Научная статья на тему 'ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ИСЛОҲ ЭТИШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ'

ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ИСЛОҲ ЭТИШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
321
84
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
пенсия тизими / пенсия тизимини ислоҳ этиш / умр давомийлиги / пенсия суғуртаси бадаллари / молиявий барқарорлик / бюджет юки / бозор механизмлари / тақсимланувчи тизими / жамғариб бориладиган тизим / демографик омиллар. / пенсионная система / реформирование пенсионной системы / продолжительности жизни / страховые пенсионные взносы / финансовая устойчивость / бюджетная нагрузка / рыночные механизмы / распределительная система / накопительная система / демографические факторы.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Маматов Баҳодир Сафаралиевич

Мақолада ривожланган ва ривожланаётган айрим мамлакатларда пенсия таъминоти тизимини ислоҳ этишнинг асосий йўналишлари тадқиқ этилган. Пенсия тизимига таъсир этувчи демографик омиллар, яъни туғилишнинг камайиши, умр кўриш давомийлигининг узайиши, меҳнатга лаёқатсиз аҳоли улушининг ўсиб бориши ўрганилган ва уларнинг пенсия тизимининг молиявий барқарорлигига таъсири очиб берилган. Авлодлар бирдамлиги тамойилига асосланган тақсимланувчи ва жамғариб бориладиган пенсия тизимининг ўзига хос хусусиятлари ва қўлланилиши зарурияти таҳлил қилинган. Хорижий мамлакатларда пенсия таъминоти тизими тажрибаларидан Ўзбекистонда фойдаланиш имкониятлари бўйича илмий хулосалар шакллантирилган ҳамда миллий пенсия тизимини ривожлантиришга қаратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ РЕФОРМИРОВАНИЯ СИСТЕМЫ ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ В ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАНАХ

В статье исследованы основные направления реформирование системы пенсионного обеспечения в некоторых развитых и развивающихся странах. Изучены демографические факторы, влияющие на пенсионную систему, такие как снижение рождаемости, увеличение продолжительности жизни, рост доли нетрудоспособного населения, и раскрыто их влияние на финансовую устойчивость пенсионных систем. Обсуждаются особенности и необходимость применения распределительной пенсионной системы, основанной на принципе солидарности поколений и накопительной пенсионной системы. Сформированы научные выводы о возможности применения в Узбекистане опыта системы пенсионного обеспечения зарубежных стран и разработаны предложения и рекомендации, направленные на развития национальной пенсионной системы.

Текст научной работы на тему «ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ИСЛОҲ ЭТИШНИНГ УСТУВОР ЙЎНАЛИШЛАРИ»

Маматов Бах,одир Сафаралиевич,

Тошкент молия институти "Бахолаш иши ва инвестициялар" кафедраси доценти, иктисод фанлари номзоди

ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ИСЛОХ ЭТИШНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

УДК: 64.35-624(575.1)

МАМАТОВ Б.С. ХОРИЖИЙ МАМЛАКАТЛАРДА ПЕНСИЯ ТАЪМИНОТИ ТИЗИМИНИ ИСЛОУ ЭТИШНИНГ УСТУВОР ЙУНАЛИШЛАРИ

Маколада ривожланган ва ривожланаётган айрим мамлакатларда пенсия таъминоти тизимини ислох этишнинг асосий йуналишлари тадкик этилган. Пенсия тизимига таъсир этувчи демографик омиллар, яъни туFилишнинг камайиши, умр куриш давомийлигининг узайиши, мехнатга лаёкатсиз ахоли улушининг усиб бориши урганилган ва уларнинг пенсия тизимининг молиявий баркарорлигига таъсири очиб берилган. Авлодлар бирдамлиги тамойилига асосланган таксимланувчи ва жамFариб бориладиган пенсия тизимининг узига хос хусусиятлари ва кулланилиши зарурияти тахлил килинган. Хорижий мамлакатларда пенсия таъминоти тизими тажрибаларидан Узбекистонда фойдаланиш имко-ниятлари буйича илмий хулосалар шакллантирилган хамда миллий пенсия тизимини ривожланти-ришга каратилган таклиф ва тавсиялар ишлаб чикилган.

Таянч сузлар: пенсия тизими, пенсия тизимини ислох этиш, умр давомийлиги, пенсия сугуртаси бадаллари, молиявий баркарорлик, бюджет юки, бозор механизмлари, таксимланувчи тизими, жамFариб бориладиган тизим, демографик омиллар.

МАМАТОВ Б.С. ПРИОРИТЕТНЫЕ НАПРАВЛЕНИЯ РЕФОРМИРОВАНИЯ СИСТЕМЫ ПЕНСИОННОГО ОБЕСПЕЧЕНИЯ В ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАНАХ

В статье исследованы основные направления реформирование системы пенсионного обеспечения в некоторых развитых и развивающихся странах. Изучены демографические факторы, влияющие на пенсионную систему, такие как снижение рождаемости, увеличение продолжительности жизни, рост доли нетрудоспособного населения, и раскрыто их влияние на финансовую устойчивость пенсионных систем. Обсуждаются особенности и необходимость применения распределительной пенсионной системы, основанной на принципе солидарности поколений и накопительной пенсионной системы. Сформированы научные выводы о возможности применения в Узбекистане опыта системы пенсионного обеспечения зарубежных стран и разработаны предложения и рекомендации, направленные на развития национальной пенсионной системы.

Ключевые слова: пенсионная система, реформирование пенсионной системы, продолжительности жизни, страховые пенсионные взносы, финансовая устойчивость, бюджетная нагрузка, рыночные механизмы, распределительная система, накопительная система, демографические факторы.

MAMATOV B.S. PRIORITY DIRECTION REFORMING THE PENSION SYSTEM IN FOREIGN COUNTRIES

In the article is discussed the main directions of reforming the pension system in some developed and developing countries. The demographic factors affecting the pension system, such as a decrease in the birth rate, an increase in life expectancy, an increase the proportion of the disabled population, have been studied and these influences to the financial stability of pension systems has been discussed. The features and necessity of applying the pay-as-you-go pension system based on the principle of solidarity between generations and the funded pension system are analyzed. Scientific conclusions on the possibility of applying of some foreign countries experience in the pension system of Uzbekistan as well proposals and recommendations have been developed aimed at developing the national pension system.

Key words: pension system, pension system reforms, life expectancy, insurance pension contributions, financial stability, budgetary burden, market mechanisms, pay-as-you-go system, accumulation system, demographic factors.

Кириш.

Хар кандай мамлакатда пенсия таъминоти кекса ёшдаги фукароларни ижтимоий химоя килишнинг мухим йуналишларидандир. Ривож-ланаётган мамлакатларда жами ахоли тарки-бида кексалар улушининг юкорилиги уларнинг пенсия таъминотини яхшилаш оркали турмуш фаровонлигини таъминлашдаги асосий муам-молардан бири хисобланади. Шу нуктаи назар-дан «ёши улуг инсонлар, катта авлод вакилла-рига эътибор ва амалий рамхурликни кучайтириш, уларнинг пенсияларини ошириш, тиббий хиз-мат ва ижтимоий-маиший таъминотни яхшилаш бундан буён хам Президент учун, Хукуматимиз ва барча хокимликлар учун энг мухим устувор вазифалардан бири булиб к,олади» [1]. Уз навба-тида, ана шундай устувор вазифаларнинг сама-рали ижросини таъминлашда пенсия тизимини ислох этиш йуналишлари буйича хориж таж-рибасини урганиш ва пенсия тизимига таъсир этувчи демографик омилларни илмий тадкик этиш оркали миллий пенсия тизимини ривож-лантиришга каратилган тавсиялар ишлаб чикиш мухим ахамият касб этади.

Дунёдаги барча мамлакатларда мехнат бозори ва пенсия тизимлари бекарорлашувининг асосий сабабларидан бири хам демографик омил-лар таркибидаги тугилишнинг камайиши булиб, бу табиий равишда мехнатга лаёкатсиз ахоли улушининг усишига олиб келади. Олиб борил-ган тадкикот натижаларига кура, «1975 йилдан 2005 йилгача булган даврда ёки 30 йил давомида фертил (туриш) ёшидаги бир аёлга турри келувчи болалар сони Африкада 6,72 дан 4,97 гача, Оси-ёда 5,08 дан 2,47 гача, Европада 2,16 дан 1,40 гача,

Шимолий Кореяда - 2,01 дан 1,99 гача камай-ган» [2].

Иккинчи энг мухим демографик омиллар-дан бири - умр куриш давомийлиги. Эксперт-ларнинг прогнозларига кура, «2005 йилдан 2050 йилгача ёки 45 йил давомида Африкада уртача умр куриш даври 49,1 йилдан 65,4 йилгача, Оси-ёда 67,3 дан 77,1 йилгача, Европада 73,7 дан 80,6 йилгача, Шимолий Америкада 77,6 дан 82,7 йилгача узаяди» [3].

Ушбу икки демографик омил, яъни турилишнинг камайиши ва умр давомийлигининг узайиши пенсия туловларини молиялаштиришнинг таксимот тизимига1 эга булган мамлакатларда ижтимоий сугурта дастурларини ислох килиш моделини танлаш учун жуда мухимдир. Чунки, айнан, ушбу тизимлар демографик омиллар таъсирига бево-сита борликдир. Бундай шароитда, экспертларнинг фикрига кура, «пенсия ёшининг оширилиши пенсия тизимларининг молиявий мувозанати муам-мосини хал килишнинг бирмунча самарали усули» булиб, мазкур муаммо дунёнинг етакчи олимлари томонидан кенг микёсда тадкик этилмокда. [4]

Мавзуга оид адабиётларнинг та^лили.

Узок хорижлик олимлардан Anita М^сЬмагенинг илмий тадкикотларида [5] пенсия тизимлари тахлил килинган. Унинг фикрича, анъанавий пенсия тизимларида инсонлар сурурта бадаллари тулашлари ва бу бадаллар микдори

1 Пенсия туловларини молиялаштиришнинг таксимот тизими деярли барча мамлакатларда амал килади, шу жумладан, Узбекистонда хам. Ушбу тизимда пен-сионерларнинг пенсиялари хозирда иш билан банд булганлар хамда иш берувчиларнинг ижтимоий суFурта бадаллари ва ягона ижтимоий туловлари хисобидан туланади. Шунинг учун мазкур тизим авлодлар бир-дамлиги тамойилига асосланган «таксимланувчи» пенсия тизим деб номланади.

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

1-расм. Айрим мамлакатларда пенсия харажатларининг мамлакат ЯИМ ^ажмидаги улушининг

прогноз курсаткичлари (фоиз ^исобида) [11].

ва тулов даврийлигига караб, пенсия тайин-ланиши ва молиялаштирилиши, шунингдек х,ар бир фукаро кексаликда даромадларининг йукотилишидан ижтимоий су€урталаниши зарур. Бундан куринадики, пенсия таъминоти тизимида ижтимоий суfурта бадаллари мух,им ах,амият касб этади ва таксимланувчи пенсия модели бирмунча самарали х,исобланади. Таникли иктисодчи олим David В1акенинг илмий ишларида [6] Буюк Британия пенсия тизими тадкик этилган. Хусусан, пенсия тизимида амалга оширилган ислох,отлар, пенсия таъминотига таъсир этувчи рисклар, пенсия фондлари активларини инвестициялаш самара-дорлиги, пенсия таъминотини молиялаштириш-нинг белгиланган бадаллар (defined-contribution) ва белгиланган туловлар (defined-benefit) тизими урганилган. Пенсия тизимининг молиявий баркарорлигини таъминлаш учун нодавлат пенсия таъминотини ривожлантиришга оид таклиф ва тавсиялар берилган.

Якин хорижлик олимлардан В.Роикнинг фикрича, иш билан банд булган х,ар бир фукаро пенсия фондига ижтимоий су€урта бадалларини тулашлари лозим. Шунингдек, пенсия фондла-рининг молиявий баркарорлигини оширишда нодавлат пенсия тизимининг мух,им ах,амият касб этиши алох,ида таъкидланган [7]. Л.Федоровнинг илмий тадкикотларида авлодлар бирдамлиги тамойилига асосланган таксимланувчи пенсия тизими кескин демографик узгаришлар шарои-тида давлат бюджетидан трансфертлар ажрати-лиши зарурлиги кайд этилган. Халкаро тажриба-лар асосида куп даражали (давлат пенсиялари,

жамfариб бориладиган пенсия ва хусусий пенсия фондлари) пенсия таъминоти тизимини ривож-лантириш тавсия этилган [8].

Мамлакатимиз иктисодчи-олимларидан А.Вахабов ва Н.Мажидовнинг илмий тадкикотларида жам€ариб бориладиган пенсия тизимининг инвестицион фаолликка таъ-сири тадкик этилган ва уни ривожланти-риш йуналишлари асослаб берилган [9]. И.ф.д. Д.Рустамов томонидан Узбекистонда пенсия тизимининг молиявий баркарорлигини таъминлаш масалалари тадкик килинган ва бу борада куп даражали пенсия тизимини ривожлантириш зарурлиги илмий жих,атдан асосланган [10].

Тадцицот методологияси.

Мазкур мавзуни ёритишда тах,лил, индукция, дедукция, тизимли ва комплексли ёндашув усул-ларидан фойдаланилди.

Та^лил ва натижалар.

Юкори суръатларда ривожланаётган мамла-катлар каби Осиё мамлакатлари пенсия тизими бугунги кунда Европа ва Шимолий Америка пенсия тизими билан бир хил муаммоларга дуч келмокда. Нисбатан юкори даражадаги умр куриш давомийлигига эга Японияда пенсия таъминоти тизимининг молиявий муаммолари бугунги кунда кескин тус олмокда. Ушбу муаммоларнинг кескин тус олиши келгуси 10 йилликда Хитой, Жанубий Корея ва Сингапурда кутилмокда. Осиё мамлакатлари ах,олиси кексайишининг прогноз даражаси бугунги кунда бошка мамлакатларда шунга ухшаш курсаткичларни ортда колдиради. Бу эса мех,нат бозоридаги муаммоларнинг кескинлашуви, маз-

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

"~72 МЕХНАТ БОЗОРИ ВА ИЖТИМОИЙ ХИМОЯ / РЫНОК ТРУДА И СОЦИАЛЬНАЯ ЗАЩИТА '

ч_У

2-расм. Айрим ривожланган мамлакатларда пенсия сугуртаси бадаллари ставкаси (иш х,ак,ига

нисбатан фоиз х,исобида) [14].

кур мамлакатлар бюджети баркарорлигининг пасайиши ва пенсия тизимида такчилликнинг усиб бориши каби салбий окибатларни келтириб чикаради. Пенсия таъминоти учун харажатлар-нинг ялпи ички махсулот (ЯИМ) хажмидаги улу-шининг прогноз курсаткичлари куйидаги расмда келтирилган (1-расм).

Экспертларнинг прогнозларига кура, пенсия таъминоти учун харажатларнинг ЯИМ хажмидаги улуши 2050 йилга келиб, 2014 йил билан таккослаганда Малайзияда 1% дан 2%га, Сингапурда 1% дан 2,3%га, Гонконгда 1,3% дан 3% га, Австралияда 5% дан 7% га, Жанубий Коре-яда 2,5% дан 7,1% га, Янги Зелландияда 7,5% дан 13,9% га, Хитойда 5,1 % дан 14,2% га ва Монго-лияда 8,9% дан 27,5% га усади.

Осиё мамлакатлари пенсия тизимларининг молиявий баркарорлигини таъминловчи утган асрдаги анъанавий механизмлари эндиликда ишламаяпти. Ушбу мамлакатларда пенсия тизимларининг молиявий баркарорлигини таъминлаш воситаси сифатида жамтариб бориладиган пенсия тизими нисбатан якинда жорий килинди. Жумла-дан, Узбекистонда хам пенсия таъминоти тизи-мининг хукукий асосларини такомиллаштириш, иш берувчиларнинг пенсия ёшига етган ходим-ларнинг моддий ахволини яхшилашдаги масъу-лиятини кучайтириш, пенсия олувчиларга дав-лат пенсия туловларига кушимча равишда даро-мад олиш манбаларини яратиш, шунингдек, кек-салик чотида фукароларнинг уз фаровонлиги учун шахсий жавобгарлигини ошириш мак,садида ислохотлар олиб борилди, натижада 2005 йил-дан бошлаб республикамизда фукароларнинг

жамтариб бориладиган пенсия тизими амалиётга жорий килинди [12].

Бундан ташкари Осиё мамлакатлари мажбу-рий пенсия сутуртаси, фукароларнинг пенсияла-рини шакллантиришда биргаликда молиялашти-риш, ижтимоий сутурта бадали микдори ва иш хаки даражасига караб, пенсия формулаларини куллаш оркали узларини синаб курмокда. Бирок, мутахассислар фикрича [13], Осиё мамлакатлари пенсия тизимларининг молиявий баркарорлигини таъминлашда ушбу мамлакатлар ахолисининг пенсия ёшига ботлаш асосий рол уйнайди ва шу билан бирга «авлодлар бирдамлиги» тамойили бузилишининг олди олинади. Масалан, Финляндия, Португалия ва Германияда кутилаётган умр куриш давомийлиги коэффициенти пенсия таъминоти тизимининг молиявий баркарорлиги омил-лари билан чамбарчас ботликдир.

Хозирги кунда деярли барча мамлакатларда пенсия ёшини тартибга солиш буйича мезонларни ишлаб чик,иш ва танлаш масаласи жуда мухимдир. Ана шундай мезонлардан бири умр давомийлиги-нинг узайиши хисобланади. Канада, Дания, Португалия, Финляндия ва Греция каби мамлакатларда умр давомийлигининг узайиши шароитида пенсия тизимини молиялаштириш масалалари пенсия ёшини ошириш билан тартибга солинади. Ушбу мамлакатларда хар беш йилда бир марта умр давомийлиги ва пенсия ёшининг киёсий мони-торингини утказишнинг автоматлаштирилган тартиби жорий килинган. Бу уларга давлат пенсия таъминоти тизими доирасида пенсия ёшини ошириш зарурлигини асослашга имкон беради. Масалан, Чехия Республикасида умр куриш давомийлиги буйича ижобий динамика кузатилса, хар

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

йили пенсия ёши автоматик тарзда 2 ойга ошири-лади. Францияда пенсия ёшини тартибга солиш мезонлари фукаро хаётининг иктисодий фаол даври билан унинг пенсияда булиш даври ора-сидаги нисбатга (66:33) риоя килишга асосланади.

Саноати ривожланган мамлакатларда пенсия тизимининг молиявий баркарорлигини тартибга солиш воситаси сифатида пенсия суFуртаси бадал-лари ставкасининг даражаси фаол кулланилади. Унга оид прогноз курсаткичларни 2-расм оркали куриш мумкин.

Германияда ушбу бадалларнинг ставкалари пенсия тизимининг молиявий баркарорлиги учун асос булган мезонларга мос келмаса автоматик равишда тартибга солинади. Канадада пенсия бадаллари ставкалари икки холатда узгартирилиши мумкин: биринчи холатда, конун билан белгиланган пенсия сугуртаси бадаллари ставкаси даражаси пенсия тизимининг молиявий баркарорлигини зарур даражада таъминла-маса, иккинчи холатда, хукумат пенсия тизимининг молиявий баркарорлигини таъминлашнинг бошка усулларини топа олмаса.

Шундай килиб, Европа мамлакатларида ва Шимолий Америка мамлакатларида пенсия тизимининг молиявий баркарорлигини автоматик тарзда тартибга солишнинг бирмунча сама-рали воситалари икки мезонга асосланади: пенсия ёши ва пенсия сугуртаси бадаллари ставкаси даражаси. Пенсия тизимининг ушбу «автоматик созлаш механизми»нинг асосий афзал-лиги шундаки, унинг хатти-харакатини тахмин килса булади ва нисбатан содда: ушбу механизм-даги танланган мезонлардан (узгарувчилардан) бирининг узгариши автоматик равишда пенсия тизимининг молиявий баркарорлигини куллаб-кувватлаш максадида тизимнинг ишлаш парамет-рларининг узгартирилишига ва унга мослашишга олиб келади.

Лекин, «автоматик созлаш механизми»нинг кулланилиши салбий окибатларга хам олиб келиши мумкин. Барча шахслар учун пенсияга чикканларидан сунг умр давомийлигининг узайи-шини хисобга олган холда пенсия ёшининг автоматик равишда оширилишида куйидагилар хам хисобга олиниши зарур: турли даражадаги таъ-лим ва куникмаларга эга булган шахслар, нафакат, умр давомийлигининг турли курсаткичларига эга булишади, балки пенсияга чикканларидан сунг узларига муносиб иш топиш учун турли имко-ниятларга эга буладилар, натижада пенсия ёши-

нинг оширилиши уларга йукотилган даромадни коплашига йул куймайди. Ушбу вазиятдан чикиш йули Японияда мавжуд булиб, у ерда иш билан банд ахолининг аксарияти «автоматик созлаш механизми» воситалари билан боFлик булган шартномаларга эга булиб, улар хар бир ходим-нинг пенсия ёшини автоматик равишда мослаш-тириб боради.

Халкаро валюта фонди (ХВФ) мутахассисла-рининг тадкикотлари шуни курсатмокдаки, умр давомийлигига караб пенсия ёшини автоматик тарзда тартибга солишнинг жорий этилиши Осиё мамлакатларида ханузгача етарли даражада таркалмаган (зарур даражада эътибор топ-маган). Бундан ташкари, бир катор тадкикотлар курсатишича, Сингапур, Таиланд, Бруней, Шри-Ланка, Малайзия каби мамлакатларда пенсияга чикканидан кейин ахолининг уртача умр куриш давомийлиги 25-28 йилни ташкил килади, бу эса ушбу мамлакатлар пенсия тизимларининг молиявий холатига жиддий салбий таъсир курсатади. Табиийки, ушбу мамлакатларда пенсия ёшини ошириш мувозанатли пенсия тизимига эришиш-нинг ягона воситаси хисобланади. Бирок, Осиё мамлакатларида пенсия таъминоти тизимларининг узига хос хусусиятларини хисобга олиш зарур. Осиёдаги куплаб мамлакатларнинг пенсия тизимлари турлича булиб, молиялаштиришнинг турли схемалари билан ажралиб туради. Маса-лан, фукаролар билан харбийларнинг пенсияла-рини молиялаштириш манбалари ва схемалари турлича. Хитойда ёлланма ишчилар, кишлок ва шахарда яшовчи фукаролар пенсия таъминоти-нинг турли схемалари мавжуд.

Япония пенсия таъминоти тараккиёти буйича бой тажрибаларга эга. Япония хукумати 1985 йилда замонавий ижтимоий сугурта ва пенсия тизимини яратди. У уч даражали пенсия тизим-дан иборат: асосий жамгариб борилувчи миллий пенсия тизими (ягона ставкада); мажбурий кас-бий (мехнат) пенсия тизими (бадаллар ва ойлик маош микдорига караб); хусусий жамгариб бори-ладиган пенсия фондлари тизими.

Сунгги йилларда Японияда демогра-фик холатнинг кескинлашуви ва пенсия тизи-мида кузатилаётган такчиллик 1994 йилда янги ислохотларни амалга ошириш заруратини намоён килди ва бу ислохотлар куйидагилардан иборат булди:

- тегишли муассасалар томонидан демогра-фик прогнозлар тахлили асосида пенсия ёшини

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

ошириш таклиф килинди, пенсия индексаци-яси уртача соф иш хаки асосида узгариши бел-гилаб куйилди, хомиладорлик ёки тугрук таъти-лида булган кишилар пенсия бадалларидан озод килиниши белгилади;

- касбий (мехнат) пенсия тизими шахснинг даромадига ботлик булиб, автоматик тарзда келишув асосида иш берувчи томонидан ходим-нинг маошидан ушлаб колинади ва улуш сифа-тида бюджетга утказилади. Бу турдаги пенсиянинг микдори уртача йиллик иш хакининг 28,5 фои-зига тенг. Бу турдаги пенсияни олиш учун шахс 20 йилдан 40 йилгача ишлаган ва ойлик бадалларни тулаган булиши шарт. Ногиронларга, бокувчисини йукотганларга, шахс вафот этганида унинг ёш болали турмуш уртотига ёки фарзандининг узига пенсиялар белгиланади;

- хусусий жамтарма фондларида пенсия микдори пенсионернинг мукаддам канча муддат давомида ва канча микдорда бадал-лар тулаганига ботлик. Бу турдаги пенсия тизи-мида хам жамтарма фонди, ишчи ва иш берувчи уртасида шартномага мувофик ходимнинг маошидан иш берувчи фирма томонидан белгилан-ган фоизда жамтарма фондига бадаллар утказиб борилади. Одатда, бу микдор 4 фоизни ташкил килади. Хусусий жамтарма фондларига 25 ёшдан 65 ёшгача булган фукаролар аъзо булишлари мумкин. Бу турдаги фондларга маълум солик имтиёзлари берилади.

Японияда пенсияга чик,иш ёши 65 ёшни ташкил килади. Аммо, 70 ёшдан хам пенсияга чик,иш мумкин, бундай холатда пенсионер юк,ори микдорда пенсия олиш хукукига эга булади. Бу шуни англатадики, Японияда кеч пенсияга чикишни ратбатлантирувчи омиллар мавжуд.

Япония фукаролари учун кариликда ижтимоий химоясиз к,олиш хавфи деярли мавжуд эмас. Япония хукумати хар кандай инкирозлар шароитида хам фукароларининг пенсиясини 4-5 йилга ета-диган даражада (захира) таъминлаб куйган. Бунга хар кандай тараккий этган давлатнинг хам имкони йук. Масалан, тараккий этган мамлакатлардан Германия ва Буюк Британия пенсия фонди захи-ралари фукаролар пенсиясини тулаш учун атиги 2-3 ойга етади, холос.

Хитойда пенсияларни дастлаб давлат амалдор-лари ва давлат компаниялари ишчилари олиш-ган. Кейинчалик бу тизимга бозор ислохотлари натижасида хусусий секторда ишловчи шахар ахолиси хам жалб килинган. 2007 йилда 30 фоиз

ахоли пенсия таъминотига эга булган булса, колганлари анъанавий тарзда фарзандлари томонидан парвариш килинган. Шуни алохида таъ-кидлаш жоизки, буюк хитой файласуфи Конфуций таълимотларига кура, инсонийликнинг мохияти ота-онага рисоладагидек хизмат килиш, уларни охирги манзилига элтишдан иборат. Бу коидаларга кура, одобли фарзанд умр буйи ота-онасининг хизматида булиши, уларга тамхурлик курсатиши, парвариш килиши, саломатлиги ва манфаати йулида хамма нарсага тайёр туриши зарур. Хатто, улар ярамас, жиноятчи, утри ёки котил булганларида хам, одобли фарзанд мулой-имлик билан, ялиниб-ёлвориб булса хам, уларни яхши йулга кайтишга ундаши керак. «Фарзанд-ларнинг ота-онага иззат-икром курсатиши Хитой давлатининг хамма жойида конунан тан олин-ган, хаётий коидага айланган, инсонийлик наму-налари эса тахсину-так,лидларга лойик деб топил-ган» [15]. Бундан куринадики, Хитойда ижтимоий химоянинг самарали тизими мавжуд эмас, уларда фарзандлар мажбурий тартибда ота-онасини пар-варишлаши зарур.

2009 йилда Хитой хукумати кишлок ахолиси учун хам пенсияларни жорий килди. 2012 йилда пенсия тизими Хитой ахолисининг 55 фоизини камраб олди. ХВФ экспертлари фикрича, Хитой пенсия таъминоти тизимини ислох килиш ва унинг молиявий баркарорлигини таъминлаш-нинг бирдан-бир йули (ягона имконияти) пенсия ёшини ошириш хисобланади. Бугуни кунда Хитойда пенсияга чикиш ёши нисбатан кичик булиб, эркаклар 60 ёшдан ва аёллар 55 ёшдан пенсияга чикади. Бундай шароитда Хитойда эркаклар 18,5 йил давомида, аёллар эса 25,7 йил давомида пенсия олишлари кутилмокда. Бу эса ик,тисодиёти ривожланган мамлакатлардаги шунга ухшаш уртача курсаткичдан юкоридир. Агарда, Хитой хукумати пенсия ёшини ошириш чорала-рини курмаса, 2050 йилга келиб, эркаклар уртача 24 йил ва аёллар 30 йил давомида пенсия олишлари мумкин булади. Бу эса мамлакат пенсия таъминоти тизими мувозанатининг халокатли даражада ёмонлашувига олиб келади. Бундай холатда «автоматик созлаш механизми» воситалари ёрда-мида пенсия ёшини боскичма-боскич ошириш мавжуд муаммоларни баратарф этиш имконини бермайди ва макроиктисодий даражада пенсия тизимини тубдан ислох килиш зарурлигини такозо этади.

Шундай килиб, Осиё мамлакатларида пенсия тизимларини ислох килиш жараёнида «автоматик созлаш механизми»дан фойдаланиш хозирги боскичда ёрдамчи характерга эга булиб, ушбу механизмнинг уз вактида амалга оширилиши билан истикболда амалдаги пенсия тизимига сези-ларли даражада узгартириш киритиш заруратини камайтириш имконига эга булиш мумкин.

Пенсия таъминоти тизимининг факатгина жамгариб бориладиган тамойилларидан фойдаланиш Чили, Аргентина, Перу, Уругвай, Колумбия, Боливия, Сальвадор, Мексика пенсия тизи-миларини ислох килиш учун хос. Аммо, улар-нинг асосий хусусияти, аслида, амалга ошири-лаётган ислохотларни «кул»да бошкариш эди. Ислохотларнинг мохияти пенсия таъминотининг жамгариб бориладиган тизимлари тамойилларига асосланган хусусий пенсия таъминоти тизимла-рига утишдан иборат эди, яъни [16]:

- барча пенсия таъминоти тизимини шахсий пенсия жамFармалари хисоб ракамига утказиш;

- 10 йил давомида боск,ичма-боск,ич пенсия суFуртаси бадаллари ставкасини 5 фоизга оши-риш, бу эса коплаш коэффициентининг1 20 фоизга ошишига олиб келади;

- пенсия тизимидан олинган даромад-ларнинг бир кисмини туFридан-туFри пенсия микдорларини оширишга йуналтириш;

- пенсия тизимидан олинган даромадлар-нинг бир кисмини шахсий жамFариб борилаги-дан пенсия хисоб ракамларига йуналтириш;

- пенсия фонди бошкаруви аппаратини саклашга йуналтириладиган маъмурий харажат-ларни кискартириш.

Бирок, жамFариб бориладиган пенсия тизими фойдасига таксимланувчи пенсия тизи-мидан бутунлай воз кечиш пенсия тизим-ларининг бошкарув харажатларини кескин оширди, уларнинг ахоли даромадлари даража-сига боFликлигини кучайтирди, утиш даврида бюджет юкининг ошишига олиб келди. Хусу-

1 Ишловчи мехнат килиш жараёнида маълум микдорда иш хаки олади. Конунчиликда белгиланган пенсия ёшига етганида пенсияга чикади ва тегишли микдорда пенсия олади (давлат пенсия таъминоти, жамFариб бориладиган пенсия таъминоти ва х.к.). Олаётган пенсия микдори мехнат килган даврда олган иш хакисининг канча фоизини ташкил этаётганлигини коплаш коэффициенти ифодалайди. Бу курсаткич уртача пенсия микдорининг (РЬ) уртача иш хакига (Ра) нисбатини (К = РЬ / Ра * 100) ифодалайди. Халкаро Мехнат Ташкилотининг тавсиясига кура, бу курсаткич 40 фоиздан кам булмаслиги тавсия этилади.

сий жамFармаларнинг кескин усиши хар доим хам иктисодий усиш ва ички молия бозорининг тараккиётига олиб келмайди.

AJousten, М.Таппег, R.Diamond va J.Mirrlees, J.Gruber ва D.Wise каби хориж олимларининг тадкикотларига кура, пенсия таъминоти тизи-мида амалга оширилаётган ислохотлар сама-радорлиги давлатнинг молиявий воситаларини тартибга солишдаги иштироки даражасига сези-ларли даражада боFлик. Уларнинг фикрича, давлат иштирокини бахолашнинг куйидаги мезон-ларини ажратиб курсатиш максадга мувофикдир:

- пенсия таъминоти тизимининг даромад-ларини шакллантириш устидан назоратни амалга ошириш шакли - бутунлай хусусий сектор ёки тулик давлат томонидан;

- давлат тузилмаларининг пенсия суFуртаси тизимида молиявий окимларни тартибга солиш ва назорат килишда иштирок этиш зарурати дара-жаси;

- пенсия фондлари ресурсларини инвести-циялашни бошкариш жараёнида давлат тузилма-лари ва хусусий компаниялар уртасидаги вази-фаларни таксимлаш;

- пенсия суFуртаси тизими учун давлат кафо-лат фондлари ёки кайта суFурталашнинг бошка турларини шакллантириш зарурати даражаси.

Бошкача ифодалаганда, бу жараёнларда устун-ликнинг бош мезони - пенсия суFуртаси тизимида молиявий ва инвестицион окимларни тартибга солишнинг бирмунча самарали воситалари давлат ёки хусусий тузилмаларнинг кайси бирида экан-лиги хисобланади. Масалан, пенсия таъминоти тизимидаги инфляцион ва инвестицион рисклар шароитида хусусий компаниялар давлат секто-рига нисбатан бирмунча чекланган химоя усул-ларини таклиф килишлари мумкин.

Хулоса ва таклифлар.

Жахон амалиётида пенсия тизимини ислох килишнинг мажбурий пенсия суFуртаси, аралаш пенсия модели, таксимланувчи пенсия тизимлари урнини копловчи ва пенсияни молиялаш-тиришнинг жамFариб бориладиган принципига асосланган пенсия моделлари мавжуд булиб, бу мамлакатнинг ижтимоий-иктисодий холатидан келиб чикиб амалга оширилади. Иктисодиётда таксимланувчи ва жамFариб бориладиган пенсия таъминоти тизимлари соф холда учрамайди ва хар бир мамлакат макроиктисодий, демогра-фик ёки сиёсий омиллар устунлигига караб, ушбу

ИКТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ 2021, 1(137)

иккала тизимнинг у ёки бу элементларидан фой-даланади.

Европа, Шимолий Америка мамлакатлари ва Австралияда пенсия тизимининг молия-вий баркарорлигини автоматик тарзда тар-тибга солишнинг «автоматик созлаш меха-низми» икки мезонга, яъни пенсия ёши ва пенсия сутуртаси бадаллари ставкаси даражаси асосланади хамда ушбу механизмдаги танлан-ган мезонлардан (узгарувчилардан) бирининг узгариши автоматик равишда пенсия тизимининг молиявий баркарорлигини куллаб-кувватлаш максадида тизимнинг ишлаш параметрлари-нинг узгартирилишига ва унга мослашишга олиб келади.

Жанубий Америка, Жанубий-Шаркий Осиё мамлакатлари, Хитой, Россия Федерацияси макроиктисодий, демографик ва сиёсий жара-ёнлар динамикасига (даврий узгаришлар билан) к,араб, миллий пенсия таъминоти тизимининг фао-лиятида к,онунчиликни такомиллаштириш оркали «кул»да бошкаришнинг устунлиги намоён булади. Бунда ислохотларнинг мохияти пенсия таъмино-тининг жамтариб бориладиган тизими асосида хусусий пенсия таъминоти тизимига утишдан ибо-рат.

Пенсия тизимларини ислох килишнинг халкаро тажрибаларга асосланиб, Узбекистонда пенсия тизимининг молиявий баркарорлигини таъмин-

лаш максадида куйидаги тавсиялардан фойдала-ниш максадга мувофикдир:

- фукароларнинг мехнатга хак, тулаш тури-даги даромадларидан Пенсия жамтармасига ижтимоий сутурта бадалларини тулаш тизимини кайта жорий килиш лозим;

- ахолининг узок умр куриш давомийли-гининг ошиб бораётганлиги шароитида пенсия ёшини боскичма-боскич ошириб бориш керак;

- жамтариб бориладиган тамойилларга асосланган нодавлат пенсия тизимини яратиш ва унинг хукукий-меъёрий асосларини ишлаб чик,иш оркали уч даражали пенсия тизимига утиш зарур;

- пенсия хизматлари сифатини ошириш учун тизимга ахборот-коммуникация технологияла-рини фаол жорий килиш максадга мувофикдир;

- кеч пенсияга чикишни ратбатлантирувчи омилларни яратиш керак. Масалан, АКШда фукаро 70 ёшдан пенсияга чикса, унга пенсия микдоридан келиб чикиб, 25 фоизгача устама берилади;

- фукаролар мехнат фаолиятининг бутун даври давомида пенсия захираларини шаклланти-ришдаги иштироки билан пенсия микдорларининг ботликлигини кучайтириш зарур;

- норасмий секторда иш билан банд булганларни мехнат фаолиятини конунийлаштириш оркали норасмий бандликни кискартириш ва пенсия дастурларини молия-лаштиришнинг сутурта механизмини кучайтириш лозим.

QoftAa.naHM.nraH afla6MeT.nap pyftxaTM:

1. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik O'zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz.

- Toshkent: «O'zbekiston», 2016. 12-b.

2. Jousten A., Public Pension Reform: A Primer /IMF Working Paper Fiscal Affairs Department: Public Pension Reform: A Primer Prepared. Authorized for distribution by Michael Keen. February 2007. - P. 4.

3. https://eee-region.ru/article/5511/.

4. Coile C., P. Diamond, J. Gruber, and A. Jousten, 2002, «Delays in Claiming Social Security Benefits», Journal of Public Economics, 84 (3), pp. 57-85.; Diamond, P., and J. Mirrlees, 1978, «Social Insurance with Variable Retirement», Journal of Public Economics 10, pp. 295-336.; Tanner, M. «Saving» Social Security Is Not Enough / - M. Tanner // Social Security Privatization. - 2000.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

- №20. - P. 3 - 11.

5. Anita M. Schwarz. Pension System Reform. September 2006. Public Disclosure Authorized. Social Protection. The World Bank. - P. 4-5.

6. David Blake. The UK pension system: Key issues Received (in revised form): 9th April, 2003. Pensions Institute, Birkbeck College, University of London, Gresse St, London W1T 1LL, UK. Pensions Vol. 8, 4, 330-375 Henry Stewart Publications 1478-5315 (2003)

7. Роик В.Д. Социальное страхование в меняющемся мире: каким будет выбор России?

- СПб.: Питер, 2014. - С. 177-236.

8. Федоров Л.В. Развитие систем пенсионного обеспечения: теория, концепции, социальная динамика, бюджетно-финансовое совершенствование. Монография. - М.: РГСУ. 2016.

- С. 5-29.

9. Вахабов А.В., Мажидов Н.М. ЖамFариб бориладиган пенсия жамFармасининг Узбекистонда инвестиция сиёсатини амалга оширишдаги роли. Монография. - Т.: Университет, 2017. - 128 б.

10. Рустамов Д. Узбекистонда пенсия тизимини молиявий баркарорлигини таъминлаш масалалари. Монография. - Т.: Iqtisod-моПуа, 2018. - 200 б.

11. Arbatli E., Feher, C., Ree J., Saito I., Soto M. Automatic Adjustment Mechanisms in Asian Pension Systems. - IMF Working Paper Asia and Pacific Department. December 2016. - Р. 3.

12. Узбекистан Республикасининг 2004 йил 2 декабрдаги «Фукароларнинг жамгариб бориладиган пенсия таъминоти тугрисида»ги Конуни.

13. Arbatli, E., Feher, C., Ree, J., Saito, I., Soto, M. Automatic Adjustment Mechanisms in Asian Pension Systems. - IMF Working Paper Asia and Pacific Department. December 2016. - Р. 28.

14. https://eee-region.ru/article/5511/.

15. Konfutsiy. Hikmatlar. - T.: Alisher Navoiy nomidagi O'zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2010. - B. 5.

16. Santoro M. Pension Reform Options in Chile: Some Tradeoffs IMF Working Paper Western Hemisphere Department Authorized for distribution by Stephan Danninger March 2017. - Р. 5.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.