DАRIY TILIDА FЕ’L NЕGIZLАRINING ОTLАSHUVI Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

Scientific Journal Impact Factor SJIF 2021: 5.423

DARIY TILIDA FE'L NEGIZLARINING OTLASHUVI

Xolida Zikrillaevna Alimova

Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti Eron-afg'on filologiyasi kafedrasi Filologiya fanlari doktori, dotsent [email protected]

ANNOTATSIYA

Dariy tilida fe'l shakllarining otlashuvi - transpozitsiyaning xususiy modeli bo 'lib, unga ko'ra sodda, prefiksli va qo 'shma fe'llarning hozirgi va o 'tgan zamon negizlari hamda sifatdosh shakllari fe'llik va sifatdoshlik sistemasi (paradigmasi)dan ajralib ot sistemasiga o 'tadi. Nutq sathida fe'l shakllarining bunday ko 'rinishi yangi pozitsiyaga ega bo'ladi. Chunki so'zning bir turkumdan boshqasiga o'tishi o'zga leksik-grammatik kategoriyaga oidyangi so 'zning paydo bo 'lishiga olib keladi va bu jarayon o 'z navbatida so 'z yasalishi bilan chambarchas bog 'liq.

Otlashgan fe'l negizlari otga xos kategoriyalarni qabul qiladi. Aksariyat hollarda fe'l negizlari otlashuvi natijasida yangi leksik ma'no kasb etadi. Fe'l negizlarining otlashuvi ham ot so 'z turkumi, ham fe'l sistemasining rivojida asosiy rol o'ynaydi. Jumladan, konversion modellar sodda fe'llarning hozirgi va o'tgan zamon negizlaridan iborat bo 'lgan kopulyativ qo 'shma so 'zlarning paydo bo 'lishiga olib keladi.

Hozirgi dariy tilida fe'llarning o'tgan zamon negizi ularning hozirgi zamon negiziga nisbatan ko'proq otlashadi. O'tgan zamon negizlarining otlashuvi fe'llarning barcha struktur ko'rinishlari - sodda, prefiksli va qo'shma fe'llardan, hozirgi zamon negizlarining otlashuvi esa, asosan, sodda fe'llardan bo 'ladi.

Maqolada dariy tilida o'tgan va hozirgi zamon fe'l negizlarining otlashuvi, bularning kategorial ko 'chish yo 'li orqali so 'z yasashdagi o'rni o'rganilgan.

Kalit so'zlar: so'z yasovchi transpozitsiya; konversiya; substantivatsiya; otlashish; sodda fe'l, prefiksli fe'l; qo 'shma fe'l; fe 'l negizi; o 'tgan zamon negizi; hozirgi zamon negizi; sermahsul/kammahsullik.

ABSTRACT

The substantivization of verb forms in the Dari language is a particular model of transposition, according to which the stem of simple, prefix and complex verbs of the present and past tense, as well as the forms ofparticiples, are separated from the system of verbal forms and are included in the noun paradigm. Since the transition

Scientific Journal Impact Factor

from one part of speech into another leads to the formation of a new word belonging to another lexical and grammatical category, and this process is inextricably linked with word-formation.

The substantivized verbal stems acquire categories inherent in nouns. In most cases, a new lexical meaning appears as a result of the substantivization of verbal stems. The transition of verbal stems into the category of nouns occupies a special place in the development of both the noun category and the verb system. In particular, conversion patterns lead to the formation of copulative compound words consisting ofpresent and past bases of simple verbs.

In modern Dari, the degree of substantivization of past tense stems is much higher than that of present tense stems. Substantivization of past tense stems is from all structural types of verbs - simple, prefxal and compound verbs, whereas substantivization ofpresent tense stems is mainly from simple verbs.

The article analyzes the substantivization of the past and present tense stems in the Dari language and their role in the intercategorial word-formation of this language.

Keywords: derivational (word-formation) transposition; conversion; substantivization; simple verb; prefixal verb; compound verb; verbal stem; past tense stem; present tense stem; high productivity / low productivity.

Субстантивация глагольных форм в языке дари - это особая модель транспозиции, согласно которой из системы глагольных выделяются основы простых, префиксных и сложных глаголов настоящего и прошедшего времени, а также формы причастий. формы и включены в парадигму существительного. Поскольку переход от одной части речи к другой приводит к образованию нового слова, относящегося к другой лексико-грамматической категории, и этот процесс неразрывно связан с словообразованием.

Субстантивированные глагольные основы приобретают категории, присущие существительным. В большинстве случаев новое лексическое значение появляется в результате субстантивации глагольных основ. Переход глагольных основ в категорию существительных занимает особое место в развитии как категории существительных, так и глагольной системы. В частности, паттерны преобразования приводят к образованию копулятивных составных слов, состоящих из настоящих и прошедших оснований простых глаголов.

АННОТАЦИЯ

В современном дари степень субстантивизации основ прошедшего времени намного выше, чем у основ настоящего времени. Субстантивация основ прошедшего времени происходит от всех структурных типов глаголов -простых, префиксальных и составных глаголов, тогда как субстантивация основ настоящего времени происходит в основном от простых глаголов.

В статье анализируется субстантивация форм прошедшего и настоящего времени в языке дари и их роль в межкатегориальном словообразовании этого языка.

Ключевые слова: словообразовательная (словообразовательная) транспозиция; конверсия; субстантивация; простой глагол; префиксальный глагол; составной глагол; словесная основа; основа прошедшего времени; основа настоящего времени; высокая производительность / низкая производительность.

KIRISH

Dariy tilida so'z turkumlari transpozitsiyasi va so'z yasalishi masalasi tadqiqi muhim. Chunki so'zning bir turkumdan boshqasiga o'tishi boshqa leksik-grammatik kategoriyaga oid yangi so'zning paydo bo'lishiga olib keladi va bu jarayon o'z navbatida so'z yasalishi bilan chambarchas bog'liq. Fe'l shakllarining otlashuvi -transpozitsiyaning xususiy modeli bo'lib, unga ko'ra sodda, prefiksli va qo'shma fe'llarning hozirgi va o'tgan zamon negizlari hamda sifatdosh shakllari fe'llik va sifatdoshlik sistemasi (paradigmasi)dan ajralib ot sistemasiga o'tadi [1, 516-521]. Nutq sathida fe'l shakllarining bunday ko'rinishi yangi pozitsiyaga ega bo'ladi.

ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODLAR

Transpozitsiya tushunchasi so'z (yoki asos)ning bir so'z turkumidan boshqasiga o'tish mexanizmini ifodalash uchun birinchi marta o'tgan asrning 30-yillarida fransuz lingvisti Sh. Balli tomonidan ilmiy muomalaga kiritilgan: «Biz o'z kategoriyasiga xos ma'nolarni saqlab qolgan holda boshqa kategoriyaga oid ramz rolini o'ynayotgan lingvistik ramz transpozitsiyasi haqida gapirmoqdamiz» [3]. U transpozitsiyaning ikki turini farqlaydi: 1) ramzning leksik ma'nosi o'zgarmagan holda boshlang'ich sintaktik vazifasining o'zgarishi - funksional va 2) so'zning sintaktik vazifasi bilan parallel ravishda yangi leksik ma'no kasb etishi - semantik transpozitsiya. Keyinchalik bu ikki tur leksik va sintaktik derivatsiya sifatida taqqoslandi [8, 146].

Konversiya masalasi birinchi marta A.I. Smirnitskiyning ishlarida yoritilgan. Uning ko'rsatishicha, konversiyada so'z yasovchi vosita faqat so'z paradigmasidan iborat bo'ladi [7, 70]. Bu talqin O.S. Axmanovaning lug'atida «konversiya» sharhida o'z aksini topgan [2, 202]. Transpozitsiya esa «gipostazis» termini ostida bir so'z

Scientific Journal Impact Factor

turkumining boshqa so'z turkumiga konversiya vositasida keng ma'noda (substantivatsiya va adyektivatsiyani o'z ichiga olgan holda) ko'chishi, deb izohlanadi [2, 100]. Demak, transpozitsiya konversiyaga qaraganda kengroq tushunchani anglatadi. Dariy tilida konversiya ism (ot, sifat)^-fe'l (^ nam 'nom', 'ism' ^ u^U namidan 'nomlamoq', 'atamoq') va aksincha fe'Wism (ot, sifat) ( fAt u^ta casm dastan 'umid qilmoq' ^ ^^ fAt casmdast 'umid', 'ishonch') munosabatlarida yaqqol ko'rinadi.

Dariy tilida transpozitsiya hodisasi o'rganilmagan. Biroq bundan yarim asr muqaddam L.S. Peysikov fors va ba'zi eroniy tillarda affikssiz so'z yasalishining qonun-qoidalarini tavsiflash orqali dariy tilida ham bu hodisaning kelgusi tadqiqi uchun nazariy manba yaratdi [9, 14-26]. Qolaversa, fors tilida transpozitsiya tadqiqiga doir mavjud materiallar [9, 14-26; 10, 121-145; 11, 91-98; 14; 12; 13, 165167] bu usul haqida tegishli xulosalar chiqarishga imkon beradi. Bu nazariy umumlashmalar o'zaro qarindosh dariy va tojik tillari uchun ham ahamiyatga ega.

Tadqiqotda to'plangan materiallarning o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqib, ular tavsifiy, qiyosiy, sistem-struktur va komponent tahlil metodlari asosida o'rganildi.

MUHOKAMA

L.S. Peysikovning fikricha, «fe'l ^ ot» modeli o'rta fors tili va ayniqsa, yangi fors tili davrida keng tarqalgan [11, 96]. Bu modelning amalga oshishi ikki xil fe'l negizi, ya'ni hozirgi va o'tgan zamon negizlarining o'z fe'llik sistemasidan uzilib, otga xos paradigmani qabul qilishi bilan xarakterlanadi. Fe'l negizlarining otlashuvi ot so'z turkumining rivojida muhim o'rin egallaydi.

Ma'lumki, fors-dariy tillarining tarixiy rivojida bu ikki negiz uzoq rivojlanish yo'lini bosib o'tgan. Fe'lning hozirgi zamon negizi (HZN) qadimgi fors tili HZNlarining shakllangan, bir qolipga tushgan mahsuli sanaladi. Fe'lning o'tgan zamon negizi (O'ZN) esa -ta suffiksli o'tgan zamon majhul nisbat sifatdoshidan kelib chiqqan. O'rta fors tili davrida fe'lning O'ZN shakl va mazmun jihatidan sifatdoshga teng kelgani sababli bularning ot sistemasiga o'tishi oson bo'lgan [11, 96]. Birinchi navbatda sodda va prefiksli fe'llarning O'ZN ot turkumiga ko'chgan. So'ngra bu jarayon fe'liy frazeologik birliklar hisobiga faollashgan. Fors-dariy tillarining ilk davrlaridayoq ljj rawabud 'ruxsat', 4P maslahatdid 'maslahat', ^h-At

casmdast 'umid' kabi qo'shma otlar qayd qilingan [11, 97]. Hozirgi fors-dariy tillarida ham bu model amalda davom etib kelmoqda.

O'tgan zamon fe'l negizlarining otlashuvi

Scientific Journal Impact Factor

«O'tgan zamon fe'l negizi ^ ot» modelida sodda, prefiksli va qo'shma fe'llardan ot yasaladi. Materiallar tahlili hozirgi dariy tilida quyidagi otlashgan o'tgan zamon fe'l negizlarining faol qo'llanishini ko'rsatdi:

Sodda fe'llar: báxtan 'yutqazmoq' ^ báxt 'mag'lubiyat', 'yutqazish'; ¿áb báftan 1) 'to'qimoq', 2) 'o'rmoq' (mas., soch) ^ ^áb báft 1) 'to'qish'; 2) 'o'rish', 3) anat. 'to'qima'; u^j? bordan 1) 'olib ketmoq', 'olib bormoq'; 2) 'yutmoq', 'g'alaba qilmoq' ^ ^j? bord 'yutuq'; <ü^jjpardáxtan 'to'lamoq' ^ pardáxt 'to'lov'; ú^j^ xaridan 'sotib olmoq', 'xarid qilmoq' ^ ^jj^ xarid 'xarid', 'sotib olish'; ü^ij^ xástan 'xohlamoq'; 'so'ramoq', 'talab qilmoq' ^ ^ij^ xást 1) 'istak', 'xohish',

2) 'iltimos', 'so'rov'; duxtan 'tikmoq' ^ duxt 'tikish', 'bichish'; didan 'ko'rmoq' ^ ^ did 'ko'rik'; 'fikr' (nuqtai nazar); ü^jj rextan 'quymoq', 'to'kmoq'; 'quyilmoq', 'to'kilmoq' ^ ^jj rext 'qiyofa', 'tashqi ko'rinish', 'qomat'; ¿üU sáxtan 1) 'qurmoq', 2) 'qilmoq', 'tayyorlamoq' ^ sáxt 1) 'qurilma', 2) 'ishlangan narsa', 'buyum', 'mahsulot'; ü^j^ soxtan 'yonmoq', 'kuymoq' ^ soxt 'yonish', 'yoqilg'i'; sekastan 'sinmoq' ^ sekast 'mag'lubiyat', 'sinish'; u^1^1 senáxtan 1) tanimoq, 2) bilmoq ^ senáxt

1) 'tanishuv', 2) 'o'rganish', 3) 'bilish', 'anglash'; gozastan 'o'tmoq' ^ gozast 'o'tish'; u^ gastan 'aylanmoq', 'sayr qilmoq' ^ ^^ gast 'aylanish', 'sayr'; o^nehádan 'qo'ymoq' ^ ^ nehád 1) 'tabiat', 'xarakter' (inson), 2) gram. 'ega',

3) muassasa; u^^i nesastan 'o'tirmoq' ^ nesast 1) 'qo'nish' (samolyot),

2) 'cho'kish', 'o'tirish' (bino), 3) 'yig'ilish'.

Prefiksli fe'llar: ¿pjjb? baráwardan va baráwordan 'bajarmoq', 'oxiriga etkazmoq'; 'chiqarmoq' ^ ^jjb? baráword va baráward 'taxminiy baho', 'smeta', 'hisob-kitob'; ü^j? barxástan 1) 'turmoq (o'rnidan)', 2) 'ko'tarilmoq' ^ ^t^j? barxást 1) 'ko'tarilish'; 2) 'parvoz qilish' (samolyot); u^jj^j? barxordan 'to'qnashmoq', 'yuzma-yuz kelmoq' ^ ^jj^j? 1) 'to'qnashuv', 2) 'uchrashuv' (kutilmagan), 3) 'munosabat'; ü^j? bardástan 'ko'tarmoq' ^ ^taj? bardást 1) 'ko'tarish' (vaznda), 2) 'bardosh', 'sabr'; ü^j? bargastan 'qaytmoq' ^ ^^j? bargast 'qaytish'; ü^jl? bázdástan 'ushlamoq', 'qo'lga olmoq' ^ <^bjb bázdást 'qo'lga olish'; ¿a^jb bázgastan 'qaytmoq' ^ ^^jb bázgast 'qaytish'; ¿pj? Jj pes bordan 'rivojlantirmoq' ^ pesbord 'amalga oshish', 'bajarish'; ¿áj Jjpes raftan 'rivojlanmoq', 'o'smoq' ^ ^áj^jj pesraft 'rivojlanish'; j^J darámadan 'kirmoq' ^ darámad 'daromad', 'kirim'; ¿A^iíjj dargozastan 'vafot etmoq' ^ dargozast 'o'lim'; ¿Aálj daryáftan 'topmoq', 'olmoq' ^ ^ábj^ daryáft

Scientific Journal Impact Factor

1) 'olish', 'topish', 2) 'ish haqi'; ù^^jj warsekastan 'bankrot bo'lmoq' ^ ^w^jj warsekast 'bankrot', 'inqiroz'.

Qo'shma fe'llar: jJjJ 'jj rawâ didan 'ravo ko'rmoq', 'munosib bilmoq' ^ JjjIjj rawâdid 'viza'; jJ'J ^jj rôy dâdan 'sodir bo'lmoq', 'yuz bermoq' ^ J'Jjjj rôydâd 1) voqea, 2) vaziyat; jJ'J j'J qarâr dâdan 'o'rnatmoq', 'qo'ymoq' ^ jIjj'J qarârdâd 'shartnoma'; jJj £ kam budan 'kam bo'lmoq' ^ Jj^ kambud 'etishmovchilik', 'defitsit'; jJj A beh budan 'yaxshi'^- behbud 'yaxshilanish'; ù^'J ^jjj bozorg dâstan 'hurmat qilmoq', 'qadrlamoq' ^ ^IjSjjj bozorgdâst 'qadrlash'; ù^'J j1j yâd dâstan 'yod (esga) olmoq' ^ '¿IjjLi yâddâst 'esdalik'; A U^jjI ''J ba dast âwardan 'qo'lga kiritmoq' ^ jjjU^j dastâward 'muvaffaqiyat'; jjj£ J^c 'amal kardan 'amal qilmoq' ^ Jj^A^c 'amalkard 'faoliyat'.

Misollar:

ij 'jvj ùj' 'l1i"l j jl jj6 jhjjj^^ 'uiljâ. jjjs ^^ ...

[21, 4] ''l a^i^s jj a

... mêgôyad ke xâsthâ-ye sahrwandân-e Gôr az jomla-ye sâxt wa asfâlt-e jâddahâ-ye asâsi-ye in welâyat râ ba hokumat dar miyân gozasta ast

'G'o'r shahri aholisining xohishlari, jumladan, bu viloyatning asosiy ko'chalarini qurish va asfaltlash hukumatga etkazilgan, deydi'; j jl^Jâl Jj' a 'âj^jj j^jj ^u AjjS j (Globalization) ^Sjj^o 'ù^j jj

''l ôJw ojjljjjj j^jj jj 1j 'Jj^j^jx ^jjj ^iajj '

Dar sâlhâ-ye pasin, jahânciragi wa gunahâ-ye digar-e pêsraft ke ba sud-e eqtesâd wa siyâsat-e keswarhâ-ye bozorg-e san 'ati mêcarxad, bâ setâb-e segefti bar keswarhâ-ye digar pazirânda soda ast

'Keyingi yillarda sanoati rivojlangan yirik mamlakatlarning iqtisodiyoti va siyosati foydasiga hal bo'layotgan globallashuv va taraqqiyotning o'zgacha shakllari hayratomuz shitob bilan boshqa mamlakatlarda qabul qilinmoqda';

[23] J^ '. "j* ^J Jjj^ ^J^ll Jjj^ a^j Ciâbjj Ujj1i

Qânun-e daryâft-e qarzahâ-ye tawilolmoddat barâye xarid-e manâzel taswib

sod

'Turar joylarni sotib olishga (xaridiga) mo'ljallangan uzoq muddatli kreditlarni olish to'g'risidagi qonun qabul qilindi';

[21, 1] jj^ jj^j* Jj1jjjx jj ^jjl a ij jijjij ^l ^1£jijj

Komisyun-e tadârokât-e melli hast qarârdâd râ ba arzes-e do mêlyârd afgâni manzur kard

Scientific Journal Impact Factor

'Milliy ta'minot komissiyasi ikki milliard afg'oniy qiymatiga teng sakkizta shartaomani tasdiqladi'.

Ayrim yasama so'zlar yoki ularning yangi ma'nolari dariycha lug'atlarga kiritilmagan. Bu esa fe'l negizlarining otlashuv jarayoni davom etayotganligini bildiradi. Masalan, hozir kundalik gazetalarda faol qo'llanayotgan ù^i nesastan 'o'tirmoq' fe'lidan tn^i nesast 'yig'ilish' (majlis), upj^ amal kardan 'ishlamoq', 'faoliyat yuritmoq' fe'lidan 'amalkard 'faoliyat', upW5 nehâdan 'qo'ymoq'

fe'lidan ^ nehâd 'muassasa' ma'nolari «^apn-pyccKHH cnoBapt»da [6] qayd etilmagan:

e 'adâlat dar Afgânestân ba esteqlâliyat-e nehâdhâ-ye 'adli wa qazâyi ta 'kid kard

'Afg'oniston Islom Respublikasi prezidenti Muhammad Ashraf G'ani Afg'onistonda adolatni ta'minlash uchun adliya institutlari (muassasalari)ning mustaqilligi (zarurligi)ga urg'u berdi (ta'kidladi)';

[21, 1] ^ lj a^IA*

Raisjomhor goft: Man dar omur-e kâri-ye nehâdhâ-ye 'adli wa qazâyi modâxela namêkonam wa ba hêc kas-ê ejâza-ye modâxela râ namêdeham

'Prezident: «Men adliya muassasalarining amaliy ishlariga aralashmayman va hech kimga aralashuvga yo'l qo'ymayman», - dedi';

Raisjomhor-e keswar rôz-e yaksanba dar panjomin nesast-e sarâsari-ye sâronwâlân-e Afgânestân ke ...

'Mamlakat prezidenti yakshanba kuni Butun Afg'oniston prokurorlarining beshinchi yig'ilishida ...' ;

'Amalkardhâ-ye afrâd-e mosallah-e gayr-e mas 'ul, paziroftani nêst 'Mas'ul bo'lmagan qurolli shaxslarning faoliyati qo'llab-quvvatlanmaydi'. Konversiya jarayoni tufayli sodda fe'l O'ZNlarining birikuvidan tuzilgan ko'plab kopulyativ qo'shma so'zlar yasaldi: tâL j Jjj bordobâxt 1) 'g'alaba va mag'lubiyat'; 'yutuq va yo'qotish', 2) 'taqdirning bevafoligi (o'zgaruvchanligi)';

[21, 1] tâS twlj, ^ AJ thHuli jJ ^jc jjfl^a. ^¿Pj

Raisjomhor-e Gani dar in nesast ba sarâhat goft ke ... 'Prezident G'ani bu yig'ilishda ochiq-oydin dedi: ...';

[21, 1] t^nini ^j^âjjjj i Jjl^x ^l^rt JIJÀI ^IAJJ^IAC

Scientific Journal Impact Factor

j nesastobarxâst va j nesastobarxâst 'aloqa', 'munosabat';

'aloqada bo'lish'; ^î j ^âj 'qatnov', 'harakat'; ^î^î 'arafa'; 'bo'sag'a' kabi. Fe'llarning otlashgan O'ZN qo'shma fe'lning ot qismi vazifasida keladi:

Rôz-e gozasta mowarrax-e dahom-e jawzâ-ye sâl-e rawân dahhâ râket az ân taraf-e xatt-e Dyurand ba woloswâli-ye Dângâm-e welâyat-e Konar andâxt gardid

'O'tgan kuni, joriy yilning 10 iyunida Dyurand chizig'ining u tomonidan Kunar viloyatining Dongom uezdiga o'nlab raketalar otildi';

Sálhá-st nabud-e jádda-ye asási wa asfált soda bá 'es soda tá goriyán basaxti ba gosa wa kenár-e án weláyat wa weláyathá-ye hamjawár raftoámad konand

'Bir necha yildirki, asosiy va asfalt ko'chaning yo'qligi G'o'rliklar viloyatning va qo'shni viloyatlarning chekka joylaridan qatnashlariga sabab bo'lmoqda'.

Dariy tilining keyingi taraqqiyotida otlashgan O'ZN uchun asos bo'lgan fe'l iste'moldan chiqib, ularning o'rniga asos fe'lning otlashgan O'ZN + yordamchife'l modeli faollashmoqda. Masalan: ^Ij^jl? 'rasmiy talab, so'roq'; 'tergov' ^ ^Ij^jt? ü^jS 'rasmiy talab (so'roq) yubormoq', 'rasmiy ravishda so'ramoq'; 'kelib (borib) ko'rish', 'tomosha qilish'; 'tekshiruv' ^ ü^jS APjt? 'kelib (borib) ko'rmoq'; 'tekshirmoq', ^Ij^jJ 'talab', 'istak' ^ ü^jS ^Ij^jJ 'so'ramoq', 'talab qilmoq' kabi.

Xulosa qilib aytganda, sodda fe'llardan, asosan, jí^ sáxtan, j^j réxtan, jal? báftan, j^l? báxtan, Ü^JJ^ xaridan, gastan, ü^J bordan, j^jj pardáxtan, j^j nesastan, j^Ij^ xástan, didan, sekastan, j^j^ soxtan, j^j raftan, ü^

ámadan, j^ gozastan, prefiksli va qo'shma fe'llardan j^jj dargozastan, U^^jj warsekastan, ü^jj^-j? barxordan, j^jl? bázgastan, j^Ij^j darxástan, üaJjj darámadan, jaljjJ daryáftan, jaj pés raftan, ü^J pés bordan, ui^I^jI pasanadáxtan, ü^jj'j? baráwardan, ^jj roy dádan, jJ qarár dádan, ü^jS J^c 'amal kardan, j^J yád dástan kabilarning O'ZNlari otlashuvi kuzatiladi. Hozirgi zamon fe'l negizlarining otlashuvi

«Hozirgi zamon fe'l negizi ^ ot» modelida ham sodda, prefiksli va qo'shma fe'llardan ot yasaladi. Materiallar tahlili hozirgi dariy tilida quyidagi otlashgan hozirgi zamon fe'l negizlarining faol qo'llanishini ko'rsatdi. Bular:

Sodda fe'llar: j^jj foroxtan 'sotmoq' ^ jjJ foros 'savdo'; ü^J tarsidan 'qo'rqmoq' ^ ^j tars 'qo'rquv'; ü^jJ larzidan 'titramoq', 'qaltiramoq', 'silkinmoq' ^ jJ larz 1) 'titroq', 'qaltiroq'; 2) 'seskanish', 'sapchib tushish'; jájJ

Scientific Journal Impact Factor

fereftan va fareftan 'aldamoq' ^ fereb va fareb 'aldov', firib (pand) berish; j^j^a fesordan va fosordan ^ jL^ fesar 1) 'bosim', 2) 'siquv', 'tazyiq', 3) gram. 'urg'u', 4) med. 'to'lg'oq'; u^jj paiwastan 1) 'bog'lanmoq', 'birikmoq'; 2) 'bog'lamoq', 'biriktirmoq' ^ ^jjj paiwand 1) 'aloqa', 2) 'bog'lanish', 3) 'kurtak payvand', 4) anat. 'bo'g'im', 5) gram. 'bog'lama'; u^j bastan 1) yopmoq, 2) bog'lamoq ^ ^ band 1) 'aloqa', 2) 'hibs', 3) 'damba', 'to'g'on', 4) 'to'siq', 5) anat. 'bo'g'im', 6) 'tugun (uzel)', 7) 'arqon', 'chilvir', 8) 'tog' tizmasi'; gozastan 1) o'tmoq (vaqt, voqea va sh.k.), 2) kesib o'tmoq (yo'l va sh.k.), 3) biror narsadan kechmoq ^ j^S gozar 1) 'o'tiladigan yo'l', 'guzar', 2) 'kechuv (qayiq, parom va sh.k. o'tadigan joy)', 3) 'tor ko'cha'; pendastan 'deb o'ylamoq',

'faraz qilmoq' ^ jl^jj pendar 'fikr'; 'faraz', 'gumon', 'taxmin'; j^jm soxtan 'yonmoq', kuymoq' ^ jj^soz 'og'riq', 'azob'; setaftan 'shoshmoq' ^ ^^

setab 1) 'shoshqaloqlik', 2) 'shitob', 'tezlik'; sekastan 'sinmoq' ^ U^^ sekan

1) 'egik', 'bukiladigan joy', 'burushiq', 2) 'gajak (soch)'; UajS gereftan 1) 'olmoq',

2) 'tutmoq' ^ jjs gir 'qiyinchilik', 'mashaqqat'.

Prefiksli fe'llar: jl? bazgoftan 'gapirib bermoq', 'hikoya qilib bermoq' ^ (^)js jl? bazgo(y) 'hikoya qilish', 'bayon qilish'; U^hjl pasandaxtan 'bir chetga qo'ymoq'; 'ajratib (olib) qo'ymoq', 'saqlab qo'ymoq' ^ jl^j pasandaz 'jamg'arma'.

Qo'shma fe'llar: Uaj oljrah raftan 'yurmoq', 'yo'l yurmoq' ^ jjaij rahraw 1) 'yo'lak', 'piyodalar yo'li', 2) 'yo'lovchi'; ¿Pj* j^ kar kardan 'ishlamoq' ^ karkon 'ishchi', 'xodim'; u^1^ ija hawa kasidan 'havo(sini) tortmoq' ^ jsija hawakas 1) 'fortochka', 2) 'tuynuk'.

Misollar:

[17, 49] jljn lj Jjx j a^j ^ uj '^j jl ulj ^^

Gadiwanha az tars, zanha-ye bebaca wa bemard-ra sawar namekardand

'Izvoshchilar qo'rquvdan o'g'il bolasiz va erkaksiz ayollarni olmasdilar';

^jlj? t^wjn ^ta a£ ^jij ^jl^a ojjxlij a£ Jj ^jjjj jlj^. (jtnjl a£ lj ■

[16, 11]

Gonjesk ra ke az dast-as gereftam conan parparak zad ke nafamida fesar-e dadam ke del-am soxt barayas

'Chumchuqni qo'lidan olganimda shunday pitir-pitir qilardiki, tushunmay ezib (bosim) yuboribman, unga ichim achidi';

[18] Aj^i^iS jjl jJ o^jj ^^ o^jj A lj o^jj Jj^j^ A£ ^jlA^jjJJ A^A ^xl ^j^j aj

Ba nazar-am âmad hama paiwandhâ-yê ke mawjud-e zenda-yê râ ba zendagi mêbandad, dar in fil gosasta ast

'Nazarimda, shu filda tiriklikni hayotga bog'lovchi barcha aloqalar bir-biridan uzilgan';

^ ojljj1â. jj ''nul Jj1£ ^jjS A^jS jl 4i1â.1£jj j^S jj ^ ÏVYV Jl' jj <^ibjj jjjjAj

[20] J^ ôj'j i'jix

Rahnaward Zaryâb dar sâl-e 1323-e xorsêdi dar gozar-e Rikâxâna ke az kôcahâ-ye qadim-e Kâbol ast, dar xânewâda-ye motawasset zâda sod

'Rahnavard Zaryob shamsiy 1323 yili Kobulning qadimgi ko'chalaridan bo'lmish Rikoxona guzarida o'rtahol oilada dunyoga keldi';

..."L&jlJjj j 1a '"1a jJ jU^ jl ^jljî" ;Jjl ojjjjs ^La j1j! ùj' UjjS' 1j JjjjAj j'

, [20]

Az Rahnaward Zaryâb tâ konun in âsâr câp gardida-and: «Awâz-ê az miyân-e qarnhâ», «Naqshâ wapendârhâ»...

'Shu vaqtga qadar Rahnavard Zaryobning quyidagi asarlari chop etilgan: «Asrlar qa'ridan sado», «Izlar va farazlar»...'.

Fe'l negizlarining otlashuvi dariy tili so'z yasalishida katta o'ringa ega. Jumladan, konversion modellar sodda fe'llarning HZN va O'ZNlaridan iborat bo'lgan kopulyativ qo'shma so'zlarning paydo bo'lishiga olib keladi. Masalan: jjjâ j jjj^ xaridoforôs 'oldi-sotdi', j'^s j '¿S gastogozâr 'sayr', 'aylanish', jj j poxtopaz 'pishir-kuydir' va b.

[19] Jjj^j^ jjjâ j JJJ^ j1SjjJ Jjj1^ A^jjl jjjj .Jjjjj jj^ jisij aj JjjlJj ja,

Zanhâ haq nadârand ba dâktar-e mard berawand. Badtar inke ânhâ mânand-e bardagân-e jensi xaridoforôs mêsawand

'Ayollarning erkak shifokorga murojaat qilishga haqi yo'q. Bundan ham yomoni, ular jinsiy qullardek oldi-sotdi qilinadilar'.

NATIJALAR

So'z turkumlari transpozitsiyasi morfologiya bilan sintaksisning, leksikologiya bilan so'z yasalishining kesishgan nuqtalarida turadi; til strukturasining turli aspektlariaro aloqadorligi va til sathlariaro munosabatlarning murakkab chatishuvini belgilab beradi [5, 5-6]. Transpozitsiya va uning so'z yasalish sistemasidagi o'rni fanda kam o'rganilgan. Tilshunoslikda bu hodisaning «konversiya» (A.I. Smirnitskiy), «so'z yasashning morfologik-sintaktik usuli» (V.V. Vinogradov), «transpozitsiya» (Sh. Balli), «implitsit so'z yasash» (V. Fleysher), «translyatsiya» (L. Tenyer), «nul morfemali derivatsiya» (G. Marchand), «noxususiy (nesobstvennaya) derivatsiya» (N.D. Arutyunova), «transformatsiya» (V.G. Migirin) terminlari bilan nomlanishi

uning munozarali mavzu ekanini bildiradi. SHuningdek, diaxron va sinxron ko'chish hodisalari, til sathlarida ko'chishga olib keluvchi ichki va tashqi omillar, ko'chish hodisasini o'rganishning asosiy metodlari, ko'chish shartlari va hokazo masalalar o'z echimini to'la topmagan.

Transpozitsiya formulasi so'z yasalish jarayonini diaxronik (so'zning bir leksik -grammatik kategoriyadan ikkinchi leksik-grammatik kategoriya tomon siljishi) va sinxronik (so'zning bir turkumdan boshqasiga o'tishining muntazam ko'rinishlari) jihatdan ifodalaydi [4, 171]. Bular o'rtasiga qat'iy chegara qo'yish mushkul. Transpozitsiya hodisasining leksik (so'z yasalishi) va grammatik planlarda qaralishi bejiz emas. Bunda leksik planda yangi ma'nodagi leksik birliklarning vujudga kelishi, grammatik planda esa boshqa turkumdagi so'zning o'zga sintaktik funksiya bajarishi nazarda tutiladi (leksik so'z va grammatik so'z). Ma'lumki, ko'chayotgan so'zlarda dastlab yangi semantika vujudga kelmaydi, bir xil nomemalik xususiyati saqlanaveradi: bir nomema ikki leksemani ifodalaydi. Boshqa turkumga xos grammatik (aniqrog'i, sintaktik) xususiyat uning funksiyasiga qo'shimcha tarzda yuklanadi. Shuning uchun transpozitsiya hodisasining dastlabki bosqichida asosan sintaktik (grammatik) xususiyat ustun bo'ladi. Transpozitsiya holatida qo'llanadigan so'z keyinchalik o'zining so'nggi - ko'chgan grammatik funksiyasida qat'iylashsa, semantikasida yangi ma'nolar vujudga kelsa, kelgusida u «yangi so'z» bo'lib tanilishi mumkin [15, 33-34].

Dariy tilida fe'l shakllarining otlashuvi transpozitsiyaning xususiy modeli bo'lib, ham ot so'z turkumi, ham fe'l sistemasining rivojida muhim rol o'ynaydi.

XULOSA

1. Fe'l negizlari otlashganda, o'zlarining asl ma'nolarini to'la yoki qisman yo'qotib, predmet ma'nosini ifodalash uchun xizmat qiladi. SHu jihatdan ular ot turkumiga ko'chgan hisoblanadi.

2. Fe'l shakllarining otlashuvi ham ot so'z turkumi, ham fe'l sistemasining rivojida asosiy rol o'ynaydi. Hozirgi dariy tilida fe'llarning O'ZN ularning HZNga nisbatan ko'proq otlashadi. O'ZNlarining otlashuvi fe'llarning barcha struktur ko'rinishlari - sodda, prefiksli va qo'shma fe'llardan, HZNlarining otlashuvi esa, asosan, sodda fe'llardan bo'ladi.

ADABIYOTLAR RO'YXATI (REFERENCES)

1. Alimova Kh. Dari Word-forming Transposition Phenomenon // International Journal of Pharmaceutical Research, December 2020,

Scientific Journal Impact Factor

Volume 12, Supplementary Issue 3. - P. 516-521. ISSN 0975-2366. DOI: https://doi.org/10.31838/iipr/2020.SP3.070

2. Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов. - М.: Советская энциклопедия, 1966. - 608 с. (Akhmanova O.S. Dictionary of Linguistic Terms. Moscow, Soviet Encyclopedia, 1966, 608 p.)

3. Взаимонаправленная транспозиция 'имя лица - признак лица' в русском и английском языках// Библиотечный каталог российских и украинских диссертаций, 2004 (Interdirectional transposition 'face name - face feature' in Russian and English // Library Catalogue of Russian and Ukrainian Dissertations, 2004) // www. rus-lang. com

4. Земская Е.А. Современный русский язык. Словообразование. - М.: Просвещение, 1973. - С. 171. (Zemskaya E.A. Modern Russian language. Word formation. Moscow, Education, 1973. - P. 171.)

5. Ким О.М. Транспозиция на уровне частей речи и явление омонимии в современном русском языке. - Ташкент: Фан, 1978. - С. 5-6. (Kim O.M. Transposition at the level of parts of speech and the phenomenon of homonymy in modern Russian. Tashkent, Fan, 1978. - P. 5-6.)

6. Киселева Л.Н., Миколайчик В.И. Дари-русский словарь. - М.: Русский язык, 1986. - 752 с. (Kiselyeva L.N., Mikolaychik V.I. Dari-Russian dictionary. Moscow, Russkiy yazyk Publ., 1986, 752 p.)

7. Кубрякова Е.С. Что такое словообразование. - М.: Наука, 1965. - 80 с. (Kubryakova E.S. What is word-formation. Moscow, Nauka, 1965, 80 p.)

8. Кубрякова Е.С. Типы языковых значений. Семантика производного слова. -М.: Наука, 1981. - 200 с. (Kubryakova E.S. Types of linguistic meanings. Semantics of the derivative word. Moscow, Nauka, 1981, 200 p.)

9. Пейсиков Л.С. Транспозиция как способ словообразования в иранских языках // Иранская филология / Труды науч. конф. по иранской филологии 2427 января 1962 г. - Л.: Изд-во Ленинградского университета, 1964. - С. 14-26. (Peisikov L.S. Transposition as a way of word formation in Iranian languages // Iranian philology / Proceedings of scientific. conf. on Iranian philology, January 2427, 1962. L: Publishing house of the Leningrad University, 1964. - P.14-26.)

10. Пейсиков Л.С. Очерки по словообразованию персидского языка. - М.: Изд-во Московского университета, 1973. - 199 с. (Peisikov L.S. Essays on word formation of the Persian language. Moscow: Publishing house of Moscow University, 1973, 199 p.)

11. Пейсиков Л.С. Лексикология современного персидского языка. - М.: Изд-во Московского университета, 1975. - 206 с. (Peisikov L.S. Lexicology of the Modern Persian Language. - Moscow: Publishing house of Moscow University, 1975. 206 p.)

12. Штатов Ю.Б. Слoвooбрaзoвaтeльнaя трансшзиция в торсидс^м язы^ в сoпoстaвлeнии с русским: Дис. ... канд. филол. наук. - М., 1986. - 170 с. (Potapov Yu.B. Vocabulary transposition in the Persian language in comparison with Russian: Dis. ... cand. philol. sciences. Moscow, 1986, 170 p.)

13. Рубинчик Ю.А. Грамматика современного персидского литературного языка. - М.: «Восточная литература» РАН, 2001. - С. 165-167. (Rubinchik Yu.A. Grammar of the modern Persian literary language). Moscow, "Eastern Literature" RAS, 2001. - P. 165-167.)

14. Shaki M. A study on nominal compounds in neo^ersian. - Praha, 1964. - 116 p.

15. Турдибоев Т.Х,. Узбек тилида ёрдамчи сузлар конверсияси: Филол. фан.номз. ... дис. - Тошкент, 1996. - Б. 33-34. (Turdiboev T.H. Conversion of auxiliary words in Uzbek language: Dis. ... cand. philol. sciences. Tashkent, 1996. - P. 33-34.)

. ^ ^^ — .j^ VAl tyluinUql ^la j^ajl — .^UAIK .^Vjj ^^alj ^aj . 16 . £4 ^ — .j^ VAV 'jl^jjj ;<j'j£J — .^j^i .17

http: //www.kabulnath.de//^jj4^ ^ ^jU . Ujjj . 18

http: //www.kabulnath. de //^j^ j^ . ^bjj ^jj^ . 19 http://database-aryana- /^Ijjj ^jj^j ^U ^^jj .^¿^ .20

encyclopaedia.blogspot.com (2017 .11.14) j . A ml YV - .«^31» ^Ujjj .21 http://mod.gov.af/fa/blog/33401 .22 http: //kabulnews .af/dari/index.php/afghanistan .23