Научная статья на тему 'ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ АСОСИДА ЎЗБЕКИСТОНДА МОНЕТАР СИЁСАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ'

ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ АСОСИДА ЎЗБЕКИСТОНДА МОНЕТАР СИЁСАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Право»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Область наук
Ключевые слова
Монетар сиёсат / монетар воситалар / иқтисодий ўсиш / макроиқтисодий барқарорлик / Марказий банк / инфляция / миллий валюта / девальвация ревальвация / мажбурий захира сиёсати / очиқ бозор сиёсати / қайта молия лашсиёсати / Monetary policy Monetary instruments Economic growth Macroeconomic sustainability Central bank Inflation National currency Devaluation Credit Reserve requirement policy Open market operations Interest rate policy

Аннотация научной статьи по праву, автор научной работы — Шомуродов Равшан Турсункулович

Ушбу мақолада тараққий этган мамлакатларда монетар сиёсат воситалари йиллар давомида инновацион ғоялар таъсирида такомиллашиб борилганлиги ўрганилган, бу борада хорижлик ва маҳаллий иқтисодчи олимларнинг илмий-назарий қарашлари тадқиқ этилган. Ўзбекистонда монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиёти таҳлил этилган, мавжуд муаммолар аниқланган ва уларнинг илмий ечимларига оид илмий-назарий, амалий таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилган

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

ISSUES OF IMPROVING MONETARY POLICY IN UZBEKISTAN BASED ON FOREIGN EXPERIENCE

This article indicates the monetary policy instruments developed over the years under the influence of innovative ideas based on the best practices of developed countries, and examines the scientific and theoretical views of foreign and national economists in this regard. The practice of using monetary policy instruments in Uzbekistan was analyzed, existing problems were identified, and scientific-theoretical, practical proposals and recommendations were developed for their scientific solutions.

Текст научной работы на тему «ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ АСОСИДА ЎЗБЕКИСТОНДА МОНЕТАР СИЁСАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ»

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

ISSUES OF IMPROVING MONETARY POLICY IN UZBEKISTAN BASED ON FOREIGN EXPERIENCE Shomurodov Ravshan Tursunkulovich

Associate Professor of the Department "Natural, technical and social-humanitarian sciences", Ph.D. Branch of the Federal State Budgetary Institution of Higher Education "National Research University of the Moscow Energy Institute" in the

city of Tashkent E-mail: r.shomurodov@mail.ru ORCID:0000-0002-9087-104X https://doi.org/10.5281/zenodo.11444255 ABSTRACT

Received: 24th May 2024 Accepted: 30thMay 2024 Online: 31st May 2024

KEYWORDS Monetary policy, monetary instruments, economic growth, macroeconomic sustainability, Central bank, inflation, national currency, devaluation, credit, reserve requirement policy, open market operations, interest rate policy.

This article indicates the monetary policy instruments developed over the years under the influence of innovative ideas based on the best practices of developed countries, and examines the scientific and theoretical views of foreign and national economists in this regard. The practice of using monetary policy instruments in Uzbekistan was analyzed, existing problems were identified, and scientific-theoretical, practical proposals and recommendations were developed for their scientific solutions.

ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ АСОСИДА УЗБЕКИСТОНДА МОНЕТАР СИЕСАТНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ МАСАЛАЛАРИ Шомуродов Равшан Турсункулович

«МЭИ» Миллий тадкикрт университета» Федерал давлат бюджети олий таълим муассасасининг Тошкент филиали "Табиий, техник ва ижтимоий гуманитар фанлар"

кафедраси доценти, и.ф.н. E-mail: r.shomurodov@mail.ru ORCID:0000-0002-9087-104X https://doi.org/10.5281/zenodo.11444255

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 24th May 2024 Accepted: 30thMay 2024 Online: 31st May 2024

KEYWORDS Монетар сиёсат, монетар воситалар, ицтисодий усиш, макроицтисодий барцарорлик, Марказий банк, инфляция, миллий валюта, девальвация,

Ушбу мацолада тарацций этган мамлакатларда монетар сиёсат воситалари йиллар давомида инновацион гоялар таъсирида такомиллашиб борилганлиги урганилган, бу борада хорижлик ва мащллий ицтисодчи олимларнинг илмий-назарий царашлари тадциц этилган. Узбекистонда монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиёти тацлил этилган, мавжуд муаммолар аницланган ва уларнинг илмий ечимларига оид илмий-назарий, амалий таклиф

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

ревальвация, мажбурий захира сиёсати, очиц бозор сиёсати, цайта молиялаш сиёсати.

ва тавсиялар ишлаб чицилган.

Кириш

Таракдий этган давлатларнинг илгор тажрибалари тахлили курсатадики, монетар сиёсат йиллар давомида инновацион гоялар таъсирида такомиллашиб борган. Дунё иктисодиёти тарихида турли давлатларда кузатилган молиявий ва иктисодий инкирозлар, эпидемиялар, пандемиялар, макроиктисодий хамда молиявий муаммоларни хал этишда монетар сиёсат мухим роль уйнаган ва у доимо инновацион гоялар асосида такомиллаштириб борилган. Шу сабабли, монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиётини такомиллаштириш молия бозори, банк тизими ликвидлилиги, миллий валюта, нархлар, тулов баланси ва иктисодиётнинг баркарорлигини таъминлашнинг зарурий шарти хисобланади.

Шунингдек, АКШ, Япония, Германия, Канада, Буюк Британия, Франция, Италия каби тараккий этган мамлакатларда монетар сиёсатдан, хусусан унинг воситаларидан самарали фойдаланиш оркали иктисодий ва инвестицион фаолликни ошириш асосида иктисодий усишни, макроиктисодий ва молиявий баркарорликни таъминлаш хамда мустахкамлаш борасида куп йиллик назарий, амалий ва методологик тажриба тупланиб, марказий банклар монетар фаолиятида турли хил монетар моделлардан самарали фойдаланилмокда.

Монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиётини такомиллаштириш, уз навбатида, миллий валюта, нархлар, тулов баланси, банк тизими ликвидлилиги ва иктисодий усиш суръатлари баркарорлигини таъминлашнинг, молия, хусусан, фонд, капитал, кимматли когозлар, пул ва валюта бозорларини ривожлантириш, инвестициялар самарадорлигини оширишда мухим ахамият касб этади.

Бугунги кунда жахон иктисодиётида глобаллашув жараёни шиддат билан чукурлашиб купчилик давлатларда иктисодий, молиявий, сиёсий ва ижтимоий тавсифдаги турли рисклар сакланиб колмокда. Глобаллашув дунё микёсида иктисодиёт, банк-молия тизими фаолиятини тубдан узгартириб юборди, жумладан, марказий банклар, тижорат банклари, нобанк кредит ташкилотлари ва реал соха корхоналари фаолияти ракамли технологиялар асосида инновацион йуналишда шиддат билан ривожланиб бормокда. Айникса, кайта тикланадиган энергия манбааларидан, хусусан шамол тегирмонлари, куёш батареяларидан ва яшил водороддан арзон электр энергия олиш каби жараёнлар кенгжорий килинмокда.

Жумладан, 2022—2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида еттита устувор йуналишдан бири сифатида миллий иктисодиётни жадал ривожлантириш ва юкори усиш суръатларини таъминлаш масаласи алохида эътироф этилган[1].

Таъкидлаш жоизки, Узбекистон Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилаётган монетар сиёсатни такомиллаштириш оркали унинг макроиктисодий баркарорликни мустахкамлашдаги ролини ошириш билан боглик булган муаммолар

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

мавжуд. Улардан асосийлари, фикримизча, куйидагилардан иборат. Жумладан, Марказий банк дисконт сиёсатининг мавжуд эмаслиги, Марказий банк очик бозор операциялари хажмининг кичиклиги, мажбурий захира ставкаларининг, инфляция даражаси ва фоиз ставкаларининг юцори эканлиги.

Шу сабабли, Узбекистонда мамлакатимизни ривожлантиришнинг 2022—2026 йилларга мулжалланган Янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегиясида еттита устувор йуналишдан бири сифатида миллий иктисодиётни жадал ривожлантириш ва юцори усиш суръатларини таъминлаш масаласи алохида эътироф этилган.

Адабиётлар шархи

Монетар сиёсат - давлатнинг пул-кредит тизими оркали пул таклифига, нархлар даражасига, тулов балансига, инвестицион фаолликка, ицтисодиёт реал секторига, иктисодий усиш суръатларига ва турли макроиктисодий курсаткичларга таъсир этишга каратилган воситалар, механизмлар, чора-тадбирлари йигиндиси.

Таъкидлаш жоизки, айни пайтда, дунё мамлакатлари ва миллий ицтисодиётдаги мавжуд тенденцияларни инобатга олган холда монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиётининг такомиллаштирилиши, уз навбатида, баркарор иктисодий усишни, макроиктисодий ва молиявий баркарорликни таъминлашда мухим роль уйнайди.

Халкаро банк амалиётидан маълумки, монетар сиёсатни Давлатнинг расмий пул-кредит органи, яъни Марказий банк амалга оширади. Марказий банк, энг аввало, уз ихтиёридаги монетар воситалардан фойдаланган холда тижорат банкларининг балансига бевосита таъсир утказади ва банк тизими ликвидлилиги узгаради. Бу эса, кредит ва пул мультипликатори оркали, иктисодиётда резерв пуллар, пул массаси, умумий пул таклифининг узгаришига, иктисодиёт реал секторига, молия бозорига ва инвестицион фаолликга бевосита таъсир килади.

Монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш масаласи иктисодий адабиётда иктисодчи олимлар томонидан чукур тадкик килинган ва тегишли илмий хулосалар хамда амалий тавсиялар шакллантирилган. Жумладан, М.Фридменнинг хулосасига кура, пул таклифини бошкариш учун Марказий банк етарлича имкониятга эга ва шу билан бирга инфляция куп омилли жараён эмас, деган хулосага келади[2]. Ушбу хулоса шунга асосланадики, Марказий банк очик бозордаги операциялардан ва дисконт операциялардан фойдаланган холда пул массасини ва фоиз ставкасини бошкариши мумкин. Дархакикат, Марказий банк томонидан очик бозорда кимматли когозларни сотиб олиш банк тизимининг резервларини ва монетар базанинг купайишига, пул таклифининг усишига хамда киска муддатли фоиз ставкаларининг пасайишига олиб келади.

Хусусан, бир гурух иктисодчи олимлар мажбурий захира сиёсатидан фаол фойдаланиш максадида тижорат банкларининг депозитларига нисбатан 100 фоизли мажбурий захира талабномасини жорий килишни таклиф килишган [3]. Аммо, айрим иктисодчи олимлар мажбурий захира сиёсатига нисбатан салбий фикр билдиришган. Масалан, таникли хорижлик иктисодчи олим Ф.Мишкиннинг фикрига кура, мажбурий захира талабномалари куп камчиликларга эга булиб, жумладан, банкларда ликвидлилик муаммосини юзага келтириши мумкин[4].

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Хорижлик ицтисодчи олим МакКаллум таъкидлайдики, пулга булган талаб барцарор эмас, шунинг учун монетар сиёсатнинг асосий воситаси булиб Марказий банкнинг фоиз ставкаси хисобланади[5].

Хорижлик ицтисодчи олим В.Юровицкийнинг фикрича, мажбурий захира талаблари йуцлиги шароитида барча эмиссия цилинган пуллар активлар хисобланади, уз навбатида, тижорат банкларининг кредит фаолияти депозитларнинг усишига олиб келади[6].

Хорижлик ицтисодчи олимлардан бири С.Моисеевнинг хулосасига кура, хозирги вацтда очиц бозор операциялари тарацций этган мамлакатларда монетар сиёсатнинг асосий воситаси хисобланади. Очиц бозор операциялари марказий банкларга узининг ташаббуси билан битимлар тузиш, яъни пул-кредит операцияларининг вацтини ва хажмини белгилашдаянада мослашувчан булиш имконини беради[7].

Хорижлик ицтисодчи олимлардан яна бири А.Симановскийнинг фикрича, монетар сиёсатнинг амалий муаммоларини хал цилишда цайта молиялаш сиёсати орцали пуллар таклифини бошцаришнинг амалий жихатлари, банклар фаолиятини тартибга солиш хамда назорат цилиш масалалари, халцаро захира активларини бошцариш ва хоказолар мухим урин тутади[8].

Хорижлик ицтисодчи олим Ж.Синкининг маълумотига кура, тижорат банклари фаолиятидаги илк жиддий инновацион махсулот булиб, 1961 йилнинг февралида Нью-Йоркнинг Биринчи миллий банки томонидан чицарилган депозит сертификатлари хисобланади. Ушбу сертификатлар кейинчалик оммалашиб, тижорат банкларига ресурслар жалб цилиш ва пассивларни бошцариш имконини берди[9].

Хорижлик ицтисодчи олимлардан Итаи Агур ва Мария Демертзислар фоиз сиёсатининг макропруденциал сиёсатга таъсирига оид 2019 йилда амалга оширган уз тадцицотларида жумладан, шундай дейдилар: ".... фоиз ставкасининг пасайтирилиши пул таклифининг ошишига олиб келади ва молиявий барцарорликни ёмонлаштиради"[10]. Бизнинг назаримизда, ицтисодчи олимлар ушбу тадцицотда арзон пуллар сиёсатининг молиявий барцарорликга салбий таъсир цилишига алохида ургу берганлар. Бироц, амалиётда ута огир ва жиддий муаммоларни енгиб утиш орцали макроицтисодий барцарорликга эришишда арзон ва циммат пуллар сиёсати цулланилган. Бу эса, аллацачон жахон ицтисодий амалиётида, хусусан, молиявий сохада ва банк амалиётида узининг асосли исботини топган.

Хорижлик ицтисодчи олимлардан Мартин Боденштейн ва Жунзу Захолар 2019 йилда чоп этилган "Мехнат, иш хаци ва оцилона монетар сиёсат" номли илмий мацоласида мехнат, иш хаци ва инфляциянинг узаро алоцадорлиги масалаларига оид илмий тадцицотларида, хусусан, шундай деганлар: "Оцилона сиёсат асосида иш хаци ва инфляцияни барцарорлаштириш ижтимоий таъминот ва империк моделларнинг сезиларсиз тебранишлари билан боглиц булган катта харажатларни тацозо цилади[11]. Фикримизча, мазкур тадцицотларида ицтисодчи олимлар инфляция ва иш хацини барцарорлаштириш, уз навбатида, катта харажатларни талаб этишини эътироф этганлар. Чунки, инфляция даражасини жиловлаш ва уни кескин пасайтирш хамда бир вацтнинг узида мухим ижтимоий масалалардан бири булган иш хацининг

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

баркарорлигини таъминлаш хар бир давлат Х,укуматидан самарали чора-тадбирларн ва катта харажатларни амалга оширишни талаб килади.

Хорижлик иктисодчи олимлардан Филипп Андраде ва Филиппо Феррони тадкикотларида сиёсий карорлар кабул килишда молия бозори ва марказий банк уртасидаги алокалар урганилган хамда улар иккита омилни монетар сиёсатга таъсир килишини курсатиб берганлар. Жумладан, улар уз тадкикотларида сиёсий карорлар кабул килинган кунларда молия бозорлари реакцияларининг марказий банк алокаларига булган муносабатини нима бошкаради? деган саволни уртага куйиб, шундай тухтамга келишган: "Биз тез-тез кузатиладиган пул кутилмалари ходисаларини белгилайдиган юкори тебранишдаги иккита омилнинг ролини таъкидлаймиз: келажакдаги макроиктисодий шароитлар тугрисидаги янгиликлар (Delphic shocks-Делфик зарбалар) ва монетар сиёсатнинг келажакдаги зарбалари хакидаги янгиликлар (Odissean shocks - Одисей зарбалари). Ушбу икки зарба рентабеллик эгри чизигини бир йуналишда харакатлантиради, аммо молиявий шароитлар ва макроиктисодий кутишларга тескари таъсир курсатади. Шунинг учун марказий банклар даромад эгри чизигининг шунчаки тебранишига караб таъминланган рагбатлантириш даражасини аниклай олмайдилар" [12]. Бизнинг назаримизда, мазкур олимларнинг тадкикотларидан шундай хулоса килиш мумкинки, молия бозоридаги тебранишлар, албатта Марказий банкга пул таклифини самарали тартибга солиш учун сиёсий карорлар кабул килишига турки булади. Бундай холатда Марказий банк уз ихтиёридаги монетар воситалардан, хусусан кайта молиялаш сиёсатидан, очик бозордаги операцияларидан, валюта сиёсатидан, мажбурий захира талабларидан окилона фойдаланади ва тижорат банклари балансига хамда улар оркали иктисодиёт реал секторига, пул таклифига, тулов балансига ва барча макроиктисодий хамда монетар кусаткичларга таъсир утказади.

Махаллий иктисодчи олимлардан О.Намозов пул тизимининг баркарорлигини таъмишлашнинг мухим шарти сифатида инфляцион таргетлашни жорий килишни таклиф этган[13]. Махаллий иктисодчи олимлардан яна бири Б.Душаев эса, монетар сиёсат воситаларидан фойдаланиш амалиётини ривожлантириш оркали пул таклифини тартибга солишни такомиллаштиришни таклиф килган[14].

Тадкикот методологияси

Ушбу маколада илмий тадкикот олиб боришда киёслаш, таккослаш, синтез, тадкикотнинг мантикий ва таккослама тахлили, иктисодий тахлил, дедукция, микдор ва сифат курсаткичларини хисоблаш, уларни бир-бири билан солиштириш йули билан статистик кайта ишлаш усули, илмий абстаркциялаш каби методлардан фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар

Таъкидлаш жоизки, Марказий банкларнинг очик бозор операциялари илк марта юзага келганида унинг объекти булиб, факат хукумат томонидан чикарилган кимматли когозлар хисобланар эди. Йиллар утиши билан иновацион гоялар асосида унинг объектлари сони купайди. Хусусан, хозирги даврда, депозит сертификатларидан (Нидерландия, Дания, Испания марказий банклари, Европа Марказий банки), молиявий векселлардан (Англия Марказий банки, Швеция Рикс банки, Германия Бундесбанки,

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Япония Марказий банки), корпоратив облигациялардан (Жанубий Корея, Чили, Россия марказий банклари) ушбу операцияларнинг объекти сифатида фойдаланилмокда[15].

Монетар сиёсат сохасидаги яна бир инновацион гоя - бу расмий олтин-валюта захираларини тулик Марказий банкнинг балансида туплаш оркали захираларни бошкариш самарадорлигини ошириш ва Марказий банкнинг валюта сиёсатини такомиллаштириш таклифидир.

ХХ асрнинг 60-йилларида ушбу гоя Гарбий Европа мамлакатларида тугилди. Унинг амалиётга татбики расмий олтин-валюта захираларини бошкариш самарадорлигини ошириш имконини берди. Хусусан, давлатнинг ташки карзини кескин ошириш имконияти чеклаб куйилди. Яъни, Марказий банк давлатнинг ташки карзини узининг валюта маблаглари хисобидан тулаб беради. Аммо факат битта шарт билан, у хам булса, Х,укуматнинг Марказий банкдаги жорий хисобракамида хорижий валютада туланадиган сумманинг миллий валютадаги эквиваленти мавжуд булса.

Шунингдек, 1981 йилда своп операциялари натижасида хорижий мамлакатлар банк тизими амалиётида своп бозори пайдо булди. Своп операциялари кейинчалик мамлакат расмий олтин-валюта захираларини бошкаришнинг кенг таркалган усулларидан бирига айланди. Таъкидлаш жоизки, валютавий своп валюта захираларини валюта рискидан ишончли химоя килади. Аммо катта даромад келтирмайди. Шу жихати билан валютавий своп операциялари Марказий банкларни купрок узига жалб этади.

Кейинчалик ривожланган давлатлар амалиётида бир катор инновацион депозит махсулотлари хам пайдо булди. Жумладан, ХХ асрнинг 70-йилларида АКШ банк амалиётида фоиз туланадиган трансакцион депозит хисобракамлари - NOW -хисобракамлари пайдо булди. Ракамли банк ишининг жуда долзарб масалаларидан бири булиб, шубхасиз, марказий банкларнинг ракамли валютасини муомалага киритиш масаласи хисобланади. Марказий банкнинг ракамли валютасини яратиш масаласи тугрисидаги биринчи изланиш хакида Англия Марказий банки эълон килди[16].

Умуман, купчилик иктисодчи олимлар томонидан марказий банкнинг ракамли валютасига хос булган куйидаги афзалликлар эътироф этилган. Жумладан, кулайлиги, яъни ракамли валюталардан хисобракам очмасдан туриб фойдаланиш мумкинлиги, транзакцион чикимларнинг камлиги, валюталарни конвертация килиш, банк хисобракамларини юритиш ва хизмат курсатиш харажатларининг камайтирилиши. Хавфсизлиги, хусусан, ракамли валюталар муомаласи, хусусий шахслар яратадиган криптовалюталардан фаркли равишда, марказий банклар томонидан ташкил килинади ва маълум коидалар асосида тартибга солинади. Шунингдек, ракамли валюталар янги пул шаклларининг пайдо булишига замин яратгани холда, ракамли технологиялардан кенг куламда фойдаланишга имкон беради.

Сунгги икки йил давомидаги дунё иктисодиётидаги макроиктисодий муаммолар таъсирида АКШ банк амалиётида хам фоиз ставкаларини ошириш сиёсати кулланилмокда (1-жадвал).

1-жадвал

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

АКШда ЯИМ йиллик усиш сураъти, инфляция дараджаси ва ФЗТнинг дисконт ставкаси, фоизда[17]

Курсаткичлар Йиллар

2018 2019 2020 2021 2022 2023

ЯИМ реал усиш суръатлари 2,9 2,3 -3,4 5,7 2,1 2,5

Инфляция даражаси 1,9 2,3 0,1 4,7 8,0 3,4

ФЗТнинг дисконт ставкаси 2,5 1,75 0,25 0,75 5,25 5,50

1-жадвал маълумотларидан куринадики, 2018-2019 йилларда ЯИМ усиш суръатлари баркарор булган, бирок, коронавирус пандемияси таъсирида АКШ ЯИМ усиш сураъти 2020 йилда 2019 йилга нисбатан 3,4 фоизгача кискарди. Келтирилган маълумотлардан куринадики, 2021-2023 йилларда АКШда инфляция суръатлари 2020 йилга нисбатан сезиларли даражада усди ва бу ФЗТ дисконт ставкасини 2023 йилда 5,50 фоизгача оширишга олиб келди.

Узбекистон Республикаси Президентининг «Валюта сиёсатини либераллаштириш буйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тугрисида»ги 2017 йил 2 сентябрдаги ПФ-5177-сонли фармони[18], аввало, амалдаги валютани тартибга солиш тизимини тубдан ислох килиш, валюта сиёсатини либераллаштириш, барча тадбиркорлик субъектларига ташки савдо фаолиятини амалга оширишда тенг шароитлар яратишга каратилган.

Амалга оширилган тадкикотлардан маълумки, монетар сиёсатнинг анънавий воситаларидан бири булиб Марказий банкнинг мажбурий захира талаблари сиёсати хисобланади. Мажбурий захира талаблари меъёрини узгартириш оркали мамлакат пул массаси хажмини узгартириш мумкин. Бирок, мажбурий захира талаблари сиёсати монетар сиёсатнинг маъмурий воситаси хисобланади ва унинг пул мультипликатори оркали пул массасига таъсири нихоятда катта.

Жумладан, 2018 йил 1 октябрдан бошлаб Узбекистонда мажбурий захиралаш воситасини такомиллаштиришнинг иккинчи боскичи амалга оширилди. Мазкур боскичда мажбурий захираларни факат миллий валютада шакллантириш тартиби жорий килиниб, юридик ва жисмоний шахсларнинг депозитлари буйича захиралаш меъёрлари бирхиллаштирилди, яъни миллий валютадаги депозитлар учун мажбурий захира меъёрлари пасайтирилди ва чет эл валютасидаги депозитлар буйича мажбурий захира меъёрлари оширилди.

Ташки омилларнинг инфляция даражасига бевосита ва билвосита босимининг кучайиши шароитларида миллий валютадаги активларнинг даромадлилигини таъминлаш, давлат харажатлари, шу жумладан ойлик иш хакларининг оширилиши хамда нархлар эркинлаштирилишининг инфляцион кутилмалар ошишига таъсирининг олдини олишга йуналтирилган пул-кредит шароитларини яратиш ва реал фоиз ставкаларининг ижобийлигини таъминлаш максадида 2018 йилнинг 25 сентябридан Узбекистон Республикаси Марказий банки кайта молиялаш ставкасини йиллик 14 фоиздан 16 фоизгача оширди. Уз навбатида, 2018 йилнинг 1 октябрдан бошлаб, тижорат банкларининг хорижий валюталардаги депозитларига нисбатан мажбурий захира ставкаси 14 фоиз килиб белгиланди [19].

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

Шунингдек, Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 13 сентябрдаги ПК-3272-сонли "Пул-кредит сиёсатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги карорида умумиктисодий, солик-бюджет ва пул-кредит сиёсати уртасидаги мувофиклаштириш амалиётини такомиллаштириш, пул-кредит сиёсатининг ликвидлиликни бериш ва жалб килиш операциялари буйича кулланилаётган фоизли инструментлардан фойдаланишни кенгайтириш каби пул-кредит сиёсатини такомиллаштириш буйича долзарб вазифалар куйилган [20].

2. Узбекистонда инфляция даражаси ва фоиз ставкаларининг нисбатан юкори эканлиги. Жумладан, 2017 йилда йиллик инфляция даражаси 14,4 фоизни ташкил этган булса 2023 йилнинг 1 январь холатига эса 12,3 фоизни ташкил этиб юкорилигача колмокда. Хусусан, ушбу даврда кредитларнинг уртача тортилган фоиз ставкаси 18,5 фоиздан 22,2 фоизгача усди. Шу билан бирга, 2023 йилнинг сентябрь ойида ахоли учун миллий валютадаги банк кредитларининг уртача тортилган ставкаси 24,2 фоизни ташкил этди[21]. Бу сунгги уч йил ичидаги энг юкори курсаткичдир. Бу эса, Марказий банк кайта молиялаш ставкасининг ошишига олиб келган. Уз навбатида, кайта молиялаш ставкасининг оширилиши тижорат банкларининг миллий валютада берган кредитлари фоиз ставкаларининг ошишига сабаб булган. Айни пайтда кайта молиялаш ставкасининг йиллик хисобда 14 фоиз микдорида саклаб колинди. Бу эса, тижорат банклари томонидан миллий валютада бериладиган кредитларнинг уртача йиллик фоиз ставкасининг баркарорлашишига олиб келган. Натижада бу холат иктисодиётда кредитларга булган реал талабнинг усишига ижобий таъсир килган.

Таъкидлаш жоизки, 1993 йилда Россия билан бирга МД^ давлатларидан 10 таси уз миллий валютасини муомалага чикарди ва ушбу давлатлар худудида амал килмай куйган Россия рубллари Узбекистон каби кушни давлатларга ёпирилиши асосида шиддатли, яъни гипреинфляцияни юзага келтирган эди. Жумладан, 1994 йилда Украинада гиреринфляция 10054 фоиза етди. Грузияда 7800 фоизни, Россияда 2800 фоиздан юкори, Болтикбуйи мамлакатларида 2700 фоиздан ошиб кетди, Узбекистонда атиги 1132,3 фоизни ташкил этди. Узбекистон Республикаси Х,укумати 1994 йилда тезда иктисодиётни баркарорлаштириш чораларини курди. Натижада йиллик инфляция даражаси 1995 йилда 127,6 фоизгача, карийб 10 баробарга пасайтирилди. Хусусан, 1996 йилда у 64,3 фоизгача пасайгани холда МД^ давлатлари орасида биринчилардан булиб Узбекистонда ишлаб чикаришнинг пасайишига бархам берилди ва 1,6 фоизлик иктисодий усишга эришилди. Шунингдек, 1997 йилда инфляция даражаси 27,6 фоизгача пасайтирилгани холда 5,2 фоизлик иктисодий усишга эришилган эди [22].

Таъкидлаш жоизки, Узбекистон Республикаси Марказий банки томонидан монетар сиёсатни такомиллаштириш буйича белгиланган вазифаларни хал килишда бир катор ижобий ютукларга эришилди. Хусусан:

- 2017 йилнинг иккинчи ярмида Марказий банк томонидан кайта молиялаш кредитларини бериш амалиётининг жорий этилганлиги монетар сиёсатнинг, шу жумладан кайта молиялаш сиёсатининг самарадорлигини оширишига хизмат килди;

- 2018 йил 1 октябрдан бошлаб Марказий банкнинг мажбурий захира сиёсатини такомиллаштириш максадида мажбурий захира ажратмалари суммасини факат

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

миллий валютада шакллантириш тартиби жорий килиниб, юридик ва жисмоний шахсларнинг депозитлари буйича захиралаш меъёрлари бирхиллаштирилди, яъни миллий валютадаги депозитлар учун мажбурий захира меъёрлари пасайтирилди ва чет эл валютасидаги депозитлар буйича мажбурий захира меъёрлари оширилди [23]; - 2020 йил 1 январдан Марказий банк асосий ставкаси ва фоиз коридори, Марказий банк облигациялари хамда 2 хафталик ва 1 кунлик (овернайт) депозит, РЕПО ва своп операциялари амалиётга жорий этилди [24];

Таъкидлаш жоизки, 2020 йилдан бошлаб республикамизда инфляцион таргетлаш режимига боскичма-боскич утишнинг бошланиши монетар сиёсат сохасидаги устувор йуналишларнинг тубдан узгартирилишига олиб келди. Хусусан, Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 18 ноябрдаги ПФ-5877 - сонли "Инфляцион таргетлаш режимига боскичма-боскич утиш оркали пул-кредит сиёсатини такомиллаштириш тугрисида"ги фармонига мувофик, инфляцион таргетлаш режимига утиш шароитида монетар сиёсатнинг устувор йуналишлари килиб куйидагилар белгиланди:

1. Нархларнинг кескин ошиши ва спирал характердаги инфляциянинг олдини олиш.

2. Миллий валюта курсига нисбатан девальвацион босимни ушлаб туриш.

3. Пул бозорини шакллантириш, имтиёзли кредитлаш ва пул бозори сегменлашуви шароитларини бартараф этиш.

4. Ички ва ташки омилларни хисобга олган холда ахоли ва бизнеснинг туловга лаёкатлилигини саклаб туриш.

5. Молия секторининг баркарорлигини таъминлаш[24].

Юкорида кайд этилган ютукли жихатлар билан бирга, Узбекистон Республикаси Марказий банки томонидан амалга оширилаётган монетар сиёсатни такомиллаштириш оркали унинг макроиктисодий баркарорликни мустахкамлашдаги ролини ошириш билан боглик булган муаммолар мавжуд. Улардан асосийлари, фикримизча, куйидагилардан иборат. Жумладан: Марказий банк дисконт сиёсатининг мавжуд эмаслиги; Марказий банк очик бозор операциялари хажмининг кичиклиги; Марказий банк мажбурий захира ставкалари ва инфляция даражасининг юкори эканлиги.

Узбекистон Республикаси Марказий банкнининг расмий маълумотларига кура, 2019 йилда давлат кимматли когозларининг эмиссия хажми республика тижорат банкларининг юкори ликвидли активларига нисбатан атиги 3,4 фоизни ташкил этди. Хусусан, 2020 йилда Узбекистон Х,укумати кимматли когозларининг эмиссия хажми 1,6 трлн. сумни ташкил этди. Бу эса, кичик хажмдаги эмиссия хажми булиб, Марказий банкка очик бозор операциялари хажмини сезиларли даражада ошириш имконини бермайди. Уз навбатида, давлат кимматли когозлари эмиссия хажмининг кичик эканлиги ушбу курсаткичлардан яккол куринмокда.

Шунингдек, таъкидлаш жоизки, сунгги икки йилда Давлат карзи портфелини диверсификация килиш ва валюта рискини пасайтириш максадида давлат карзини хорижий валютадаги улушини боскичма-боскич пасайтириш учун миллий валютадаги халкаро облигациялар чикариш амалиёти йулга куйилди. Хусусан, 2020-2021 йилларда миллий валютада 4,5 трлн. сумлик суверен халкаро облигациялар Лондон фонд

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

биржасида жойлаштирилди. 2022 йилда дунё буйлаб юз берган геосиёсий вазиятнинг халкаро молия бозорларига таъсири туфайли суверен халкаро облигациялар чикарилмади. Ички молия бозорини ривожлантириш борасида амалга оширилаётган ишлар натижасида давлат кимматли когозларини жойлаштириш хажми 2018 йилдаги 597 млрд сумдан 2022 йилда 13,6 трлн. сумга етказилди (2022 йилда чикарилган соф Давлат кимматли когозлари хажми 12,0 трлн. сум) хамда давлат кимматли когозларининг муомала даври 10 йилгачаузайтирилди[26].

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Таъкидлаш жоизки, монетар сиёсатнинг билвосита воситалари барча мамлакатларда Марказий банкга монетар сиёсат самарадорлигини ошириш имконини беради. Бу эса, нархлар ва миллий валюта баркарорлигини таъминлашда, иктисодий усишга эришишда, макроиктисодий ва молиякий баркарорликни таъминлашда намоён булади. Узбекистон Республикаси Статистика Агентлиги маълумотларига кура 2022 йилда ЯИМ номинал хажми 888,34 трлн. сумни ёки 80,4 млрд. АКШ долларини ва унинг реал усиш суръати 5,7 фоизни ташкил этди, ахоли жон бошига тугри келадиган ЯИМ хажми 2255 АКШ долларига етди. Жумладан, 2023 йида ЯИМ номинал хажми 1,07 квадриллион сумни ёки 90,8 млрд. АКШ долларини ва унинг реал усиш суръати 6,0 фоизни ташкил этди, ахоли жон бошига тугри келадиган ЯИМ хажми 2468 АКШ долларига етди.

2-жадвал

Узбекистон Республикасида пул массаси, нак;д пуллар ва асосий ставка усиш суръатларининг узгариши, фоизда[27]

Йилл ар Ялпи пул массаси (M3 пул агрегати) Нацд пуллар (M0 пул агрегати) Асосий ставка

2013 20,3 28,7 12,0

2014 15,7 22,0 10,0

2015 24,3 17,6 14,0

2016 23,5 24,0 9,0

2017 40,2 47,0 14,0

2018 14,1 14,0 16,0

2019 13,9 9,4 16,0

2020 17,9 10,7 14,0

2021 29,7 15,0 16,0

2022 30,2 47,3 15,0

2023 12,1 8,1 14,0

2-жадвал маълумотларидан куриш мумкинки, ялпи пул массаси ва накд пулларнинг усиш суръатлари асосий ставка курсаткичидан юкори. Аммо Марказий банк пулга булган реал талаб ва пул таклифини самарали тартибга солиш максадида бир вактнинг узида монетар сиёсатнинг бошка билвосита воситаларидан, жумладан, мажбурий захира талаблари, валюта сиёсати ва очик бозордаги операциялардан хам кенг фойдаланган.

Пул массаси ва накд пулларнинг юкори суръатларда усиши 2017 йилда валюта сиёсатининг эркинлаштирилиши ва сунгги икки йилда номинал ЯИМнинг юкори

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

суръатларда усиши хамда иктисодиётда пулга булган реал талабнинг усиши билан изохланади.

Хулоса ва таклифлар

Фикримизча, юкорида кайд этилган муаммоларни хал килишда куйидаги чора-тадбирларни амалга ошириш максадга мувофикдир:

1. Глобаллашув жараёнлари шароитида монетар сиёсатнинг ролини ошириш учун, Марказий банк томонидан тижорат банкларига бирламчи, иккиламчи ва мавсумий дисконт кредитларини бериш амалиётини жорий килиш зарур. Жумладан, очик бозор операциялари хажмини жорий ликвидлилик даражаси 50 фоиз ва ундан юкори булган тижорат банкларининг облигациялари хамда депозит сертификатларини очик бозор операциялари объектига айлантириш, хусусан, Марказий банкнинг тижорат банкларининг 1 йилдан ортик муддатга жалб килинган хорижий валюталардаги депозитларига нисбатан мажбурий захира ставкасини миллий валютадаги депозитларга урнатилган ставка даражасида белгилаш керак.

2. Ликвидлилик даражаси юкори булган тижорат банкларининг узок муддатли облигациялари ва депозит сертификатларини очик бозор операцияларининг объектига айлантирилиши Марказий банкнинг очик бозор операциялари хажмини ошириш имконини беради. Бу, уз навбатида, Марказий банкнинг пул бозори ва банк тизими ликвидлилигига самарали таъсир этишини таъминлайди. Бунинг учун Узбекистонда етарли имкониятлар, шарт-шароитлар мавжуд. Яъни, туловга кобиллиги ва ликвидлилиги талаб даражасида булган тижорат банклари мавжуд. Иккинчидан, тижорат банклари депозит сертификатлари ва узок муддатли облигацияларининг катта хажмдаги эмиссияси мавжуд.

3. Марказий банкнинг тижорат банклари кредитларининг фоиз ставкаларига таъсир этиш имкониятини ошириш учун, биринчидан, инфляциянинг муътадил даражасига (йиллик даражасини 3 фоиздан ошмаслигига) эришишни таъминлаш керак; иккинчидан, Марказий банкнинг кайта молиялаш кредитлари (дисконт кредити, ломбард кредити, овердрафт, муддатли кредит) бериш амалиётининг узлуксизлигини таъминлаш лозим; учинчидан, давлат кимматли когозларини тугри РЕПО шарти билан жойлаштириш хажмини ошириш йули оркали тижорат банкларининг депозитлар таклифига таъсир курсатиш зарур.

4. Узбекистонда иккиламчи бозорни ривожлантириш максадида монетар сиёсатнинг билвосита воситалари, жумладан ломбард ва овердрафт механизмлари, валюта СВОПлари, овернайт кредитлари хажмини, РЕПО хамда кайта РЕПО операцияларини кенгайтириш зарур. Бу эса, Марказий банкка муомаладаги ортикча ликвидлиликни жалб килиш, пул массаси, резерв пуллар, кредит хажми, банк тизими ва пул бозори ликвидлилигини самарали тартибга солиш, иктисодиёт реал секторига бевосита таъсир утказиш хамда монетар сиёсатнинг иктисодиётдаги ролини янада оширишга хизмат килади.

Хулоса сифатида айтиш мумкинки, ушбу илмий-назарий таклиф ва амалий тавсияларнинг амалга оширилиши, Янгиланаётган Узбекистонда монетар сиёсатнинг ролини янада оширишда мухим ахамият касб этади.

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

References:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг "2022-2026 йилларга мулжалланган янги Узбекистоннинг тараккиёт стратегияси тугрисида"ги 2022 йил 28 январдаги ПФ-60-сонли фармони// https://lex.uz/docs/5841063.

2. Фридмен М. Если бы деньги заговорили... Пер. с англ. - М.: Дело, 1999. - С. 132-134.

3. 3 Mises L. Tne Theory of Money and Kredit. -Indianapolis, 1980. -P. 446-448.; Фридмен М. Основы монетаризма. Пер. с англ. - М.: ТЕИС, 2002. - С. 41-43.

4. Мишкин Ф.С. Экономическая теория денег, банковского дела и финансовых рынков. 7-е изд. Пер. с анл. - М.: ООО «И.Д. Вильямс», 2013. -С. 490.

5. McCallum, B.T. Robustness Properties of a Rule for Monetary Policy. - CarnegieRochester Conference Series on Public Policy 29,1988. - Р. 173-203.

6. Юровицкий В. Эволюция денег: денежное обращение в эпоху изменений. М.: ГроссМедиа, 2005. - С. 96.

7. Моисеев С.Р. Операции центральных банков на открытом рынке ценных бумаг//Финансы и кредит. - Москва, 2003. - №6. - С. 32-40.

8. Симановский А.Ю. Банковское регулирование: революция//Деньги и кредит. -Москва, 2014. - №3. - С. 3-11.

9. Синки Дж. Финансовый менеджмент в коммерческом банке и в индустрии финансовых услуг. Пер. с англ. - М.: Альпина Паблишер, 2017. - 1018с.

10. Itai Agur, Maria Demertzis. Will macroprudential policy counteract monetary policy's effects on financial stability? North American Journal of Economics and Finance 48 (2019) 6575.

11. Martin Bodenstein, Junzhu Zaho. Employment, wages and optimal monetary policy. Journal of Monetary Economics. February 14, 2019.

12. Р. Andrade, F. Ferroni. (2020). Delphic and odyssean monetary policy shocks: Evidence from the euro area. Journal of Monetary Economics Volume 117, Pages 816-832.

13. Намозов О.Ш. Монетарная политика в переходной экономике: концептуальные подходы и программные направления. Автореф. дисс. на соис. уч. ст. д.э.н. - Ташкент, 2001.- 39с.;

14. Душаев Б.М. Монетарная политика. - Ташкент: Iqtisod-Moliya, 2003. - 120 с

15. Моисеев С.Р. Денежно-кредитная политика: теория и практика. - М.: Московская финансово-промышленная академия, 2011. - С. 737.

16. Central banks beat Bitcoin at own game with rival super currency//URL: http://www.telegraph. co.uk/business/2016/03/13/central-banks-beatbitcoin-at-own-game-with-rival-supercurrency.

17. Жадвал https://www.federalreserve.gov (АКШ Федерал захира тизими) сайти маълумотлари асосида муаллиф томонидан тузилган.

18. Узбекистон Республикаси Президентининг «Валюта сиёсатини либераллаштириш буйича биринчи навбатдаги чора-тадбирлар тугрисида»ги 2017 йил 2 сентябрдаги ПФ -5177-сонли фармони.

19. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2018 йилдаги фаолияти тугрисидаги хисобот. www.cbu.uz (Узбекистон Республикаси Марказий банки).

APPLIED SCIENCES

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.3 | SJIF = 7.984 www.in-academy.uz

20. Узбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 13 сентябрдаги "Пул-кредит сиёсатини янада такомиллаштириш чора-тадбирлари тугрисида"ги ПК-3272-сонли карори. www.lex.uz.

21. https://daryo.uz/k/2023/10/30/ozbekiston-banklarida-kredit-foizlari-oshgani-malum-qilindi

22. Шомуродов Р.Т. Банк тизимида монетар воситаларни такомиллаштириш масалалари. И.ф.н. илм.дар.ол.учун дисс.автореферати. - Тошкент, 2004. - 19 Б.

23. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2018 йилдаги фаолияти тугрисида хисобот ^.60)//www.cbu.uz (Узбекистон Республикасининг Марказий банки).

24. Узбекистон Республикаси Марказий банкининг 2019 йилдаги фаолияти тугрисида хисобот ^.73)//www.cbu.uz (Узбекистон Республикасининг Марказий банки).

25. Узбекистон Республикаси Президентининг 2019 йил 18 ноябрдаги ПФ-5877 -сонли "Инфляцион таргетлаш режимига боскичма-боскич утиш оркали пул-кредит сиёсатини такомиллаштириш тугрисида"ги фармони. Конун хужжатлари маълумотлари миллий базаси, 19.11.2019 й., 06/19/5877/4036-сон.

26. https://api.mf.uz/media/document files/DB 2022 uzb 4hPh46F.pdf.

27. Жадвал www.cbu.uz Узбекистон Республикаси Марказий банкининг расмий маълумотлари асосида муаллиф тоомнидан тузилган.

28. G'afurov, Olimjon, and Sevinch Abrueva. "O 'ZBEKISTONNING YEVROOBLIGATSIYALAR BOZORIDAGIISHTIROKI." Journal of Integrated Education and Research 1.6 (2022): 6-9.

29. Ochilov, B., Hoshimov, J., & Butayev, J. (2024). IQTISODIYOTGA XORIJIY INVESTITSIYALARNI JALB ETISHDA MAMLAKAT INVESTITSION JOZIBADORLIGI: NAZARIYA VA AMALIYOT (Monografiya).

30. G'Afurov, O., & Ibrohimov, B. (2022). O'ZBEKISTON RESPUBLIKASINING ILK SUVEREN XALQARO OBLIGATSIYALARINI JOYLASHTIRISHDAN TUSHGAN MABLAG'LARINING QAYTA TAQSIMLANISHI VA ULAR SAMARADORLIGI TAHLILI. Science and innovation, 1(A8), 332-339.

31. Хошимов, Ж. Р., Б. Б. Очилов, and С. С. Наримонов. "ИНВЕСТИЦИОННАЯ ПОЛИТИКА: ТЕОРИЯ И ПРАКТИКА." (2024).

32. G'Afurov, O., and N. Muxiddinov. "GLOBAL YEVROOBLIGATSIYALAR BOZORI VA UNDA O 'ZBEKISTON ISHTIROKINI KENGAYTIRISH ISTIQBOLLARI." Science and innovation 1.A8 (2022): 165-169.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.