарк кунанд, муошират кунанд. Аз ин чост, ки чавонон ба шаклхои гуногуни муошират дар гурухи зиддичамъиятй таваччухи хосса доранд).
Принсипхои дигаре низ мавчуданд, ки метавон ба онхо мурочиат намуд.
Принсипи детерминизми ичтимой ё шарти шудани ичтимой яке аз мухимтаринхо дар шархи падидахои ичтимой-равонй мебошад. Вобаста ба хусусиятхои гуруххои гайрирасмии тамоюли чамъиятию чиноятй мохияти он дар он аст, ки тамоми зухуроти ичтимоию равоние, ки дар онхо ба амал меояд, мисли хамаи шаклхои шуури чамъиятй, аз мавчудияти чинояткорон ба амал меояд. Онхо аз шароити зиндагии одамон сарчашма гирифта, дар раванди фаъолият, муносибат ва муоширати байни чинояткорони наврас ва калонсолон дар шароити гуногуни микромухит ба вучуд меоянд. Принсипи детерминизми ичтимой шартан ичтимой будани хусусиятхои равонии на танхо гурух, балки фардро низ ошкор мекунад. Мавкеи К.Маркс ва Ф.Энгельс, ки мавчудият шуури одамонро муайян мекунад, мохияти ин принсипро ошкор месозад[4; С.78].
Инчунин дар хотир доштан лозим аст, ки афкори гурухй, меъёрхо ва арзишхои зиддичамъиятй, масъулияти мутакобила ва дигар падидахои ичтимой-равонй, ки ноболигони гуруххои гайрирасмии равияи зиддичамъиятй-чиноятиро тавсиф мекунанд, на танхо хаёти наврасонро инъикос мекунанд, балки онхо танхо дар гуруххои гайриичтимой ташаккул меёбанд ва махсули фаъолияти якчоя, муносибат ва муоширати чинояткорон буда, нисбат ба хусусиятхои равонии фардии наврасон бартарии сифатй доранд. Асолати сифатии аломатхои гурухй инчунин аз мавкеи ин гуруххо дар чомеа, манфиатхо, хадафхо, вазифахо, самтхои арзишй, фаъолият ва муносибатхои онхо муайян карда мешавад. Танхо бо рохи тагйир додани шароити ичтимоии микромухите, ки дар он чунин гуруххои ноболигон ба вучуд меоянд ва вучуд доранд, мо метавонем ба онхо таъсири дилхох бирасонем.
Дар вакти омузиши хусусиятхои ичтимоию равонии гуруххои гайрирасмии ноболигон принсипи муносибати конкретии таърихиро ба рохбарй гирифтан зарур аст. Вобаста ба гуруххои наврасону чавонон ин маънои онро дорад, ки бояд сарчашмахои ичтимой, сабабхо ва шароити пайдоиш, инкишоф ва фаъолияти ин гуруххо, бо хусусиятхои хоси гурухй, сохтори фаъолият ва муносибатхо дар як мавзуи муайян дар мархилаи тараккиёти чамъият омухта шавад. Муносибати конкретии таърихй ба мо имкон медихад, ки хусусиятхои ичтимоию равониро дар гуруххо хамчун натичаи мачмуи шароитхои ба вучуд омада, ки ба гурух таъсири халкунанда доранд, дида бароем. Ин принсип ба мо имкон медихад, ки рухияи гурухро дар динамика, аз мавкеъхои фазой-вактй бубинем, на танхо гузашта ва имрузи ин гуруххоро фахмонем, балки хусусиятхои инкишоф, фаъолият, вайроншавй, азнавташаккулёбй ва имконияти ба рохи ичтимой гузарондани тараккиёти онро тахкик ва назорат кунем.
Бо дарназардошти хусусиятхои ичтимоию равонии гуруххои дорои хислати ифротй-динй дошта низ бояд аз принсипи системнокй рохнамой кард. Иттиходияхои мутаассиби динй ифротй организми мураккаби чамъиятие мебошанд, ки дар чараёни фаъолият ба вучуд омада, бо таркиби муайян (таркиби иштирокчиён), сохтор (муносибати рохбарият ва тобеон, табакабандии маком, таксимоти накшхо ва гайра), системаи муносибатхои байнишахсй, меъёрхои гурухй, арзишхо, сатхи рушд мушаххас мешаванд. Х,амаи ин чузъхои ичтимой-равонии гуруххо ба хам зич алокаманд буда, як якпорчагии муайян, системаро бо хисси хоси мансубияти ботинй (хисси «мо») ташкил медиханд [5; 24 с]. Рухияи гурухй, ки дар раванди фаъолияти муштарак ташаккул меёбад, инчунин системаест, ки эхсосоти муайяни ичтимой, рухияхо, анъанахо, меъёрхои гурухй, урфу одатхои гуруххои ифротии чавононро дар бар мегирад, ки дар навбати худ ба системаи шуури чамъиятй дохил мешаванд. Барои донистани хусусиятхои алохидаи гуруххои чинояткорон бояд ба назар гирифта шавад, ки онхо дар як
низоми интегралй чойи муайянро ишгол мекунанд, бо дигар чамъиятдо, падидадо, раванддо алокаманданд, бо ондо робита доранд ва дар ин система вазифадои муайянро ичро мекунанд.
Яке аз мудимтарин принсипдои омузиши хислатдои гуруддо равиши инфиродй-шахсй мебошад, ки он имкон медидад на тандо хусусиятдои аъзоёни гуруд нагз омухта шавад, балки инчунин муайян карда шавад, ки байни ондо як навъ «хешовандй каробати руддо», шабедияти хусусиятдои равонй -инфиродй вучуд дорад.
Дар назди содадои тараккиёбандаи илмдои равоншиносию педагогй ва фалсафй чунин вазифа гузошта шудааст, ки дар асоси омузиши шахсияти аъзои гуруди ифротй усулдои самарабахши ислод ва аз нав тарбия кардани ондоро кор карда баромада, аз чидати илмй асоснок кунанд. Мудаккики рус В.Г.Деев навишта буд, ки барои ичрои ин вазифа донистани дониши равонии дар як иштирокчии гуруддои гайрирасмй ва дониши равонии худи гуруд, инчунин «мачмуи хусусиятдои фарккунандаи ба дам алокаманд, ки самти рафтор, муносибатро ба риояи меъёрдои рафтор муайян мекунанд, меъёрдои ахлокй, сатди инкишофи шуури дукукй, ки дар даврадои гуногуни синну сол дар як шахс ба таври гуногун зодир ва ташаккул меёбанд, талаб карда мешавад»[3; С.135].
Дар илми равоншиносй ва педагогй дар омузиши зудуроти равонии гуруддои гуногуни ифротй ду самт муайян карда шудааст: равонй-инфиродй ё умумиравонй ва чиноятй-ичтимой, ки ба яке аз принсипдои пешбари равоншиносй - равиши шахсии аз чониби С.Л. Рубинштейн ташаккулёфта, асос ёфтаанд. Модияти ин равиш аз он иборат аст, ки «дангоми шард додани ягон додисаи равони шахсият дамчун мачмуи ягонаи шароитдои дохилй амал мекунад, ки ба воситаи ондо тамоми таъсири беруна шикаста мешавад».
Ин равиш маънои онро дорад, ки маркази таъсири пешгирикунанда шахсияти аъзои гуруд, хосиятдои равноии инфиродй, раванддои равонй ва долати он мебошад. Мавчуд будани имконияти омухтан ва бадодидии як падидаи чудогонаи равонй, хислати шахсият, долати он тасдик карда мешавад. Дар баробари ин огодии К.К.Платонов, ки ин принсип «такозо мекунад, ки омузиши дама гуна падидадои равонии шахсро тавассути дарки шахсияти у дар мачмуъ рад карда шавад», набояд сарфи назар карда шавад [3; С.102].
Мутобики равиши ичтимой-криминолгй бошад, иштирокчии иттидодияи гайрирасмй, баръакс, ба кавли В.А.Ядов, «на дамчун фард, балки дамчун шахсияти гайришахсй, мадрум аз хусусиятдои фардй, яъне на ба маъное, ки равоншиносро ба худ чалб мекунад тадкик карда мешуд». Чунин равиш тарзи нави омузиши мушкилоти шахсият ва коллектив - принсипи фаъолият мебошад, ки онро Л.С.Виготский тадия кардааст ва он аз чониби А.Н.Леонтйев, Г.М.Андреева, А.В.Петровский, Б.Ф.Ломов, Д.Б.Элконин ва дигар равоншиносони шуравй такмил дода шудааст.
Мавкеи равоншиносии ичтимой дар бораи накши пешбарандаи фаъолият, муносибатдо ва муошират дар ташаккул ва рушди шахсият ва коллектив, накши объективии табдилдидандаи муносибат бо одамони дигар ва падидадои мудити зист дамчун механизми пешбарандаи таъсири тарбиявии фаъолият ва муошират дар омузиши хусусиятдои равонии гуруддои гайрирасмй чизи асосй аст.
Х,амчунин мебояд ба хусусиятдои равонии иштирокчиёни чавони гуруддои ифротй ишора намуд:
- шуури маддуд, дарк кардани олам тандо бо рангдои сиёду сафед, дар натича — саъю кушишдои харобиовар ба вучуд меоянд;
-тамоюли аз призмаи соддакардашудаи як акидаи нав омухташуда дидани дунёи зиддиятнок ва фикр кардан, ки дар он чизе, ки ба ин гоя мувофик нест, дучори нобуд шудан аст;
- диди зиддичурмии чадон («мо-ондо»), муносибати тадаммулнопазирй ба дигарандешй, дудилагй, шубда;
- аз даст додани накш (накши ичтимой дар чомеа пайдо нашудааст ё дастнорас ба назар мерасад ва меъёрдо-интизоридои ба накш мувофик кабул карда намешаванд, натичаи чунин шароити номусоиди ичтимоишавй ин аст, ки чомеа ва фард якдигарро рад мекунанд);
- ба даст овардани худшиносй дар созмони ифротй, дамбастагии гурудй (бисёр вакт шуури як узви созмон ба таври манипулятсия барномарезй карда мешавад, ки ин тарк кардани системаи муносибатдоро кариб гайриимкон мегардонад);
- сатди пасти худбадодидй;
- конформизм;
- бечунучаро итоат кардан ба родбар;
- хашмгинй, инкори арзишдои умумибашарй;
- ватандустии мутассибона ё ифротй.
Э. Шоу (Олсон, 1998) раванди табдили фардро ба ифротгаро мураттаб кардааст: ичтимоишавии барвакт, ихтилоли худшефтагй; долатдои мунокиша, махсусан муковимат бо шадрдор; робитаи шахсй бо аъзоёни гуруддои ифротй. Мудаккик ба хулосае меояд, ки афроди гуруди хавф, ки аз кудакй бо худбадодидй мушкилй доштанд, ифротгаро мешаванд. Шинос шудан бо гуруди зиддичамъиятй ба чунин шахсон накши манфии ичтимой медидад, барои ондо баромадан ё хорич шудан аз гуруд, тарк кардани он ба худкушии равонй баробар аст (барои ондо тарк кардани гуруд маънои гум кардани дувияти худиро дорад).
Аз нигоди солимии равонй ва маънавии чомеаи точикистонй долати равонии он дар сатди зарури карор надорад. Барои аксарияти ахолй, пеш аз хама, индо хос аст: аз даст додани маънои хаёт; эдсоси нотавонй барои бартараф кардани душворидои зиндагй, эдсоси ноумедй дар камбизоатй; танозул ва беэътиной ба даёт ва саломатй; омодагии равонй ба сирояти равонй ва талкинпазирй [6; С.66-67].
Х,олати равоние, ки чомеаи мо дар доли дозир аз сар мегузаронад:
- метавонад ба таври табий гуруддои калони адолиро сарфи назар аз мазмунашон ба дар гуна низоъ чалб намояд, зеро ангезаи асосй саъю кушиши одамон ба хорич кардани эдсоси хашм, ноумедй, нотавонй ходад буд;
- кодир аст, ки одамонро ба пуштибонии бешууронаи дар як сарвари авантюрист (аз сиёсй то чинояткор) тела дидад, агар вай бе ягон принсип бо эдсосоти ондо бозй кунад;
- майлу ходиши як кисми чавононро барои иштирок кардан дар задухурддои дарбй дар дайати яке аз чонибдои задухурд, дар кучо ва кадом вакте, ки ондо руй надиданд, шард медидад; ангезадои мушаххас метавонанд гуногун бошанд, аз эдсоси ноумедй ва гум кардани маънои даёт то ходиши худтасдиккунй;
- боиси афзоиши чиноятдои муташаккил ва амалан фаъолияти динй ифротй мегардад, чунки иштирок дар гуруд ба чавонон имкон медидад, ки худро тасдик кунанд, бегонагй ва ноумедиро бартараф созанд, дурнамои зиндагй пайдо кунанд, худро узви як гуруди тавоно эдсос кунанд ва эдсоси амният ва бечазоиро ба вучуд оранд;
- боиси низоъдои байни миллатдо мегардад: сарфи назар аз сабабдо, чанбаи миллй накши бартаридоштаро ишгол мекунад, зеро он сабаби осонтарини зудури дисси душманй, тачовузкорй мегардад ва худи он низоъдои байнимиллй метавонанд сарчашмадои асосии дамаи намуддои амалдои экстремистию террористй дар Точикистон гарданд;
- «образи хокимият»-и нидоят манфиро ба вучуд меоварад ва дар нидояти кор худи докимият ба манбаи таддид ба амнияти равонии чомеа ва шадрвандон табдил меёбад.
Омилдои дар боло зикршуда ба афзоиши созмондои зиддичамъиятии чавонон мусоидат мекунанд, ки ин бештар ба хусусиятдои чисмй ва равонии синну соли иштирокчиёни чунин гуруддо вобаста аст.
Тибки натичагирии тадкикотдои сотсиологй, дар иттидодиядои чавонони дорои тамоюли ифротгарой 60% - и аъзои ондоро чавонон ташкил медиданд[7; С.66-67].
«Наврасй - давраи зиндагии инсон дар байни наврасй ва балогат мебошад. Дар лоидаи даврабандии синнусолии онтогенез, ки аз чониби мутахассисон оид ба масъаладои
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
морфологияи синну сол, физиология, биохимия кабул шудааст, овони наврасй 17-21 солагй -барои писарон ва 16-20 солагй - барои духтарон мукаррар шудааст. Дар равоншиносии гарбй анъанае хукмфармост, ки давраи наврасй ва огози чавониро ба як давраи синну солй, ки давраи калоншавй меноманд, муттахид месозанд ва мухтавои он гузариш аз кудакй ба балогат мебошад, ки дар он марзхо метавонанд аз 12-14 то 25 солагй васеъ шаванд.
И.С.Кон наврасиро дар марзхои синни 14-18 солагй мукаррар карда, намудхои зерини калоншавй ё балогатро мукаррар намудааст:
1. Туфонмонанд, ки босуръат ва дар холати бухронй идома меёбад, дар ин давра ба наврасон мушкилоти чиддии эхсосй ва рафторй, зиддиятхои шадид бо дигарон ва худ хос аст.
2. Муътадил, ки ба таври оддй ва тадричан чараён мегирад, дар ин давра наврасон ба хаёти калонсолон нисбатан осон, вале то андозае гайрифаъол дохил мешаванд; майлхои ошикона, ки одатан бо чавонон алокаманданд, хоси онхо нестанд; Чунин наврасон камтарин мушкилиро ба омузгорон меоранд, аммо дар рушди онхо механизмхои мутобикшавй метавонанд ба ташаккули мустакилият монеъ шаванд.
Ба намуди сеюми раванди ба балогат расидани наврасон тагйироти босуръат хос аст, ки онхо аз чониби худи шахсият самаранок идора карда мешаванд ва ба эхсосот осеб намерасонанд; чунин чавонписарон ва духтарон хадафхои зиндагии худро барвакт муайян намуда, бо сатхи баланди худдорй, интизомнокй ва ниёз ба дастовардхо фарк мекунанд, шахсияти худро фаъолона ташаккул медиханд, вале аз чихати дарунбинй ва хаёти эхсосотй суст инкишоф меёбанд [8; С.66-67].
Гузариш аз давраи наврасй ба синну соли чавонй бо тагирёбии якбораи мавкеи ботинй алокаманд аст, яъне вакте ки таваччух ба оянда самти асосии шахсият мегардад, мушкилоти интихоби касб, рохи минбаъдаи хаёт, худмуайянкунй, дарёфти хуввияти худ (Э. Эриксон) ба «маркази таъсирбахш»-и (Л.И. Божович) вазъияти зиндагй табдил меёбанд, ки дар атрофи он тамоми фаъолият, тамоми манфиатхои наврас харакат мекунанд. Дар давраи наврасй инкишофи рухй ин фуру рафтани рухияи фардй дар рухияи объективй ва меъёрии давраи мазкур (Э.Шпрангер), фуру рафтан ба фарханг (Э. Шпрангер) дар холате, ки фард худро намояндаи насли муайян (А.В. Толстых) мукаррар менамояд, ба хисоб меравад.
Мухимтарин хусусияте, ки самт ва мазмуни хоси фаъолияти ичтимоии шахсро дар давраи наврасй муайян мекунад, хисси камолот аст. Истилохе, ки ба равоншиносии синну солй дохил карда шуда буд, аз чониби намояндагони илмхои чомеашиносй фаъолона истифода бурда мешавад, ки онхо ин мафхумро хамчун «муносибати наврас ба худ хамчун ба калонсол, хохиши хамчун калонсол будан, ба назар расидан ва хисобида шудан» мефахманд [9; С.25.
Наврас барои баробархукукй бо дигарон саъй мекунад, талаб мекунад, ки нисбаташ хамон меъёрхои ичтимоие пешбинй гарданд, ки нисбати калонсолон татбик карда мешаванд, ба у лозим аст, ки фазои зисташ аз дахолати калонсолон озод бошад. Пеш аз хама, ин масъалаи намуди зохирй ва вакти холй мебошад. Татбики бахохо, мухокимахо, тарзи рафтори шахсии наврас дар вазъияти муайян хусусияти мухими хисси камолот аст.
Илова ба камолоти субъективй, яъне пайдоиши ин хиссиёт дар наврас, равоншиносии синнусолй инкишоф мафхуми балогати объективй, яъне омодагии наврасро ба хаёт дар чомеаи калонсолон таъкид мекунад. Охирин бо чунин омилхо, ба монанди вобастагии моддии кудак ва кобилияти мустакилона амал карда натавонистан, аз сабаби мавчуд набудани системаи мукарраршудаи арзишхои шахсй махдуд аст. Ин падида, маъмулан, дар ду системаи муносибатхо: а) бо хамсолон, б) бо калонсолон, зохир мешавад.
Хусусияти дуюми мухим чудокунии сохаи махсус - сохаи муошират бо хамсолон мебошад, зеро бо мурури солхо накши гурухи хамсолон зиёд шуда, таъсири онро ба тамоми чабхахои хаёти наврас фаро мегирад.
Охирин хусусиятхои равонию ичтимой ибтидои ташаккули шуури ахлокй дар давраи наврасй мебошад. Муаллиф ин чараёнро тавсиф намуда, ба аксарияти мухаккикон пайравй намуда, назарияи Л.Колбергро истифода мебарад. Огози давраи наврасй барои Л.Колберг ба
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "ЕпсИвББ Ь^М ш 8с1епсе"
гузариш аз сатди пешазахлокии шуур ба сатди мукаррарй мувофикат мекунад, ки мардилаи аввали он самтгирй ба модели кудаки хуб аст. Мудаккикони ватанй инчунин раванди интихоби намунадои рафтор, фаъолият ва муносибатро аз чониби наврасон кайд мекунанд [10; С.636].
Барои наврас рафтори мувофик ё мутобик содир кардан гайриоддй нест. Ба фикри мо, таъкид кардан зарур аст, ки сухан дар бораи конформизм дамчун додисаи ичтимой намеравад, ки дар илми ватанй маънои кабули пассивй, мутобикшавй ба тартиби мавчудаи ашёро дорад. Ба ибораи дигар, конформизм ин мувофикшавй, пазириши афкори бартаридошта, мавкеъи фард мебошад, ки бо дарки гайританкидй, механикии колаби акидадо, муносибатдо ва амалу кирдордои баъдй хос аст [11; С.208]. Барои шарди хусусиятдои рафтори шахс дар айёми наврасй истилоди комформнокй, яъне хусусияти равонии шахс, азхудкунии меъёрдо, одатдо ва арзишдо дар зери фишори гурудй мувофиктар аст.
Олимон муайян кардаанд, ки дарачаи мутобикат (конформнокй) аз баъзе тагирёбандадо: эътибори гуруд, андозаи гуруд ва гайра вобаста аст. Х,амин тарик, мутобикат як чанбаи зарурии ичтимоии наврасон буда, аз хосиятдои худи шахсият (дарачаи аклонй, дарачаи насидатпазирй, сатди худбадодидй), хусусиятдои микдорй ва сифатии гуруд, чое, ки наврас дар зинанизоми гуруд ишгол мекунад, вазъияте, ки дар чараёни он ба шахс фишор оварда мешавад ва омилдои дигар вобаста аст.
Самтгирй ба тасдики дигарон зарурати интихоби шахсиро истисно намекунад, зеро кудак дамзамон узви якчанд гуруддои хурд аст. Оила, мактаб, як гуруди наврасон метавонад дорои системадои гуногуни арзишдо ва мувофикан моделдои кудаки хуб бошад. Наврас бо мукоисаи ондо бояд моделдои рафтори худро тадия кунад. Дар баробари ин, таъсири волидайн дар баробари калон шудани ондо, бахусус, дар масъалаи гузаронидани вакти холй ё муносибат бо дустон кам мешавад. Наврасон бештар тибки андешадои дамсолони худ амал мекунанд. Ба наврасон ходиши аз чидати эдсосоти рангубордодашудаи фарк кардан дар байни дамсолони худ хос аст, ки шакли гуногунро мегирад. Индо метавонанд хусусиятдои сирф берунии рафтор: рафтори хос, интонатсиядои нутк, ифодадои мушаххас, тарзи мурочиат, инчунин хусусиятдои либос, ороиши муй ва гайра бошанд. Аммо дар падлуи ин шакли аксаран руякии рафтор, аллакай таваччуди чиддй ба шахсияти худ, ба бартарй ва нуксондои худ вучуд дорад.
Гуруддои чавонон пеш аз дама эдтиёчоти муоширати ройгонро, ки аз чониби калонсолон танзим нашудаанд, конеъ мекунанд. Муоширати озод на тандо як роди гузаронидани вакти фарогат, балки воситаи ифодаи худшиносй, баркарор кардани робитадои нави одамон мебошад, ки аз он тандо чизи мадрамона, шахсии фард тадричан шаффоф мешавад. Муоширати чавонон дар аввал ногузир васеъ аст, ки тагйироти зуд-зуд дар вазъиятдо ва доираи хеле васеи иштирокчиёнро талаб мекунад. Мансубият ба гуруд эътимоди наврасро ба худ зиёд карда, барои худтаъкидкунй имкониятдои иловагй фародам меорад.
Рафтори наврасон аз руи модияти худ коллективй буда, муошират бо дамсолон дар ин синну сол хусусияти афзалиятнокро мегирад. Аввалан, муошират бо дамсолон як канали хеле мудими мушаххаси иттилоот аст; аз он наврасону чавонон бисёр чиздои заруриро меомузанд, ки бо ин ё он сабаб калонсолон ба ондо намегуянд. Дуюм, ин як намуди мушаххаси муносибатдои байнишахсй аст. Бозии дастачамъона ва дигар намуддои фаъолияти муштарак малакадои зарурии муносибатдои ичтимой, кобилияти итоат кардан ба интизоми коллективиро инкишоф медиданд ва дар айни замон дукукдо ва манфиатдои шахсиро бо манфиатдои чамъиятй алокаманд мекунанд. Сеюм, муошират бо дамсолон як навъи мушаххаси иртиботи эдсосотй мебошад, ки на тандо мустакилияти наврасро аз калонсолон осон мекунад, балки ба у дисси бенидоят мудими некуадволии эдсосотй ва устувориро медидад.
Барои наврасй фаркияти бештари аксуламалдои эдсосотй ва роддои ифодаи долати эдсосотй, инчунин афзоиши худдорй ва худтанзимкунй хос аст. Дар баробари ин бисёр хусусиятхое бокй мондаанд, ки ба «комплекси эдсосотй»-и наврас» хосанд.
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "ЕпсИвББ ш 8о1епсв"
Дар инкишофи ичтимоию равонии чавонписарон бояд ба таъсири калонсолон хамчун сохтори чамъиятй диккати махсус дода шавад. Ин вазъият бо он сабаб амиктар мегардад, ки:
-аввалан, ба кудакони тамоми муассисахои ичтимой: оилахо, муассисахои фархангй, воситахои ахбори омма, муассисахои таълимй хеле кам таъсири мусбат мерасонанд. Дар педагогикаи назариявй ва хам амалй, максаду воситахои он бухрони чиддй ба амал омадааст. Бисёр кисмхо ва сохторхои чараёни таълим аз байн рафтанд. Дар баробари ин, аксарияти рохбарони мактабхо на танхо аз ташкилотхои пионерии идеологй, комсомолй, балки умуман аз хамаи гуруххои хаваскори бачагону наврасон ба осонй ва зуд даст кашиданд. Дар холе ки ташкилотхои ифротй, фашистй ва чинояткорон сахт ва максаднок кор мекунанд;
-дуюм, аз хама мухимаш, мавкеи муносибати масъулиятноки ахли чамъияти калонсол нисбат ба ноболигону хурдсолон бархам дода шудааст. Масалан, дар Штатхои Муттахида ва ё Япония, сарфи назар аз мавчудияти демократия ва суст будани муносибатхои байни калонсолон ва бачагон, низоми муайяни нисбатан ахлокй вучуд дорад. Дар чомеаи мо бошад, манзараи сифатан дигар инкишоф ёфт — на танхо хамаи идеалхо сарнагун карда шудаанд, балки куввахои мухими чамъиятие хам мавчуд нестанд, ки тавонанд меъёрхои нав, принсипхои нави ба одамон, аз чумла ноболигону наврасон ва чавонон макбулро тасдик ва кабул кунанд. Вакууми маънавиёт ба вучуд омад, ки онро дингарой (на афзоиши худшиносии миллй, балки махз дингарой), ифротгарой, идеологияи динй пур кардааст. Сабаби афзоиши худбаходихии манфй, пеш аз хама, дар имкони конеъ гардонидани талаботи шадиди эътирофи ичтимоиро надоштани наврасону чавонон аст, ки худмуайянкунии шахсии онхоро ба таъхир меандозад, ниёзхо ва манфиатхои дуругинро ба вучуд меорад.
Хулосаи вазифаи асосии чорабинихои ичтимоию фархангй дар системаи тадбирхои пешгирии рухияи ифротгароёна дар байни чавонон тартиб додани барномахое мебошад, ки ба азнавташкилдихии гуруххои гайричамъиятй ва имконияти ба рохи чамъиятии тараккиёт гузарондани онхо нигаронида шудаанд. Татбики барнома дар сохаи сиёсати чавонон бояд ба таври системавй дар самтхои зерин ба рох монда шавад:
- амнияти ичтимоии чавонон;
- рушди маънавй ва мадании шахрвандони чавон;
- фарогирии фаъолонаи чавонон ба хаёти ичтимоию иктисодй, сиёсй ва фархангии чомеа;
- ташаккули системаи мукаммали марказхои фархангию истирохатй, ки барои хар як табакаи ахолй дастрас аст.
Ояндаи кишвар бештар аз кобилиятхои навоваронаи чавонон вобастагй дорад, аз ин ру, пешгирии ифротгарой дар байни чавонон на танхо тавассути тадбирхои танзими хукукй, балки тавассути рушди истеъдод ва ташаббусхои ичтимой ба манфиати давлат бояд амалй карда шавад.
Дар асоси гуфтахои боло мо ба хулосае омадем, ки бисёре аз рахбарони гуруххои ифротй аз технологияхои манипулятсионии чалбкунй истифода мебаранд, ки тамоми хусусиятхои равонй ва чисмонии наврасй ва чавониро ба инобат мегиранд. Дар барномахои мавчудаи давлатии пешгирии ифротгарой ба муносибати мачмуи халли ин мушкилот ба таври кофй таваччух дода нашудааст.
АДАБИЁТ
1.Мах,мадизода Н.Д. (Махмадиев Н.Д.). Социальные корни религиозного экстремизма в Таджикистане. Дис.канд.филос.наук. Душанбе, 2012. - 163 с.
2. Мах,мадизода Н.Д. (Махмадиев Н.Д.). Социальные корни религиозного экстремизма в Таджикистане. Дис.канд.филос.наук. Душанбе, 2012. - 163 с.
3. Башкатов И.П. Психология асоциально-криминальных групп подростков и молодёжи. - М.: Издательство Московского психолого-социального института; Воронеж: Издательство НПО «МО-ДЕК», 2002. - С. 15.
4. Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения: В 7 т. - М.: Мысль, 1980 -Т. 7. -300 с.
5. Мах,мадизода Н.Д. (Махмадиев Н.Д.). Социальные корни религиозного экстремизма в Таджикистане. Автор. дис.канд.филос.наук. Душанбе, 2012. - 24 с.
6. Расулов С.Х. Психологияи эмотсия ва х,иссиёт. Воситаи таълимй. - Душанбе, 2022 . -С. 66 - 67.
7. Мах,мадизода Н.Д. Зох,иршавии ифротгароии динй - сиёсй дар шароити инкишофи чомеаи точик ва рохдои пешгирии он. Монография. Душанбе. 320 с.
8. Кон И.С. Возрастная психология. - М., 1996. -С.259-266.
9. Цукерман Г.А. Десяти - двенадцатилетние школьники. - М., 2000. - 120 с.
10. Большой психологический словарь/Сост. и общ.ред. Б.Мещеряков, В.Зинченко. -СПб.: Прайм-Еврознак, 2003.-С636.
11. Психология подростка. Полное руководство/Под ред. члена-корреспондента РАО А.А. Реана. -СПб.: Прайм - Еврознак, 2003. - С.208.
