Научная статья на тему 'ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ АСОСИДА ЎЗБЕКИСТОНДА МОНЕТАР СИЁСАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ АСОСИДА ЎЗБЕКИСТОНДА МОНЕТАР СИЁСАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
валюта / девальвация / ревальвация / мажбурий захира сиёсати / очиқ бозор сиёсати / қайта молиялаш сиёсати. / Monetary policy / monetary instruments / economic growth / macroeconomic sustainability / Central bank / inflation / national currency / devaluation / credit / reserve requirement policy / open market operations / interest rate policy

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Shomurodov Ravshan Tursunkulovich

Ушбу мақолада тараққий этган мамлакатларда монетар сиёсат воситалари йиллар давомида инновацион ғоялар таъсирида такомиллашиб борилганлиги ўрганилган, бу борада хорижлик ва маҳаллий иқтисодчи олимларнинг илмий-назарий қарашлари тадқиқ этилган. Ўзбекистондамонетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиёти таҳлил этилган, мавжуд муаммолар аниқланган ва уларнинг илмий ечимларига оид илмий-назарий, амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF IMPROVING MONETARY POLICY IN UZBEKISTAN BASED ON FOREIGN EXPERIENCE

This article indicates the monetary policy instruments developed over the years under the influence of innovative ideas based on the best practices of developed countries, and examines the scientific and theoretical views of foreign and national economists in this regard. The practice of using monetary policy instruments in Uzbekistan was analyzed, existing problems were identified, and scientific-theoretical, practical proposals and recommendations were developed for their scientific solutions.

Текст научной работы на тему «ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ АСОСИДА ЎЗБЕКИСТОНДА МОНЕТАР СИЁСАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

ISSUES OF IMPROVING MONETARY POLICY IN UZBEKISTAN BASED ON FOREIGN EXPERIENCE Shomurodov Ravshan Tursunkulovich

Associate Professor of the Department "Natural, technical and social-humanitarian sciences", Ph.D. Branch of the Federal State Budgetary Institution of Higher Education "National Research University of the Moscow Energy Institute" in the

city of Tashkent E-mail: r.shomurodov@mail.ru ORCID:0000-0002-9087-104X https://doi.org/10.5281/zenodo.11470495

ABSTRACT

ARTICLE INFO

Received: 24th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024

KEYWORDS Monetary policy, monetary instruments, economic growth, macroeconomic sustainability, Central bank, inflation, national currency, devaluation, credit, reserve requirement policy, open market operations, interest rate policy.

This article indicates the monetary policy instruments developed over the years under the influence of innovative ideas based on the best practices of developed countries, and examines the scientific and theoretical views of foreign and national economists in this regard. The practice of using monetary policy instruments in Uzbekistan was analyzed, existing problems were identified, and scientific-theoretical, practical proposals and recommendations were developed for their scientific solutions.

ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ АСОСИДА УЗБЕКИСТОНДА МОНЕТАР СИЁСАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Шомуродов Равшан Турсункулович

«МЭИ» Миллий тад;и;от университета» Федерал давлат бюджета олий таълим муассасасининг Тошкент филиали "Табиий, техник ва ижтимоий гуманитар фанлар"

кафедраси доценти, и.ф.н. E-mail: r.shomurodov@mail.ru ORCID:0000-0002-9087-104X https://doi.org/10.5281/zenodo.11470495

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 24th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024 KEYWORDS

Монетар сиёсат, монетар воситалар, ицтисодий усиш, макроицтисодий барцарорлик, Марказий банк, инфляция, миллий

Ушбу мацолада тарацций этган мамлакатларда монетар сиёсат воситалари йиллар давомида инновацион гоялар таъсирида такомиллашиб борилганлиги урганилган, бу борада хорижлик ва мащллий ицтисодчи олимларнинг илмий-назарий царашлари тадциц этилган. Узбекистонда монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиёти та^лил этилган, мавжуд муаммолар аницланган ва уларнинг

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

валюта, девальвация, илмий ечимларига оид илмий-назарий, амалий таклиф

ревальвация, мажбурий ва тавсиялар ишлаб чицилган.

захира сиёсати, очиц бозор

сиёсати, цайта молиялаш

сиёсати.

Кириш

Тарацций этган давлатларнинг илгор тажрибалари тах,лили курсатадики, монетар сиёсат йиллар давомида инновацион гоялар таъсирида такомиллашиб борган. Дунё ицтисодиёти тарихида турли давлатларда кузатилган молиявий ва ицтисодий инцирозлар, эпидемиялар, пандемиялар, макроицтисодий х,амда молиявий муаммоларни х,ал этишда монетар сиёсат мух,им роль уйнаган ва у доимо инновацион гоялар асосида такомиллаштириб борилган. Шу сабабли, монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиётини такомиллаштириш молия бозори, банк тизими ликвидлилиги, миллий валюта, нархлар, тулов баланси ва ицтисодиётнинг барцарорлигини таъминлашнинг зарурий шарти х,исобланади.

Шунингдек, АКШ, Япония, Германия, Канада, Буюк Британия, Франция, Италия каби тарацций этган мамлакатларда монетар сиёсатдан, хусусан унинг воситаларидан самарали фойдаланиш орцали ицтисодий ва инвестицион фаолликни ошириш асосида ицтисодий усишни, макроицтисодий ва молиявий барцарорликни таъминлаш х,амда мустах,камлаш борасида куп йиллик назарий, амалий ва методологик тажриба тупланиб, марказий банклар монетар фаолиятида турли хил монетар моделлардан самарали фойдаланилмоцда.

Монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиётини такомиллаштириш, уз навбатида, миллий валюта, нархлар, тулов баланси, банк тизими ликвидлилиги ва ицтисодий усиш суръатлари барцарорлигини таъминлашнинг, молия, хусусан, фонд, капитал, цимматли цогозлар, пул ва валюта бозорларини ривожлантириш, инвестициялар самарадорлигини оширишда мух,им ах,амият касб этади.

Бугунги кунда жах,он ицтисодиётида глобаллашув жараёни шиддат билан чуцурлашиб купчилик давлатларда ицтисодий, молиявий, сиёсий ва ижтимоий тавсифдаги турли рисклар сацланиб цолмоцда. Глобаллашув дунё мицёсида ицтисодиёт, банк-молия тизими фаолиятини тубдан узгартириб юборди, жумладан, марказий банклар, тижорат банклари, нобанк кредит ташкилотлари ва реал сох,а корхоналари фаолияти рацамли технологиялар асосида инновацион йуналишда шиддат билан ривожланиб бормоцда. Айницса, цайта тикланадиган энергия манбааларидан, хусусан шамол тегирмонлари, цуёш батареяларидан ва яшил водороддан арзон электр энергия олиш каби жараёнлар кенг жорий цилинмоцда.

Жумладан, 2022—2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тарацциёт стратегиясида еттита устувор йуналишдан бири сифатида миллий ицтисодиётни жадал ривожлантириш ва юцори усиш суръатларини таъминлаш масаласи алох,ида эътироф этилган[1].

Таъкидлаш жоизки, Узбекистон Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилаётган монетар сиёсатни такомиллаштириш орцали унинг макроицтисодий барцарорликни мустах,камлашдаги ролини ошириш билан боглиц булган муаммолар

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

мавжуд. Улардан асосийлари, фикримизча, цуйидагилардан иборат. Жумладан, Марказий банк дисконт сиёсатининг мавжуд эмаслиги, Марказий банк очиц бозор операциялари хажмининг кичиклиги, мажбурий захира ставкаларининг, инфляция даражаси ва фоиз ставкаларининг юцори эканлиги.

Шу сабабли, Узбекистонда мамлакатимизни ривожлантиришнинг 2022—2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тарацциёт стратегиясида еттита устувор йуналишдан бири сифатида миллий ицтисодиётни жадал ривожлантириш ва юцори усиш суръатларини таъминлаш масаласи алохида эътироф этилган.

Адабиётлар шарх,и

Монетар сиёсат - давлатнинг пул-кредит тизими орцали пул таклифига, нархлар даражасига, тулов балансига, инвестицион фаолликка, ицтисодиёт реал секторига, ицтисодий усиш суръатларига ва турли макроицтисодий курсаткичларга таъсир этишга царатилган воситалар, механизмлар, чора-тадбирлари йигиндиси.

Таъкидлаш жоизки, айни пайтда, дунё мамлакатлари ва миллий ицтисодиётдаги мавжуд тенденцияларни инобатга олган х,олда монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиётининг такомиллаштирилиши, уз навбатида, барцарор ицтисодий усишни, макроицтисодий ва молиявий барцарорликни таъминлашда мухим роль уйнайди.

Халцаро банк амалиётидан маълумки, монетар сиёсатни Давлатнинг расмий пул-кредит органи, яъни Марказий банк амалга оширади. Марказий банк, энг аввало, уз ихтиёридаги монетар воситалардан фойдаланган х,олда тижорат банкларининг балансига бевосита таъсир утказади ва банк тизими ликвидлилиги узгаради. Бу эса, кредит ва пул мультипликатори орцали, ицтисодиётда резерв пуллар, пул массаси, умумий пул таклифининг узгаришига, ицтисодиёт реал секторига, молия бозорига ва инвестицион фаолликга бевосита таъсир цилади.

Монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш масаласи ицтисодий адабиётда ицтисодчи олимлар томонидан чуцур тадциц цилинган ва тегишли илмий хулосалар хамда амалий тавсиялар шакллантирилган. Жумладан, М.Фридменнинг хулосасига кура, пул таклифини бошцариш учун Марказий банк етарлича имкониятга эга ва шу билан бирга инфляция куп омилли жараён эмас, деган хулосага келади[2]. Ушбу хулоса шунга асосланадики, Марказий банк очиц бозордаги операциялардан ва дисконт операциялардан фойдаланган х,олда пул массасини ва фоиз ставкасини бошцариши мумкин. Дархацицат, Марказий банк томонидан очиц бозорда цимматли цогозларни сотиб олиш банк тизимининг резервларини ва монетар базанинг купайишига, пул таклифининг усишига хамда цисца муддатли фоиз ставкаларининг пасайишига олиб келади.

Хусусан, бир гурух ицтисодчи олимлар мажбурий захира сиёсатидан фаол фойдаланиш мацсадида тижорат банкларининг депозитларига нисбатан 100 фоизли мажбурий захира талабномасини жорий цилишни таклиф цилишган [3]. Аммо, айрим ицтисодчи олимлар мажбурий захира сиёсатига нисбатан салбий фикр билдиришган. Масалан, таницли хорижлик ицтисодчи олим Ф.Мишкиннинг фикрига кура, мажбурий захира талабномалари куп камчиликларга эга булиб, жумладан, банкларда ликвидлилик муаммосини юзага келтириши мумкин[4].

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Хорижлик ицтисодчи олим МакКаллум таъкидлайдики, пулга булган талаб барцарор эмас, шунинг учун монетар сиёсатнинг асосий воситаси булиб Марказий банкнинг фоиз ставкаси х,исобланади[5].

Хорижлик ицтисодчи олим В.Юровицкийнинг фикрича, мажбурий захира талаблари йуцлиги шароитида барча эмиссия цилинган пуллар активлар х,исобланади, уз навбатида, тижорат банкларининг кредит фаолияти депозитларнинг усишига олиб келади[6].

Хорижлик ицтисодчи олимлардан бири С.Моисеевнинг хулосасига кура, х,озирги вацтда очиц бозор операциялари тарацций этган мамлакатларда монетар сиёсатнинг асосий воситаси х,исобланади. Очиц бозор операциялари марказий банкларга узининг ташаббуси билан битимлар тузиш, яъни пул-кредит операцияларининг вацтини ва х,ажмини белгилашда янада мослашувчан булиш имконини беради[7].

Хорижлик ицтисодчи олимлардан яна бири А.Симановскийнинг фикрича, монетар сиёсатнинг амалий муаммоларини х,ал цилишда цайта молиялаш сиёсати орцали пуллар таклифини бошцаришнинг амалий жих,атлари, банклар фаолиятини тартибга солиш х,амда назорат цилиш масалалари, халцаро захира активларини бошцариш ва х,оказолар мух,им урин тутади[8].

Хорижлик ицтисодчи олим Ж.Синкининг маълумотига кура, тижорат банклари фаолиятидаги илк жиддий инновацион мах,сулот булиб, 1961 йилнинг февралида Нью-Йоркнинг Биринчи миллий банки томонидан чицарилган депозит сертификатлари х,исобланади. Ушбу сертификатлар кейинчалик оммалашиб, тижорат банкларига ресурслар жалб цилиш ва пассивларни бошцариш имконини берди[9].

Хорижлик ицтисодчи олимлардан Итаи Агур ва Мария Демертзислар фоиз сиёсатининг макропруденциал сиёсатга таъсирига оид 2019 йилда амалга оширган уз тадцицотларида жумладан, шундай дейдилар: ".... фоиз ставкасининг пасайтирилиши пул таклифининг ошишига олиб келади ва молиявий барцарорликни ёмонлаштиради"[10]. Бизнинг назаримизда, ицтисодчи олимлар ушбу тадцицотда арзон пуллар сиёсатининг молиявий барцарорликга салбий таъсир цилишига алохдда ургу берганлар. Бироц, амалиётда ута огир ва жиддий муаммоларни енгиб утиш орцали макроицтисодий барцарорликга эришишда арзон ва циммат пуллар сиёсати цулланилган. Бу эса, аллацачон жах,он ицтисодий амалиётида, хусусан, молиявий сох,ада ва банк амалиётида узининг асосли исботини топган.

Хорижлик ицтисодчи олимлардан Мартин Боденштейн ва Жунзу Зах,олар 2019 йилда чоп этилган "Мех,нат, иш х,аци ва оцилона монетар сиёсат" номли илмий мацоласида мех,нат, иш х,аци ва инфляциянинг узаро алоцадорлиги масалаларига оид илмий тадцицотларида, хусусан, шундай деганлар: "Оцилона сиёсат асосида иш х,аци ва инфляцияни барцарорлаштириш ижтимоий таъминот ва империк моделларнинг сезиларсиз тебранишлари билан боглиц булган катта харажатларни тацозо цилади[11]. Фикримизча, мазкур тадцицотларида ицтисодчи олимлар инфляция ва иш х,ацини барцарорлаштириш, уз навбатида, катта харажатларни талаб этишини эътироф этганлар. Чунки, инфляция даражасини жиловлаш ва уни кескин пасайтирш х,амда бир вацтнинг узида мух,им ижтимоий масалалардан бири булган иш х,ацининг

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

барцарорлигини таъминлаш х,ар бир давлат Хукуматидан самарали чора-тадбирларн ва катта харажатларни амалга оширишни талаб цилади.

Хорижлик ицтисодчи олимлардан Филипп Андраде ва Филиппо Феррони тадцицотларида сиёсий царорлар цабул цилишда молия бозори ва марказий банк уртасидаги алоцалар урганилган хамда улар иккита омилни монетар сиёсатга таъсир цилишини курсатиб берганлар. Жумладан, улар уз тадцицотларида сиёсий царорлар цабул цилинган кунларда молия бозорлари реакцияларининг марказий банк алоцаларига булган муносабатини нима бошцаради? деган саволни уртага цуйиб, шундай тухтамга келишган: "Биз тез-тез кузатиладиган пул кутилмалари ходисаларини белгилайдиган юцори тебранишдаги иккита омилнинг ролини таъкидлаймиз: келажакдаги макроицтисодий шароитлар тугрисидаги янгиликлар (Delphic shocks-Делфик зарбалар) ва монетар сиёсатнинг келажакдаги зарбалари хацидаги янгиликлар (Odissean shocks - Одисей зарбалари). Ушбу икки зарба рентабеллик эгри чизигини бир йуналишда харакатлантиради, аммо молиявий шароитлар ва макроицтисодий кутишларга тескари таъсир курсатади. Шунинг учун марказий банклар даромад эгри чизигининг шунчаки тебранишига цараб таъминланган рагбатлантириш даражасини аницлай олмайдилар" [12]. Бизнинг назаримизда, мазкур олимларнинг тадцицотларидан шундай хулоса цилиш мумкинки, молия бозоридаги тебранишлар, албатта Марказий банкга пул таклифини самарали тартибга солиш учун сиёсий царорлар цабул цилишига турки булади. Бундай холатда Марказий банк уз ихтиёридаги монетар воситалардан, хусусан цайта молиялаш сиёсатидан, очиц бозордаги операцияларидан, валюта сиёсатидан, мажбурий захира талабларидан оцилона фойдаланади ва тижорат банклари балансига хамда улар орцали ицтисодиёт реал секторига, пул таклифига, тулов балансига ва барча макроицтисодий хамда монетар кусаткичларга таъсир утказади.

Махаллий ицтисодчи олимлардан О.Намозов пул тизимининг барцарорлигини таъмишлашнинг мухим шарти сифатида инфляцион таргетлашни жорий цилишни таклиф этган[13]. Махаллий ицтисодчи олимлардан яна бири Б.Душаев эса, монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиётини ривожлантириш орцали пул таклифини тартибга солишни такомиллаштиришни таклиф цилган[14].

Тадкикот методологияси

Ушбу мацолада илмий тадцицот олиб боришда циёслаш, таццослаш, синтез, тадцицотнинг мантиций ва таццослама тахлили, ицтисодий тахлил, дедукция, мицдор ва сифат курсаткичларини хисоблаш, уларни бир-бири билан солиштириш йули билан статистик цайта ишлаш усули, илмий абстаркциялаш каби методлардан фойдаланилган.

Таххлил ва натижалар

Таъкидлаш жоизки, Марказий банкларнинг очиц бозор операциялари илк марта юзага келганида унинг объекти булиб, фацат хукумат томонидан чицарилган цимматли цогозлар хисобланар эди. Йиллар утиши билан иновацион гоялар асосида унинг объектлари сони купайди. Хусусан, хозирги даврда, депозит сертификатларидан (Нидерландия, Дания, Испания марказий банклари, Европа Марказий банки), молиявий векселлардан (Англия Марказий банки, Швеция Рикс банки, Германия Бундесбанки,

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Япония Марказий банки), корпоратив облигациялардан (Жанубий Корея, Чили, Россия марказий банклари) ушбу операцияларнинг объекти сифатида фойдаланилмо;да[15].

Монетар сиёсат сох,асидаги яна бир инновацион гоя - бу расмий олтин-валюта захираларини тулик; Марказий банкнинг балансида туплаш оркали захираларни бош;ариш самарадорлигини ошириш ва Марказий банкнинг валюта сиёсатини такомиллаштириш таклифидир.

ХХ асрнинг 60-йилларида ушбу гоя F арбий Европа мамлакатларида тугилди. Унинг амалиётга татби;и расмий олтин-валюта захираларини бош;ариш самарадорлигини ошириш имконини берди. Хусусан, давлатнинг таш;и карзини кескин ошириш имконияти чеклаб куйилди. Яъни, Марказий банк давлатнинг таш;и карзини узининг валюта маблаглари х,исобидан тулаб беради. Аммо фа;ат битта шарт билан, у х,ам булса, Хукуматнинг Марказий банкдаги жорий х,исобра;амида хорижий валютада туланадиган сумманинг миллий валютадаги эквиваленти мавжуд булса.

Шунингдек, 1981 йилда своп операциялари натижасида хорижий мамлакатлар банк тизими амалиётида своп бозори пайдо булди. Своп операциялари кейинчалик мамлакат расмий олтин-валюта захираларини бош;аришнинг кенг таркалган усулларидан бирига айланди. Таъкидлаш жоизки, валютавий своп валюта захираларини валюта рискидан ишончли х,имоя килади. Аммо катта даромад келтирмайди. Шу жих,ати билан валютавий своп операциялари Марказий банкларни купро; узига жалб этади.

Кейинчалик ривожланган давлатлар амалиётида бир ;атор инновацион депозит мах,сулотлари х,ам пайдо булди. Жумладан, ХХ асрнинг 70-йилларида АКШ банк амалиётида фоиз туланадиган трансакцион депозит х,исобра;амлари - NOW -х,исобра;амлари пайдо булди. Ра;амли банк ишининг жуда долзарб масалаларидан бири булиб, шубх,асиз, марказий банкларнинг ра;амли валютасини муомалага киритиш масаласи х,исобланади. Марказий банкнинг ра;амли валютасини яратиш масаласи тугрисидаги биринчи изланиш х,а;ида Англия Марказий банки эълон ;илди[16].

Умуман, купчилик и;тисодчи олимлар томонидан марказий банкнинг ра;амли валютасига хос булган куйидаги афзалликлар эътироф этилган. Жумладан, кулайлиги, яъни ра;амли валюталардан х,исобра;ам очмасдан туриб фойдаланиш мумкинлиги, транзакцион чи;имларнинг камлиги, валюталарни конвертация ;илиш, банк х,исобра;амларини юритиш ва хизмат курсатиш харажатларининг камайтирилиши. Хавфсизлиги, хусусан, ра;амли валюталар муомаласи, хусусий шахслар яратадиган криптовалюталардан фаркли равишда, марказий банклар томонидан ташкил килинади ва маълум коидалар асосида тартибга солинади. Шунингдек, ра;амли валюталар янги пул шаклларининг пайдо булишига замин яратгани х,олда, ра;амли технологиялардан кенг куламда фойдаланишга имкон беради.

Сунгги икки йил давомидаги дунё и;тисодиётидаги макроицтисодий муаммолар таъсирида АКШ банк амалиётида х,ам фоиз ставкаларини ошириш сиёсати кулланилмокда (1-жадвал).

1-жадвал

АКШда ЯИМ йиллик усиш сураъти, инфляция дараджаси ва ФЗТнинг дисконт ставкаси, фоизда[17]

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Курсаткичлар Йиллар

2018 2019 2020 2021 2022 2023

ЯИМ реал усиш суръатлари 2,9 2,3 - 3,4 5,7 2,1 2,5

Инфляция даражаси 1,9 2,3 0,1 4,7 8,0 3,4

ФЗТнинг дисконт ставкаси 2,5 1,75 0,25 0,75 5,25 5,50

1-жадвал маълумотларидан куринадики, 2018-2019 йилларда ЯИМ усиш суръатлари баркарор булган, бирок;, коронавирус пандемияси таъсирида АКШ ЯИМ усиш сураъти 2020 йилда 2019 йилга нисбатан 3,4 фоизгача ;ис;арди. Келтирилган маълумотлардан куринадики, 2021-2023 йилларда АКШда инфляция суръатлари 2020 йилга нисбатан сезиларли даражада усди ва бу ФЗТ дисконт ставкасини 2023 йилда 5,50 фоизгача оширишга олиб келди.

Узбекистон Республикаси Президентининг «Валюта сиёсатини либераллаштириш буйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тугрисида»ги 2017 йил 2 сентябрдаги ПФ-5177-сонли фармони[18], аввало, амалдаги валютани тартибга солиш тизимини тубдан ислох килиш, валюта сиёсатини либераллаштириш, барча тадбиркорлик субъектларига таш;и савдо фаолиятини амалга оширишда тенг шароитлар яратишга каратилган.

Амалга оширилган тад;и;отлардан маълумки, монетар сиёсатнинг анънавий воситаларидан бири булиб Марказий банкнинг мажбурий захира талаблари сиёсати хисобланади. Мажбурий захира талаблари меъёрини узгартириш оркали мамлакат пул массаси х,ажмини узгартириш мумкин. Бирок, мажбурий захира талаблари сиёсати монетар сиёсатнинг маъмурий воситаси хисобланади ва унинг пул мультипликатори оркали пул массасига таъсири нихоятда катта.

Жумладан, 2018 йил 1 октябрдан бошлаб Узбекистонда мажбурий захиралаш воситасини такомиллаштиришнинг иккинчи босцичи амалга оширилди. Мазкур босцичда мажбурий захираларни фа;ат миллий валютада шакллантириш тартиби жорий килиниб, юридик ва жисмоний шахсларнинг депозитлари буйича захиралаш меъёрлари бирхиллаштирилди, яъни миллий валютадаги депозитлар учун мажбурий захира меъёрлари пасайтирилди ва чет эл валютасидаги депозитлар буйича мажбурий захира меъёрлари оширилди.

Таш;и омилларнинг инфляция даражасига бевосита ва билвосита босимининг кучайиши шароитларида миллий валютадаги активларнинг даромадлилигини таъминлаш, давлат харажатлари, шу жумладан ойлик иш хакларининг оширилиши хамда нархлар эркинлаштирилишининг инфляцион кутилмалар ошишига таъсирининг олдини олишга йуналтирилган пул-кредит шароитларини яратиш ва реал фоиз ставкаларининг ижобийлигини таъминлаш максадида 2018 йилнинг 25 сентябридан Узбекистон Республикаси Марказий банки кайта молиялаш ставкасини йиллик 14 фоиздан 16 фоизгача оширди. Уз навбатида, 2018 йилнинг 1 октябрдан бошлаб, тижорат банкларининг хорижий валюталардаги депозитларига нисбатан мажбурий захира ставкаси 14 фоиз килиб белгиланди [19].

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 13 сентябрдаги ПК-3272-сонли "Пул-кредит сиёсатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорида умумиктисодий, солик-бюджет ва пул-кредит сиёсати уртасидаги мувофиклаштириш амалиётини такомиллаштириш, пул-кредит

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

сиёсатининг ликвидлиликни бериш ва жалб ;илиш операциялари буйича кулланилаётган фоизли инструментлардан фойдаланишни кенгайтириш каби пул-кредит сиёсатини такомиллаштириш буйича долзарб вазифалар куйилган [20].

2. Узбекистонда инфляция даражаси ва фоиз ставкаларининг нисбатан ю;ори эканлиги. Жумладан, 2017 йилда йиллик инфляция даражаси 14,4 фоизни ташкил этган булса 2023 йилнинг 1 январь хрлатига эса 12,3 фоизни ташкил этиб ю;орилигача ;олмок;да. Хусусан, ушбу даврда кредитларнинг уртача тортилган фоиз ставкаси 18,5 фоиздан 22,2 фоизгача усди. Шу билан бирга, 2023 йилнинг сентябрь ойида ах,оли учун миллий валютадаги банк кредитларининг уртача тортилган ставкаси 24,2 фоизни ташкил этди[21]. Бу сунгги уч йил ичидаги энг ю;ори курсаткичдир. Бу эса, Марказий банк ;айта молиялаш ставкасининг ошишига олиб келган. Уз навбатида, ;айта молиялаш ставкасининг оширилиши тижорат банкларининг миллий валютада берган кредитлари фоиз ставкаларининг ошишига сабаб булган. Айни пайтда ;айта молиялаш ставкасининг йиллик хисобда 14 фоиз микдорида са;лаб колинди. Бу эса, тижорат банклари томонидан миллий валютада бериладиган кредитларнинг уртача йиллик фоиз ставкасининг баркарорлашишига олиб келган. Натижада бу холат и;тисодиётда кредитларга булган реал талабнинг усишига ижобий таъсир ;илган.

Таъкидлаш жоизки, 1993 йилда Россия билан бирга МДХ давлатларидан 10 таси уз миллий валютасини муомалага чи;арди ва ушбу давлатлар худудида амал килмай куйган Россия рубллари Узбекистон каби кушни давлатларга ёпирилиши асосида шиддатли, яъни гипреинфляцияни юзага келтирган эди. Жумладан, 1994 йилда Украинада гиреринфляция 10054 фоиза етди. Грузияда 7800 фоизни, Россияда 2800 фоиздан ю;ори, Болти;буйи мамлакатларида 2700 фоиздан ошиб кетди, Узбекистонда атиги 1132,3 фоизни ташкил этди. Узбекистон Республикаси Хукумати 1994 йилда тезда и;тисодиётни барцарорлаштириш чораларини курди. Натижада йиллик инфляция даражаси 1995 йилда 127,6 фоизгача, карийб 10 баробарга пасайтирилди. Хусусан, 1996 йилда у 64,3 фоизгача пасайгани холда МДХ давлатлари орасида биринчилардан булиб Узбекистонда ишлаб чи;аришнинг пасайишига бархам берилди ва 1,6 фоизлик и;тисодий усишга эришилди. Шунингдек, 1997 йилда инфляция даражаси 27,6 фоизгача пасайтирилгани холда 5,2 фоизлик и;тисодий усишга эришилган эди [22].

Таъкидлаш жоизки, Узбекистон Республикаси Марказий банки томонидан монетар сиёсатни такомиллаштириш буйича белгиланган вазифаларни хал килишда бир ;атор ижобий ютукларга эришилди. Хусусан:

- 2017 йилнинг иккинчи ярмида Марказий банк томонидан ;айта молиялаш кредитларини бериш амалиётининг жорий этилганлиги монетар сиёсатнинг, шу жумладан ;айта молиялаш сиёсатининг самарадорлигини оширишига хизмат ;илди;

- 2018 йил 1 октябрдан бошлаб Марказий банкнинг мажбурий захира сиёсатини такомиллаштириш ма;садида мажбурий захира ажратмалари суммасини фа;ат миллий валютада шакллантириш тартиби жорий ;илиниб, юридик ва жисмоний шахсларнинг депозитлари буйича захиралаш меъёрлари бирхиллаштирилди, яъни миллий валютадаги депозитлар учун мажбурий захира меъёрлари пасайтирилди ва чет эл валютасидаги депозитлар буйича мажбурий захира меъёрлари оширилди [23];

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

- 2020 йил 1 январдан Марказий банк асосий ставкаси ва фоиз коридори, Марказий банк облигациялари хамда 2 хафталик ва 1 кунлик (овернайт) депозит, РЕПО ва своп операциялари амалиётга жорий этилди [24];

Таъкидлаш жоизки, 2020 йилдан бошлаб республикамизда инфляцион таргетлаш режимига босцичма-босцич утишнинг бошланиши монетар сиёсат сохасидаги устувор йуналишларнинг тубдан узгартирилишига олиб келди. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 18 ноябрдаги ПФ-5877 - сонли "Инфляцион таргетлаш режимига босцичма-босцич утиш орцали пул-кредит сиёсатини такомиллаштириш тугрисида"ги фармонига мувофиц, инфляцион таргетлаш режимига утиш шароитида монетар сиёсатнинг устувор йуналишлари цилиб цуйидагилар белгиланди:

1. Нархларнинг кескин ошиши ва спирал характердаги инфляциянинг олдини олиш.

2. Миллий валюта курсига нисбатан девальвацион босимни ушлаб туриш.

3. Пул бозорини шакллантириш, имтиёзли кредитлаш ва пул бозори сегменлашуви шароитларини бартараф этиш.

4. Ички ва ташци омилларни хисобга олган холда ахоли ва бизнеснинг туловга лаёцатлилигини сацлаб туриш.

5. Молия секторининг барцарорлигини таъминлаш[24].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Юцорида цайд этилган ютуцли жихатлар билан бирга, Узбекистон Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилаётган монетар сиёсатни такомиллаштириш орцали унинг макроицтисодий барцарорликни мустахкамлашдаги ролини ошириш билан боглиц булган муаммолар мавжуд. Улардан асосийлари, фикримизча, цуйидагилардан иборат. Жумладан: Марказий банк дисконт сиёсатининг мавжуд эмаслиги; Марказий банк очиц бозор операциялари хажмининг кичиклиги; Марказий банк мажбурий захира ставкалари ва инфляция даражасининг юцори эканлиги.

Узбекистон Республикаси Марказий банкнининг расмий маълумотларига кура, 2019 йилда давлат цимматли цогозларининг эмиссия хажми республика тижорат банкларининг юцори ликвидли активларига нисбатан атиги 3,4 фоизни ташкил этди. Хусусан, 2020 йилда Узбекистон Хукумати цимматли цогозларининг эмиссия хажми 1,6 трлн. сумни ташкил этди. Бу эса, кичик хажмдаги эмиссия хажми булиб, Марказий банкка очиц бозор операциялари хажмини сезиларли даражада ошириш имконини бермайди. Уз навбатида, давлат цимматли цогозлари эмиссия хажмининг кичик эканлиги ушбу курсаткичлардан яццол куринмоцда.

Шунингдек, таъкидлаш жоизки, сунгги икки йилда Давлат царзи портфелини диверсификация цилиш ва валюта рискини пасайтириш мацсадида давлат царзини хорижий валютадаги улушини босцичма-босцич пасайтириш учун миллий валютадаги халцаро облигациялар чицариш амалиёти йулга цуйилди. Хусусан, 2020-2021 йилларда миллий валютада 4,5 трлн. сумлик суверен халцаро облигациялар Лондон фонд биржасида жойлаштирилди. 2022 йилда дунё буйлаб юз берган геосиёсий вазиятнинг халцаро молия бозорларига таъсири туфайли суверен халцаро облигациялар чицарилмади. Ички молия бозорини ривожлантириш борасида амалга оширилаётган ишлар натижасида давлат цимматли цогозларини жойлаштириш хажми 2018 йилдаги 597 млрд сумдан 2022 йилда 13,6 трлн. сумга етказилди (2022 йилда чицарилган соф

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Давлат кимматли когозлари хажми 12,0 трлн. сум) хамда давлат кимматли когозларининг муомала даври 10 йилгача узайтирилди[26].

Таъкидлаш жоизки, монетар сиёсатнинг билвосита воситалари барча мамлакатларда Марказий банкга монетар сиёсат самарадорлигини ошириш имконини беради. Бу эса, нархлар ва миллий валюта баркарорлигини таъминлашда, иктисодий усишга эришишда, макроиктисодий ва молиякий баркарорликни таъминлашда намоён булади. Узбекистон Республикаси Статистика Агентлиги маълумотларига кура 2022 йилда ЯИМ номинал хажми 888,34 трлн. сумни ёки 80,4 млрд. АКШ долларини ва унинг реал усиш суръати 5,7 фоизни ташкил этди, ахоли жон бошига тугри келадиган ЯИМ хажми 2255 АКШ долларига етди. Жумладан, 2023 йида ЯИМ номинал хажми 1,07 квадриллион сумни ёки 90,8 млрд. АКШ долларини ва унинг реал усиш суръати 6,0 фоизни ташкил этди, ахоли жон бошига тугри келадиган ЯИМ хажми 2468 АКШ долларига етди.

2-жадвал

Узбекистон Республикасида пул массаси, накд пуллар ва асосий ставка усиш суръатларининг узгариши, фоизда[27]

Йилл Ялпи пул массаси (M3 пул Накд пуллар (M0 пул Асосий

ар агрегати) агрегати) ставка

2013 20,3 28,7 12,0

2014 15,7 22,0 10,0

2015 24,3 17,6 14,0

2016 23,5 24,0 9,0

2017 40,2 47,0 14,0

2018 14,1 14,0 16,0

2019 13,9 9,4 16,0

2020 17,9 10,7 14,0

2021 29,7 15,0 16,0

2022 30,2 47,3 15,0

2023 12,1 8,1 14,0

2-жадвал маълумотларидан куриш мумкинки, ялпи пул массаси ва накд пулларнинг усиш суръатлари асосий ставка курсаткичидан ю;ори. Аммо Марказий банк пулга булган реал талаб ва пул таклифини самарали тартибга солиш ма;садида бир ва;тнинг узида монетар сиёсатнинг бош;а билвосита воситаларидан, жумладан, мажбурий захира талаблари, валюта сиёсати ва очи; бозордаги операциялардан х,ам кенг фойдаланган.

Пул массаси ва накд пулларнинг ю;ори суръатларда усиши 2017 йилда валюта сиёсатининг эркинлаштирилиши ва сунгги икки йилда номинал ЯИМнинг ю;ори суръатларда усиши х,амда и;тисодиётда пулга булган реал талабнинг усиши билан изох,ланади.

Хулоса ва таклифлар

Фикримизча, ю;орида ;айд этилган муаммоларни х,ал килишда куйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш ма;садга мувофикдир:

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

1. Глобаллашув жараёнлари шароитида монетар сиёсатнинг ролини ошириш учун, Марказий банк томонидан тижорат банкларига бирламчи, иккиламчи ва мавсумий дисконт кредитларини бериш амалиётини жорий цилиш зарур. Жумладан, очиц бозор операциялари хажмини жорий ликвидлилик даражаси 50 фоиз ва ундан юцори булган тижорат банкларининг облигациялари хамда депозит сертификатларини очиц бозор операциялари объектига айлантириш, хусусан, Марказий банкнинг тижорат банкларининг 1 йилдан ортиц муддатга жалб цилинган хорижий валюталардаги депозитларига нисбатан мажбурий захира ставкасини миллий валютадаги депозитларга урнатилган ставка даражасида белгилаш керак.

2. Ликвидлилик даражаси юцори булган тижорат банкларининг узоц муддатли облигациялари ва депозит сертификатларини очиц бозор операцияларининг объектига айлантирилиши Марказий банкнинг очиц бозор операциялари хажмини ошириш имконини беради. Бу, уз навбатида, Марказий банкнинг пул бозори ва банк тизими ликвидлилигига самарали таъсир этишини таъминлайди. Бунинг учун Узбекистонда етарли имкониятлар, шарт-шароитлар мавжуд. Яъни, туловга цобиллиги ва ликвидлилиги талаб даражасида булган тижорат банклари мавжуд. Иккинчидан, тижорат банклари депозит сертификатлари ва узоц муддатли облигацияларининг катта хажмдаги эмиссияси мавжуд.

3. Марказий банкнинг тижорат банклари кредитларининг фоиз ставкаларига таъсир этиш имкониятини ошириш учун, биринчидан, инфляциянинг муътадил даражасига (йиллик даражасини 3 фоиздан ошмаслигига) эришишни таъминлаш керак; иккинчидан, Марказий банкнинг цайта молиялаш кредитлари (дисконт кредити, ломбард кредити, овердрафт, муддатли кредит) бериш амалиётининг узлуксизлигини таъминлаш лозим; учинчидан, давлат цимматли цогозларини тугри РЕПО шарти билан жойлаштириш хажмини ошириш йули орцали тижорат банкларининг депозитлар таклифига таъсир курсатиш зарур.

4. Узбекистонда иккиламчи бозорни ривожлантириш мацсадида монетар сиёсатнинг билвосита воситалари, жумладан ломбард ва овердрафт механизмлари, валюта СВОПлари, овернайт кредитлари хажмини, РЕПО хамда цайта РЕПО операцияларини кенгайтириш зарур. Бу эса, Марказий банкка муомаладаги ортицча ликвидлиликни жалб цилиш, пул массаси, резерв пуллар, кредит хажми, банк тизими ва пул бозори ликвидлилигини самарали тартибга солиш, ицтисодиёт реал секторига бевосита таъсир утказиш хамда монетар сиёсатнинг ицтисодиётдаги ролини янада оширишга хизмат цилади.

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, ушбу илмий-назарий таклиф ва амалий тавсияларнинг амалга оширилиши, Янгиланаётган Узбекистонда монетар сиёсатнинг ролини янада оширишда мухим ахамият касб этади.

References:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "2022-2026 йилларга мулжалланган янги Узбекистоннинг тарацциёт стратегияси тугрисида"ги 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сонли фармони// https://lex.uz/docs/5841063.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

2. Фридмен М. Если бы деньги заговорили... Пер. с англ. - М.: Дело, 1999. - С. 132-134.

3. 3 Mises L. Tne Theory of Money and Kredit. -Indianapolis, 1980. -P. 446-448.; Фридмен М. Основы монетаризма. Пер. с англ. - М.: ТЕИС, 2002. - С. 41-43.

4. Мишкин Ф.С. Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков. 7-е изд. Пер. с анл. - М.: ООО «И.Д. Вильямс», 2013. -С. 490.

5. McCallum, B.T. Robustness Properties of a Rule for Monetary Policy. - Carnegie-Rochester Conference Series on Public Policy 29, 1988. - Р. 173-203.

6. Юровицкий В. Эволюция денег: денежное обращение в эпоху изменений. М.: ГроссМедиа, 2005. - С. 96.

7. Моисеев С.Р. Операции центральных банков на открытом рынке ценных бумаг//Финансы и кредит. - Москва, 2003. - №6. - С. 32-40.

8. Симановский А.Ю. Банковское регулирование: революция//Деньги и кредит. -Москва, 2014. - №3. - С. 3-11.

9. Синки Дж. Финансовый менеджмент в коммерческом банке и в индустрии финансовых услуг. Пер. с англ. - М.: Альпина Паблишер, 2017. - 1018с.

10. Itai Agur, Maria Demertzis. Will macroprudential policy counteract monetary policy's effects on financial stability? North American Journal of Economics and Finance 48 (2019) 6575.

11. Martin Bodenstein, Junzhu Zaho. Employment, wages and optimal monetary policy. Journal of Monetary Economics. February 14, 2019.

12. Р. Andrade, F. Ferroni. (2020). Delphic and odyssean monetary policy shocks: Evidence from the euro area. Journal of Monetary Economics Volume 117, Pages 816-832.

13. Намозов О.Ш. Монетарная политика в переходной экономике: концептуальные подходы и программные направления. Автореф. дисс. на соис. уч. ст. д.э.н. - Ташкент, 2001. - 39с.;

14. Душаев Б.М. Монетарная политика. - Ташкент: Iqtisod-Moliya, 2003. - 120 с

15. Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика. - М.: Московская финансово-промышленная академия, 2011. - С. 737.

16. Central banks beat Bitcoin at own game with rival super currency//URL: http://www.telegraph. co.uk/business/2016/03/13/central-banks-beatbitcoin-at-own-game-with-rival-supercurrency.

17. Жадвал https://www.federalreserve.gov (АКШ Федерал захира тизими) сайти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

18. Узбекистон Республикаси Президентининг «Валюта сиёсатини либераллаштириш буйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тугрисида»ги 2017 йил 2 сентябрдаги ПФ -5177-сонли фармони.

19. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2018 йилдаги фаолияти тугрисидаги х,исобот. www.cbu.uz (Узбекистон Республикаси Марказий банки).

20. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 13 сентябрдаги "Пул-кредит сиёсатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПК-3272-сонли карори. www.lex.uz.

21. https://daryo.uz/k/2023/10/30/ozbekiston-banklarida-kredit-foizlari-oshgani-malum-qilindi

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

22. Шомуродов Р.Т. Банк тизимида монетар воситаларни такомиллаштириш масалалари. И.ф.н. илм.дар.ол.учун дисс.автореферати. - Тошкент, 2004. - 19 Б.

23. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2018 йилдаги фаолияти тугрисида хисобот ^.60)//www.cbu.uz (Узбекистон Республикасининг Марказий банки).

24. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2019 йилдаги фаолияти тугрисида хисобот ^.73)//www.cbu.uz (Узбекистон Республикасининг Марказий банки).

25. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 18 ноябрдаги ПФ-5877 -сонли "Инфляцион таргетлаш режимига босцичма-босцич утиш орцали пул-кредит сиёсатини такомиллаштириш тугрисида"ги фармони. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 19.11.2019 й., 06/19/5877/4036-сон.

26. https://api.mf.uz/media/documentfiles/DB 2022 uzb 4hPh46F.pdf.

27. Жадвал www.cbu.uz Узбекистон Республикаси Марказий банкининг расмий маълумотлари асосида муаллиф тоомнидан тузилган.

28. G'afurov, Olimjon, and Sevinch Abrueva. "O 'ZBEKISTONNING YEVROOBLIGATSIYALAR BOZORIDAGI ISHTIROKI." Journal of Integrated Education and Research 1.6 (2022): 6-9.

29. Ochilov, B., Hoshimov, J., & Butayev, J. (2024). IQTISODIYOTGA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA MAMLAKAT INVESTITSION JOZIBADORLIGI: NAZARIYA VA AMALIYOT (Monografiya).

30. G'Afurov, O., & Ibrohimov, B. (2022). O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING ILK SUVEREN XALQARO OBLIGATSIYALARINI JOYLASHTIRISHDAN TUSHGAN MABLAG'LARINING QAYTA TAQSIMLANISHI VA ULAR SAMARADORLIGI TAHLILI. Science and innovation, 1(A8), 332-339.

31. Хошимов, Ж. Р., Б. Б. Очилов, and С. С. Наримонов. "ИНВЕСТИЦИОННАЯ ПОЛИТИКА: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА." (2024).

32. G'Afurov, O., and N. Muxiddinov. "GLOBAL YEVROOBLIGATSIYALAR BOZORI VA UNDA O 'ZBEKISTON ISHTIROKINI KENGAYTIRISH ISTIQBOLLARI." Science and innovation 1.A8 (2022): 165-169.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.