CC BY
46Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
HOZIRGI ZAMON FORS TILIDA SODDA FE'L ASOSIDA TUZILGAN QO'SHMA FE'LLARNING STRUKTUR TAHLILI
Xodiyeva NozimaTulkunovna,
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti katta o'qituvchisi O'zbekiston Respublikasi, Toshkent Axmedova Dilfuza Rafukjanova DSc, dotsent, Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti, Xabibova Muxabbat Raxmatullayevna Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti katta o'qituvchisi
Mazkur maqolada fors tilida fe'l leksikasining rivojlanish yo 'llari ko 'rsatilinadi. Shuningdek, eronshunos olim L.S.Peysikov va eron tilshunosi M.R.Botining " uhj" maqolasidagi fe'llar haqidagi fikrlari o 'rganilgan. Tayanch so'z va iboralar: sodda, murakkab vaprefiksli fe 'llar.
В этой статье обсуждаются способы разработки лексики языка глаголов на персидском языке. Кроме того, рассматриваются результаты лектора Л. С. Пейсикова и иранского лингвиста М. Р. Ботина и^^и^".
Ключевые слова и фразы: Простой, сложный, префиксалный глаголи.
This article discusses the ways in which the lexicon of the verb language is developed in the Persian language. Also, the findings of the lecturer LS Peysikov and the Iranian linguist M.R. Botin's "f^ ukJ^j* " are examined.
Keyword and phrase: Simple, sophisticated(complex), additional(prefix) verbs.
Fors tilida fe'l boshqa so'z turkumlari orasida muhim o'rin egallaydi. U nafaqat ma'no xilma-xilligi, balki shakllarining ko'pligi bilan ham ajralib turadi. Fe'llar bilan ifodalangan harakat-holat tushunchasi zamon, mayl, nisbat, shaxs-son kategoriyalari bilan uzviy boq'liqdir. Bulardan tashqari, fe'llar orqali yana harakatning o'timli-o'timsizligi, bo'lishli-bo'lishsizligi kabi ma'nolar ham ifodalanadi. Fors tilida fe'llarning sodda, murakkab va prefiksli shakllari mavjud. Hozirgi vaqtda fors tilida biror harakat yoki holatni ifodalash uchun (agar ilgari mazkur harakat-holat uchun so'z mavjud bo'lmagan bo'lsa) yangi sodda yoki prefikli fe'l yasalmaydi, balki qo'shma fe'l yasaladi.
ANNOTATSIYA
АННОТАЦИЯ
ABSTRACT
KIRISH
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
MUHOKAMA VA NATIJALAR
Fors tilida fe'l leksikasining quyidagi rivojlanish yo'llari ajratiladi: 1) sodda fe'llarning prefikslar bilan birikuvi natijasida yangi ma'no kasb etishi; 2) «ism ^ fe'l» modeli asosida ot (va sifat)dan fe'l yasalishi; 3) frazeologik modellashtirish asosida qo'shma fe'l yasalishi. Yuqorida keltirilgan usullardan qo'shma fe'l yasalishi mahsuldor sanaladi. Mavjud prefiksli fe'llar qadimiy tip yasalishi[2:91] bo'lib, hozirgi fors tilida mahsuldor emas. Eronshunos olim L.S.Peysikovning fikricha, «fe'l prefiksatsiyasining tarixiy missiyasini tugallangan deb hisoblamoq zarur»[3:79]. Hozirgi fors tilida sodda va prefiksli fe'llar yasalmaydi[4:122]. Qo'shma fe'llar yasalishi fe'l yasalishining boshqa usullarini siqib chiqargan[5:204].
Eron tilshunosi M.R.Botini jbj ^jli" maqolasida "Hozirgi fors tilida sodda fe'llar yasalmayapti va o'tmishdan bizgacha yetib kelgan mahsuldor sanalgan sodda fe'llar soni kundan kunga kamayib bormoqda va muomaladan chiqib boryapti va o'z o'rnini murakkab fe'llarga bo'shatib bermoqda", deb yozadi.
Doskaga qarab turardim va Xaydariy janoblarining gaplariga quloq solardim.
^ ^ ^ ^jS Ijt
Buvi nega yig'layapsiz?
Keltirilgan misollarda ¿pAî fe'li o'z o'rnini ¿pj* ^ fe'liga,
Jole Rostampur ham o'zining ^j^ ¿fej o^'j " Fors tilining maxsuldorligi" maqolasida yuqorida zikr etilingan Doktor Botiniyning fikrlarini tasdiqlaydi va hozirgi fors tilida oddiy usul orqali ot yoki sifatdan sodda fe 'l yasalmayotganligini, sodda fe'l o'rniga murakkab fe'l yasash tendensiya jarayoni borayotganligini ta'kidlaydi.
Doktor Xonlariy ham o'zining^ji j^j ¿o^ "Fors tili tarixi" kitobida fors matnlarida takroriy ravishda uchragan sodda fe'llarning ro'yxatini keltiradi. Unda 277ta sodda fe'l qayd qilingan. Ulardan ba'zilari hatto muomaladan chiqqan bo'lib, hozirgi kunda adabiy tilda va hatto og'zaki nutqda ham ishlatilmayotganligini aytib o'tadi.
Y.A. Rubinchikning ko'rsatishicha, «so'z yasalishi» terminining fe'llarga nisbatan qo'llanilishi shartli, chunki sodda va prefiksli fe'llar so'z yasalishida ishtirok etmaydi va sinxron planda yopiq guruh hisoblanadi. Qo'shma fe'llarning soni esa
UpPjS -¿pb ^jS , ù^jS - u^j^ ^jS fe'llariga bergan.
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
yuqorida keltirilgan «ot (ism) + fe'l» tipidagi frazeologik model asosida to'xtovsiz ortib bormoqda5. Demak, turq'un fe'l birikmalari - fe'liy frazeologik birliklarning hosil bo'lishi natijasida yangidan-yangi qo'shma fe'llar paydo bo'lmoqda.
Moxammad Rezo Odel ham "^-"jl* u^j (Fors tilida fe'l)maqolasida
sodda fe'llar kundan kunga kamayib, o'rniga murrakkab fe'llar yasalyotganligini va olib borgan tadqiqotida 3000 ga yaqin qo'shma fe'l yig'ganligini, shulardan 1056 tasida (kardan) fe'li yordamchi fe'l vazifasida kelganligini aytib o'tadi.
Eronshunos olim Y.A. Rubinchikning fikricha, qo'shma fe'lning tabiati va uning qo'shma so'z hamda so'z birikmasiga munosabati masalalari, qo'shma fe'lning til sistemasida, ya'ni grammatika va frazeologiya sohasida tutgan o'rni hanuz to'la aniqlanmagan.
Mazkur muammoni o'rganishda manba sifatida Muaddabpurning j^j "Parichehr" (Tehron,1378) romani va Mo'rodiy Kermoniyning ^ ^^ "Qessehoi Majid" asaridagi (Tehron, 1358) ^l^" Mohi" hikoyasi tanlandi. Ishdan ko'zlangan maqsadimiz sodda fe'llarni "parchalash" orqali yasalgan qo'shma fe'llar modellarini aniqlashdir.
Fors tilida sodda fe'llarni «parchalash», «bo'lish» orqali qo'shma fe'llar yasaladi. Ularni fe'liy perifraza (yoki parafraza - yun. paraphrases - tasviriy ifoda, tasvir)lar deb atash mumkin. Bunday qo'shma fe'llarning birinchi komponenti sifatida o'sha asos qilib olingan fe'lning (o'zak) negizi, sifatdosh shakli, harakat nomi xizmat qiladi. Mazkur qo'shma fe'llarni ularning yasalishiga asos bo'lgan sodda fe'llar bilan o'zaro semantik munosabatiga ko'ra quyidagi guruhlarga ajratish mumkin [1:108].
1. Ot (va sifat)dan yasalgan fe 'llarning yasovchi asosi + yordamchi fe 'l modeli: raqsidan - raqs kardan «raqsga tushmoq»;
u^y^ jangidan - jpj£ ^^ jang kardan «jang qilmoq», «urushmoq»;
Ba'zan qo'shma fe'lning ot qismi be predlogini qabul qiladi:
jjAxUil anjamidan - ¿pjl^j be anjam rasandan «tugatmoq»,
«tamomlamoq» kabi.
Duosi tugaganidan keyin, ko'z yoshlarini artdi va men tomonga o'girildi va dedi.
Bolamni tok urgan edi.
2. Sodda fel'ning hozirgi zamon negizidan yasalgan -e suffiksli ot+ yordamchi
fe'l modeli:
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2
educational, natural and social sciences fV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ~ ASI Factor = 1.7
u^^xandidan- uJjS »^xande kardan "kulmoq"
o^JLgeristan-< jj ^ u^j *gerye kardan (u^l Aaji A?be gerye oftadan) "yig'lamoq"kabi.
'J^tJ .Jj ^ JJ l^" ^^ j! J^l j^? Jj fJj ^ ^jllj .fJjS ^ A!U 136(Nola qilardim, zorlanardim lekin ayt, toshdan sado chiqarmidi?
(63 ' J^t-'J- .JJ< ^^J^) .Aijj JAiJ jj^ fj^- AS ^ (AA f Jj£i Ajj£ Jj
Ammo men yig'lamadim. Otam meni ko'proq urushiga shu narsa sabab bo'ldi.
3. Sodda vaprefikslife'llarning o'tgan zamon negizi + yordamchi fe'l modeli
xaridan - uJjS ^j^ xarid kardan "sotib olmoq";
Uilj baftan - uJjS baft kardan "to'qimoq"; kabi.
jl U^ JJ uli^jAJ ^Jj' .(^jlj ^ilS »jljjl AJ AS JjJ jS jj^. ^¿A jl 'JlAji
(531.^ '.JJ- .fjS J- l^jjl
Farhod, hech narsadan tortinma, yetarli darajada puling bor. Kasalxona
harajatini men bu yerdan to'layman.
(548.^ ' .JJ- ^J>0 ^J^ fA ^AS JIJ^
Ozgina harid qilishni xohlamaysanmi?
4. Sodda fe'lning hozirgi zamon negizidan yasalgan -es suffiksli ot + yordamchife'l modeli
jjjxji azmudan - uJjS J^ji azmayes kardan "sinamoq", "tekshirmoq";
U^J arastan - uJjS JO arayes dadan "yasatmoq", "bezatmoq";kabi. JJI^ fjjS Jjl^jl JIJ^J AS ojlj A^. fjijj ^J^- fA b J^IS yl^il U JJ JJA fjijj ^^ A^jSaJ
(60 .JJ- ^J>) ?0JJ UJ jl 1A ^JJ^S jjl
Ikki komil inson kabi gaplasha olsak va bir marta sinab korsak buni nima aybi bor, shoyad gina qudratlar yo'qolib ketsa?
5. Sodda va prefiksli fe'llarning o'tgan zamon sifatdoshi + yordamchi fe'l modeli. jp^i amixtan - UJjS Ai^i amixte kardan «aralashtirmoq»;
uJjj' jj bar avardan - uJjS »Jjji jj bar avarde kardan «amalga oshirmoq» kabi. jj- ^jjx) .AjS »JjjI jj jj AaA ^jjj! aS fi^lj^. Ajjl^k jl ^¡la fj*' jl a Ujl jJ
(.179^ 'j^tJJ-
O'sha lahzada chin qalbdan xudodan hammaning orzusi ushalashini so'ragan edim.
(601 'j^tJJ- .jj- ^J>) !^JJS °JJJ' JJ JJ ^jjj' UJJ^ AS JlAji fjjjAx
"Xursandman, Farhod, oxirgi orzusini ro'yobga chiqarding!"
6. Ma'no jihatidan bir-biriga yaqin yoki sinonim so'zlarni j -o- teng bog'lovchisi orqali birikuvi + yordamchi fe'l modeli
(jS j say-o-kuses kardan - u^pjS kusidan "harakat qilmoq";
537
Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences Scientific Journal Impact Factor Advanced Sciences Index Factor
VOLUME 2 | ISSUE 4/2 ISSN 2181-1784 SJIF 2022: 5.947 ASI Factor = 1.7
Onam qolgan ayollar bilan boshqa xonaning burchagida gaplashish bilan mashg'ul edilar.
7.Sodda fe'lning hozirgi zamon sifatdoshi + yordamchi fe'l modeli
ù^^ xandidan - ù^ ù'^ xandan sodan "kulmoq";
ù^jî avixtan - ù'jjjî avizan kardan "osmoq", "osib qo'ymoq";kabi.
"Men qayerda bo'lsam ham, seni yaxshi ko'raman va sen uchun qayq'uraman". 8. Sodda fe'lning hozirgi zamon negizi + yordamchi fe'l modeli
ù^jj' azordan - j'jî azar dadan, ù^t^j j'jî azar rasandan "ozor bermoq", "xafa qilmoq";
feriftan - ù^ 'vyj ferib dadan "aldamoq", "firib bermoq"; Ba'zan qo'shma fe'lning ot qismi A? be old ko'makchisini qabul qiladi: ù^j^. jusidan - ù^î A be jus amadan "qaynamoq"; "hayajonlanmoq" kabi.
Keksa ayol boshini silkitdi va dedi.
9. Sodda fe'lning ham o'tgan, ham hozirgi zamon negizlari + yordamchi fe'l modeli
ù^jS jlsiÉ goft-o-gu kardan - u^ goftan "gapirmoq", "suhbatlashmoq", ù^jS j^Wi sostsu kardan-uÂ^ sostan "yuvintirmoq"
(86 'jétJj .jj
Ukamni o'sha hovuzda g'usl qildilar va yuvintirganlaridan so'ng, bog'ning ichkarisiga ko'mdilar.
10. 2sodda fe'lning o'tgani zamon negizlari + yordamchi fe'l modeli
Ular qandaydir muddat bir-birlari bilan uchrashib turishlari uchun siz ruxsat berishingiz kerak.
11. Qo'shma fel'ning hozirgi zamon negizi+yordamchi fe'l modeli
538
(566 'jé^jj. .jj. ^j^) ^j^jS ^ ù'jjj ù^j^ a JA'J^ j .. .(O'zlariga) qancha tilla-yu javohir taqardilar"
(568 ' jé^jj.. .jj. ^^j^) ^j'j^j j ^jb ^^jj jjjj '^àlj AS l^. JA u^
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2
educational, natural and social sciences fV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ~ ASI Factor = 1.7
J^qali baftan ¿JjS JW qali bafi kardan "gilam to'qimoq"
U^lj^ j^ozr xastan ¿JjS ozr xahi kardan "uzr so'ramoq"kabi.
cj^jjj .jjj ^j^) .^js J^ <113 ajijj ¿j A^jjl jl Jja jx c^jc JjJ
(408
Unga aytdim, bilasanmi A'zat, Amrullohga erga tekgunimcha gilamdo'zlik qilardim.
12. Prefiksli fel'larning hozirgi zamon negizi+yordamchi fe'l modeli
U^jjIj varixtan-Uj jjjlj variz kardan "pul to'lamoq"
U^Ij lj vadastan-UJjS jIjIj vadar kardan "majburlamoq" kabi.
(536 CJ^-^JJJ .JJJ ^IJJX) .^JJj? OJJS jjjlj AJ ¿IJJI JJ IJ ¿IJ^JI^JJ AjjjA
Kasalxona xarajatlarini oldindan Eronda to'lab qo'ygan edik.
(460.^ 'J^JJJ .jjj ^JJ^) .AiS ^ijc ^UJ JJ Aiji. UJI AS ^Jj? OJJS JIJIJ JJ AJIJ^I
Bu uyni A'zatning nomiga o'tkazib berishga Amrullohni majburlagan edim.
XULOSA
Xulosa qilib aytganda, qo'shma fe'llar prefiksli va otdan yasalgan fe'llar kabi muayyan bir harakatni bildiradi. Ularning shakllanishi o'rta fors tili davridan boshlanadi va tilning hozirgi bosqichida miqdor jihatidan ustunligi shubhasiz.
Qo'shma fe'llarning yasalish strukturasini tekshirish ularni ikki guruhga ajratish imkonini berdi:
A) Sodda fe'llarni «parchalash» orqali yasalgan qo'shma fe'llar.
B) Ism + yordamchi fe'l tipidagi qo'shma fe'llar.
Sodda fe'llarni «parchalash» orqali yasalgan qo'shma fe'llarning 12 modeli aniqlandi. Ot qismi ot so'z turkumiga oid so'zlar bilan ifodalangan qo'shma fe'llar eng katta guruhni tashkil etadi. Yuqorida keltirilgan sodda va ulardan yasalgan qo'shma fe'llarning sinonimlik darajasi bir xil emasligi aniqlandi. Ulardan ba'zilarining ma'nolari o'zaro to'liq bir-biriga mos tushsa, ayrimlarining ma'nolari ba'zi jihatlardagina tenglashadi.
Ot+ fe'l tipidagi qo'shma fe'llarga ot, sifat, ravish va boshqalarning yordamchi-yasovchi fe'l bilan birikuvidan hosil bo'lgan fe'llar kiradi. Asosiy ma'no, ya'ni leksik ma'no fe'lning ot qismida ifodalanadi. Yordamchi-yasovchi fe'llar esa ma'nosizlanishning turli sathlarida bo'ladi.
Materiallar tahlili orqali qo'shma fe'llar yasalishi fe'l yasalishining boshqa usullarini siqib chiqarayotgani kuzatildi. 1930-yilda nashr qilingan Sodiq Hidoyatning
4 ? "Obji xanom" hikoyasi va 1999- yilda nashr qilingan Muaddabpurning j^tJJJ "Parichehr" romanidan 5 sahifa hajmida fe'llarning strukturasini o'rganish quyidagi natijalarni korsatdi:
Oriental Renaissance: Innovative, p VOLUME 2 | ISSUE 4/2
educational, natural and social sciences fV ISSN 2181-1784
Scientific Journal Impact Factor Q SJIF 2022: 5.947
Advanced Sciences Index Factor ~ ASI Factor = 1.7
Asar nomi Sodda fe'l Qo'shma fe'l
^ J fiU 60 36
46 72
Shuningdek, ruznoma materiallari tahlili orqali ham qo'shma fe'llar yasalishi fe'l yasalishining boshqa usullarini siqib chiqarayotgani kuzatildi. Eronda nashr etilingan ^b^Ll va ^^ ruznomalarining 2 sahifa hajmida fe'llarning strukturasini o'rganish quyidagi natijalarni korsatdi:
Asar nomi Sodda fe'l Qo'shma fe'l
70 38
40 70
REFERENCES
608 - .1378 J^j - .J^JJJ 'JJJ .1
.<^412-.1374 'uL^-.^^ ^ A^a .^JUJS .2
3. Khodiyeva N. Structural analysis of complex verbs which based on simple verbs in Persian. International Journal of Research. 947-953 p.
4. Ходиева Н. Форс тилидаги тугалланмаган утган замон феъли ва ^j^L ^jI^x тугалланмаган хозирги замон феъл формалари. Oriental Renaisssance: Innovative educational, natural and social sciences № 3 2021. 487-493.
5. Alimova X. Dariy tili (morfologiya). -T.: «O'zbekiston» Nashriyot-matbaa ijodiy uyi, 2008.
6. Мухамедова Н.А. Теоретическая грамматика персидского языка. Т. 1994.
7. Пейсиков Л.С. Очерки по словообразованию персидского языка. М. 1973.
8. Рубинчик Ю.А. Основы фразеологии персидского языка. - М.: Наука, 1981.
9. Рубинчик Ю.А. Грамматика современного литературного персидского языка. М. 2001.
