229ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES VOLUME 1 | ISSUE 3 | 2020
ISSN: 2181-1385
Scientific Journal Impact Factor (SJIF) 2020: 4.804 TILLARDA ZAMON KATEGORIYASINI UMUMIY-QIYOSIY O'RGANISH
Furkat Rakhmatov
[email protected] Toshkent viloyati Chirchiq davlat pedagogika instituti
ANNOTATSIYA
Ushbu maqola qiyosiy tilshunoslikka bag'ishlangan bo'lib, unda nemis va o'zbek tillari zamon kategoriyalari qiyosan tahlil etilgan.
Kalit so'zlar: tilshunoslik, qiyosiy lingvistika, zamon kategoriyasi, fe'l so'z turkumi.
GENERAL-COMPARATIVE STUDY OF TIME CATEGORIES IN
LANGUAGES
Furkat Rakhmatov
[email protected] Chirchik State Pedagogical Institute of Tashkent region
ABSTRACT
This article is devoted to comparative linguistics, in which a comparative analysis of contemporary categories of German and Uzbek languages.
Keywords: linguistics, comparative linguistics, tense category, verb category.
KIRISH
Grammatik zamon kategoriyasi tillarda eng ko'p tarqalgan fe'l kategoriyalaridan biridir. Fe'lning zamon kategoriyasi ish-harakatning nutq sodir bo'lishi paytiga nisbatan amalga oshishini ko'rsatadi. Nazariy jihatdan bu kategoriya gapirilayotgan paytda, gapirilayotgan paytdan oldin, gapirilayotgan paytdan keyin sodir bo'ladigan ish-harakatni ifodalaydi. Ko'pchilik tillarda zamon grammatik kategoriyasi ana shu uch xususiy ma'nodan tashkil topgan. Hozirgi zamon fe'li nutq so'zlanayotgan vaqtda sodir bo'layotgan ish-harakatni anglatadi, masalan:
Ich lese eine Zeitung. Men jurnal o 'qiyapman.
ADABIYOTLAR TAHLILI VA METODOLOGIYA
Undan tashqari, bu zamon yana bir qator qo'shimcha ma'nolarni:
1) doimiy to'xtovsiz takrorlanib turadigan ish-harakatni:
Toshkent - O 'zbekistonningpoytaxti.
Im Herbst fliehen viele Vögel nach Westen.
2) ma'lum vaziyatda kelasi zamon ma'nosini:
Ertaga uyga ketyapman.
Morgen gehe ich nach Hause.
3) o'tgan zamon ma'nosini ham anglatishi mumkin.
Gestern kommt er zu mir und ich bin nicht zu Hause.
O'zbek tilida bu zamonning hozirgi-kelasi zamon fe'li; hozirgi zamon davom fe'li turlari bor.
Hozirgi-kelasi zamon fe'li nutq jarayonida va undan keyin sodir bo'ladigan ish-harakatni ifodalaydi. Bu ma'no fe'l o'zagiga - a (-y) ravishdosh yasovchi affiksal morfni qo'shish va tuslash bilan ifodalanadi:
Ishni hoziroq boshlaymiz.
Ular bugun kelishadi.
Hozirgi zamon davom fe'li ish-harakatning aynan nutq jarayonida sodir bo'layotganini ifodalaydi. Bu ma'no fe'lga -yap, - yotib, -moqda affiksal morflarni qo'shish va tuslash yo'li bilan ifodalanadi.
Gazeta o'qiyapmiz (o'qimoqdamiz, o'qiyotibmiz).
O'tgan zamon nutq jarayonidan oldin bo'lib o'tgan ish-harakatni anglatadi. Bu ma'no turli tillarda turlicha: rus tilida - n affiksi yordamida, ingliz tilida, agar fe'l to'g'ri fe'llar turkumiga mansub bo'lsa, -(e)d affiksi yordamida, agar u noto'g'ri fe'l bo'lsa, suppletiv, yo fe'l o'zagidagi tovushlarning o'zgartish orqali ifodalanadi:
Ba'zi tillarda o'tgan zamon bir nechta ko'rinishga ega. Bunday tillarga o'zbek va nemis tillari yaxshi misol bo'la oladi.
Hozirgi zamon o'zbek tilida o'tgan zamonning yaqin o'tgan zamon, uzoq o'tgan zamon, o'tgan zamon hikoya fe'li, o'tgan zamon davom fe'li va o'tgan zamon maqsad fe'li farqlanib, ularning har biri o'z ifoda vositasiga ega.
Yaqin o'tgan zamon fe'l o'zagiga -di affiksini qo'shish va tuslash, uzoq o'tgan zamon sifatdosh yasovchi-gan affiksini qo'shish va tuslash, (edi, ekan to'liqsiz fe'llarning - gan affiksini olgan fe'l formasi bilan birikishi natijasida), o'tgan zamon hikoya fe'li fe'l o'zagiga ravishdosh yasovchi -b(ib) affiksini qo'shish va tuslash, o'tgan zamon davom fe'li -(a)r affiksi yordamida yasalgan hozirgi zamon sifatdoshiga edi to'liqsiz fe'lini tuslab biriktirish, -yotgan affiksi bilan yasalgan hozirgi zamon sifatdoshiga edi to'liqsiz fe'lini tuslab biriktirish, fe'l o'zagiga - moqda affiksini qo'shib, edi to'liqsiz fe'lini tuslab biriktirish va o'tgan zamon maqsad fe'li o'zagiga -moqchi affiksini qo'shish hamda, edi to'liqsiz fe'lini tuslab biriktirish yoki - digan
affiksi yordamida yasalgan kelasi zamon sifatdoshiga edi to'liqsiz fe'lini tuslab, biriktirish bilan ifoda etiladi. Yaqin o'tgan zamon: Men ishladim - Biz ishladik. Sen ishlading - Siz ishladingiz. U ishladi - Ular ishladilar. Uzoq o'tgan zamon: Men ishlaganman - Biz ishlaganmiz. Sen ishlagansan - Siz ishlagansiz. Men ishlagan edim. - Biz ishlagan edik. Sen ishlagan ekansan - Siz ishlagan ekansiz. U ishlagan emish -Ular ishlagan emish(lar). O'tgan zamon hikoya fe'li: Men ishlabman - Biz ishlabmiz.
Men ishlab edim - Biz ishlab edik.
Sen ishlabsan - Siz ishlabsiz.
Sen ishlab eding - Siz ishlab edingiz va hokazo.
O'tgan zamon davom fe'li: Men ishlar edim - Biz ishlar edik.
Men ishlardim - Biz ishlardik.
Men ishlayotgan edim - Biz ishlayotgan edik. Men ishlamoqda edim - Biz ishlamoqda edik va hokazo. O'tgan zamon maqsad fe'li: Men ishlamoqchi edim - Biz ishlamoqchi edik. Men ishlaydigan edim - Biz ishlaydigan edik va hokazo Hozirgi zamon nemis tilida kelasi zamonning ikki turi ajratiladi. Bu ikki zamon ingliz tilidagi birinchi va uchinchi kelasi zamon turlariga mos kelib, analitik vositalar yordamida yasaladi.
MUHOKAMA VA NATIJALAR
O'zbek tilidagi kelasi zamon boshqa tillardagidan ancha farq qiladi. O'zbek tilida sof kelasi zamon ma'nosini anglatadigan fe'l shakli yo'q. Yuqorida aytilganidek fe'lning bir shakli ayni vaqtda ham hozirgi, ham kelasi zamonni anglataveradi. Haqiqiy kelasi zamon kelasi zamon gumon fe'li, kelasi zamon maqsad fe'lidan iborat bo'ladi.
Kelasi zamon gumon fe'li ish-harakatning nutq so'zlangandan so'ng sodir bo'lishini taxmin qilinishini anglatadi. Bu ma'no - (a)r affiksal morfemasi bilan yasalgan sifatdoshni tuslash orqali ifoda etiladi.
Men ishlarman - Biz ishlarmiz.
Sen ishlarsan - Siz ishlarsiz.
U ishlar - Ular ishlar.
Kelasi zamon maqsad fe'li nutq jarayonidan so'ng bajarilishi maqsad qilib olingan, mo'ljallangan ish-harakatni anglatadi. Bu ma'no fe'l o'zagiga - moqchi affiksal morfemasini qo'shish va tuslash bilan, yoki hozirgi zamon ravishdoshiga -digan affiksal morfemasini qo'shish va tuslash bilan ifodalanadi.
Men ishlamoqchiman - Biz ishlamoqchimiz.
Men ishlaydiganman - Biz ishlaydiganmiz.
Sen ishlamoqchisan - Siz ishlamoqchisiz.
Kelasi zamonning o'zbek tilidagi ko'rinishlari bizga ma'lum bo'lgan Hind-ovrupa tillarining birortasiga ham mos kelmaydi. Demak, har bir tilning o'ziga xos grammatik ma'no turlari va ularni ifoda qilish uslublari bor.
Nemis tilida 6 ta zamon bor: das Präsens, das Präteritum, das Perfekt, das Plusquamperfekt, das Futur I va das Futur II.
Perfekt- o'tgan zamon shaklining haben yoki sein yordamchi fe'llari bilan yasalishi
haben bilan quyidagife'llar o'tgan zamon shakliniyasaydi:
1. barcha o'timli fe'llar:
Er hat seinen Freund besucht. Er hat den Weg gefunden.
Eslatma:
(1) haben yordamchi fe'li (Akkusativobjekt) tushum kelishigi ma'lum gaplarda har doim kelavermaydigan o'timli fe'llar bilan ham qo'llanadi:
Die Mutter hat gegessen. Der Lehrer hat den ganzen Abend gelesen.
(2) ba'zi o'timli fe'llar o'tgan zamon shaklini sein bilan yasaydi. Bunday fe'llar qatoriga sodda fe'l shakli sein yordamchi fe'li bilan qo'llanadigan qo'shma yoki yasama fe'llar kiradi:
Der Schauspieler ist den Vertrag mit dem Stadttheater eingegangen. Der Jurist ist die Paragraphen durchgegangen. Der Patient ist seine Krankheit losgeworden.
2. Barcha o'zlik olmoshi sich bilan qo'llanuvchi fe'llar :
Er hat sich über das Geschenk Der Junge hat sich die Zähne geputzt. Du hast dir den Sprung vom 3-Meter-Turm nicht zugetraut.
3. barcha modal fe'llar bilan:
Der Junge hat ins Kino gehen wollen.
Er hat in die Schule gemusst, (ugs.)
Der Patient hat den Arzt nicht aufsuchen können.
Der Meister hat zur Direktion gehen sollen.
4. barcha shaxssiz fe'llar bilan:
Gestern hat es geregnet und geblitzt. In der vorigen Woche hat es geschneit.
Shuningdek dunkeln, herbsten, nieseln, tagen v.b. shaxssiz fe'llar.
Eslatma:
(1) ba'zi shaxssiz fe'llar o'tgan zamon shaklini sein bilan yasaydi. Bunday fe'llar qatoriga sodda fe'l shakli sein yordamchi fe'li bilan qo'llanadigan qo'shma yoki yasama fe'llar kiradi:
Gestern ist es um die Weltmeisterschaft gegangen.
Es ist auf eine kompetente Entscheidung angekommen.
Sein yordamchi fe'li bilan o'tgan zamon shaklini yasaydigan fe'llar:
1. o'timsiz fe'llar bilan kelganda:
Der Kranke ist aufgestanden. Der Patient ist gestorben. Die Blume ist verblüht. Die Suppe ist angebrannt.
2. barcha ish- harakatni ifodalovchi fe'llar qo'llanganda (bunday fe'llar asosan o'rin o'zgarishini ifodalaydi):
Der Sportler ist gelaufen. Wir sind durch den Wald gewandert. Der Tourist ist nach Tunesien geflogen. Der Gast ist pünktlich gekommen.
3. sein va bleiben fe'llari kelganda:
Er ist lange Zeit im Ausland gewesen.
Er ist bis ins hohe Alter Sportler geblieben.
Eslatma: werden fe'li ham o'tgan zamon shaklini sein bilan yasaydi:
Es ist kalt geworden.
4. sodda fe'l shakli o'tgan zamonda sein bilan qo'llanadigan qo'shma yoki yasama fe'llar ham o'z o'tgan zamon shaklini sein bilan yasaydi:
Die Akademie ist mit dem Produktionsbetrieb einen Vertrag eingegangen.
O'tgan zamon shaklida haben va/yoki sein bilan qo'llanuvchi fe'llar:
Odatda nemis tili grammatikasida shu narsa qoidaga muvofiqki, o'tgan zamon shaklida sein bilan qo'llanuvchi fe'llar haben bilan va aksincha ham qo'llanmaydi. Ammo shunday fe'llar borki, ular o'z o'tgan zamon shakllarini ham haben bilan, ham sein bilan yasashi mumkin. Quyidagilar shular jumlasidandir:
1. Shunday fe'llar mavjudki, ular Perfektda haben bilan ham, sein bilan ham qo'llanadi: ularning anglatgan ma'nosi, talab qilgan kelishigi ham ahamayatga ega emas. Asosiy farq shundaki, agar fe'l harakatning davom etishini ko'rsatsa haben bilan, agar u harakatning biror tomonga yo'nalganligini, harakatda o'rin o'zgarishini ifodalasa sein bilan ishlatiladi:
Sie hat früher sehr viel getanzt. Sie ist durch den Saal getanzt. Er hat drei Stunden gesegelt. Er ist nach der Insel gesegelt.
Shuningdek: flattern, reiten, rudern Eslatma:
(1) Harakat fe'llari asosan o'tgan zamon shaklida sein bilan qollaniladi. Ularning ko'pchiligi o'timsiz fe'llar hisoblanadi:
fliegen, galoppieren, klettern, laufen, reisen, schwimmen, springen
(2) Shunday fe'llar ham borki, bunday fe'llar bilan sein va haben ko'makchi fe'llarini qo'llashda chalkashmovchiliklar uchraydi. Bunday fe'llar qatoriga holat o'zgarishini ifodalovchi fe'llar kiradi, ular na harakatning sodir bo'lishini, na holatni ifodalaydi:
Der Lehrer hat schnell gealtert. Der Lehrer ist schnell gealtert. Wein hat gegoren. Der Wein ist gegoren.
(3) liegen, sitzen va stehen fe'llari bilan Germaniyaning o'rta qismlarida haben, janubiy qismalarida esa sein qo'llaniladi:
Er hat/war an seinem Schreibtisch gesessen.
2. Ba'z fe'llar o'zlari anglatgan ma'no va talab qiladigan kelishigiga qarab o'tgan zamon shaklini haben yoki sein bilan yasaydi: Er hat die Blume abgebrochen. Die Blume ist abgebrochen. Das Schiff hat den Hafen angelaufen. Die Produktion ist pünktlich angelaufen. Der Junge hat den Handwagen gezogen. Die Familie ist aufs Land gezogen.
XULOSA
Xulosa o'rnida aytishimiz mumkinki, fe'llarda zamon kategoriyasi til o'rganishda muhim ahamiyat kasb etadi. Shu sababdan mazkur lisoniy fenomenni ikki til doirasida qiyosan o'rganish maqsad qilindi. Ushbu jarayonda shu narsa ko'zga tashlandiki, har ikki tildoirasida o'tgan, hozirgi va kelasi zamonlar mavjud bo'lsada, ularni hosil qilish va qo'llashda farqli jihatlar mavjuddir.
REFERENCES
1. Rakhmanova, D., Zaripova, G., Rakhmatov, F., & Abdukhalilova, D. (2020). NEMIS VA O'ZBEK TILSHUNOSLIGIDA FRAZEOLOGIZMLAR TASNIFI. Science and education, 1(8), 330-340.
2. PaxMaHOBa, Д. А., Усмонходжаева, М. А., Санакулов, З. И., & Зарипова, Г. Ф. (2020). НЕМИС ВА УЗБЕК ТИЛЛАРИ ЗАМОНАВИЙ ТИЛШУНОСЛИГИДА СУЗ ЯСАЛИШИ ТИЗИМИ. Science and education, 1(8), 537-546.
3. Рахматов, Ф. (2014). Lieder im Deutschunterricht. Таълим самарадорлиги, 137-141.
4. Рахматов, Ф., & Тилолова, Г. (2013). Чет тилини уцитишда хориж тажрибаси ва грантларнинг ахамияти. Чет тилини уцитишда методика, малака ва тажриба, 259-261.
5. Муродцосимов, А., Рахманова, Д., Санакулов, З., & Зарипова, Г. (2020). Немис ва узбек тилларида суз ясаш усуллари (композицион усул мисолида). Academic Research in Educational Sciences, 1(2), 241-248.
6. Зарипова, Г., Абдухалилова, Д., Усмонходжаева, М., & Санакулов, З. (2020). Суз ясалиши лексикографиянинг мухим объектларидан бири сифатида (немис ва узбек тиллари мисолида). Academic Research in Educational Sciences, 1(2), 249-258.
7. Sanakulov, Z. (2020). The System of Word Formation in Modern German and Uzbek Languages and its Comparative Analysis. УченыйXXI века, 5(2), 61-65.
8. Sanakulov, Z. I. (2020). Interpretation of compound words as lemmas (on the example of german-uzbek dictionaries). ACTA NamSU, (8), 251-256.
9. Санакулов, З. И., & Мусабекова, М. Н. (2019). Преимущества и недостатки литературных текстов в преподавании иностранных языков. Молодой ученый, (3), 378-379.
10. ^аршиева, Д. Э. (2019). ТАЛАБА-ЁШЛАРГА ТАЪЛИМ БЕРИШДА ИНТЕРФАОЛ МЕТОДЛАРДАН ОДИЛОНА ФОЙДАЛАНИШ. БАРКАРОР РИВОЖЛАНИШДА УЗЛУКСИЗ ТАЪЛИМ: МУАММО ВА ЕЧИМЛАР, 1.
11. ^аршиева, Д. Э. (2020). Харбий хизматчилар оиласини ижтимоий химояси.
Зирули цалцон илмий-ахборот журнали, 1(1), 35-37.
12. ^аршиева, Д. Э. (2020). ГЛОБАЛЛАШУВ ЖАРАЁНИДА МАЪНАВИЙ ТАХДИДЛАРНИ ОЛДИНИ ОЛИШ. МАЪНАВИЙ ТАХДИДЛАРГА КАРШИ КУРАШИШ МЕХАНИЗМЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ— ХАВФСИЗЛИКНИ ТАЪМИНЛАШОМИЛИСИФАТИДА, 249-250.
13. Karshieva, D. (2020). Social protection is a guarantee of family unity. Journal of Social Studies, 7(3), 89-96.
14. Usmonxodjayeva, M. A. (2020). Teacher's Skill in Teaching Military Terms and Their Translation Tips. International Journal of Research, 7(01), 45-53.
15. Usmonhodjaeva, M. A., & Shirnazarova, Z. A. (2020). QUESTIONS FROM FOREIGN LANGUAGE TEACHING IN EDUCATIONAL BODIES. EPRA International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR), 6(6), 448-451.
16. Karimova, N., & Usmonhodjaeva, M. (2020). From songs for reading a foreign language use. International scientific and technical journal innovation technical and technology, 32-33.
17. Usmankhadjayeva, M. (2019). The culture of speech in future doctors. Учёный XXI века, 6(2), 30-31.
18. Usmonhodjaeva, M. A., & Shirnazarova, Z. A. (2020). QUESTIONS FROM FOREIGN LANGUAGE TEACHING IN EDUCATIONAL BODIES. EPRA International Journal of Multidisciplinary Research (IJMR), 6(6), 448-451.
19. Usmonxodjayeva, M. A. (2020). Teacher's Skill in Teaching Military Terms and Their Translation Tips. International Journal of Research, 07(01), 45-53.
20. Abdukhalilova, D. (2020). Semantic properties of pairs of words. The Journal of National University, 117-118.
21. Abdukhalilova, D. (2020). Semantic features of double words in German and Uzbek languages. International scientific-practical conference on modern problems and prospects of learning foreign languages in the education system,,, 155-158.
22. Abdukhalilova, D. (2020). Morphological features of double words in German and Uzbek languages. "Current issues of foreign philology and linguodidactics", 7(30), 111113.
23. Abdukhalilova, D. (2020). The study of double words in linguistics [Conference session]. "Current problems of linguistics and translation studies in the XXI century: theory, practice, innovation" Scientific-practical online conference at the level of higher education institutions under the Ministry of Higher and Secondary Special Educati, 1(30), 215-220.
24. Санацулов З.И. Суз ясалишининг лексикографик аспекти (немисча-узбекча луFатлар мисолида) // Узбекистонда хорижий тиллар. — 2020. — № 4 (33), — Б.31-45
25. Махмудов, Ш., Санакулов, З. И., Шайхисламов, Н. З., & ^аршиева, Д. Э. (2020). Педагогик таълимда "Кластер". Science and Education, 1(7), 587-593.
26. Санакулов, З. И. (2020). НЕМИС ВА УЗБЕК ТИЛЛАРИДА СУЗ ЯСАЛИШИ МАЪНОСИ (ЧОЕИШТИРМА АСПЕКТДА). Science and Education, 1(Special Issue 1), 179-186.
27. Санакулов, З. И. (2019). Using of Fiction in Teaching Foreign Languages as a Factor for Formation of Reproductive Competence. Иностранные языки в Узбекистане, (2), 77-83.
28. САНАКУЛОВ, З. И., & ХОДЖИЕВ, Р. М. (2018). ИНТЕРНЕТ И ПРОБЛЕМЫ ВОСПИТАНИЯ ПОДРОСТКОВ. МОЛОДОЙ УЧЕНЫЙ, 45(431), 274-277.
29. Sanakulov, Z. (2019). Таълим муассасаларида педагогик таълим инновацион кластер истщболи. In Хорижий тилларни уцитиш самарадорлигини инновацион педагогик таълим кластери асосида амалга ошириш истицболлари (pp. 120-124). CSPI.
30. Sanakulov, Z. (2020). Affixation as one of the important objects of grammar. In Current issues of 21st century linguistics and translation studies: theory, practice, innovation. NUU. https://doi.org/10.6084/m9.figshare.12560474.v1
