Хоразмда мах,аллий матбуотнинг вужудга келиши тарихи
Назаров Сардор Бозорбоевич
Урганч давлат университети х,узуридаги Халк; таълими ходимларини к;айта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш х,удудий маркази "Ижтимоий-ик;тисодий фанлар методикаси" кафедраси катта ук;итувчиси
XX асрнинг20-30 йилларида Совет х,окимияти Хоразм вох,асида уз мафкурасини таргиб к;илувчи мах,аллий матбуотнинг ривожланишига алох,ида эътибор к;аратди.
«Инк;илоб к;уёши» газетаси Хоразмдаги биринчи мах,аллий газета булиб, мувакдат инк;илобий х,укумат тузилганидан кейин 1920 йил 8 мартдан чоп этила бошланган.
«Инк;илоб к;уёши» газетасида К|уйи Амударё х,авзаси халк;лари сиёсий, ижтимоий-ик;тисодий, маданий, маърифий х,аётида содир булаётган вок;еликларни уз сах,ифаларида ёритган.
Мухбирлар К.Болтаев, К|.Берегин, О.Сафаева, У.К|урбоний, М.Исмоилий, Э.Девонов, Х.Эшмуратов сингари партия ходимлари ва к;ишлок; хужалиги мухбирлари Фак;ирий, Хоразмий, Мутриб, Партав, Чокар, Муганний, Соиб Назарий каби ёзувчи, шоирлар газета фаолиятида иштирок этишган. 1925 йилга келиб «Инк;илоб к;уёши» газетаси бир ойда 25 марта чик;а бошлади, ойига 8600 нусхага купайтирилди.
Шундай булишига к;арамасдан 1925 йилда булиб утган иккинчи бутун Узбекистон курилтойида Узбекистондаги газета ва журналлар фаолияти кескин танк;ид к;илинди. К|урултойда «Газета идораларининг йулга солинмаганлиги, тажрибали мухбир, ишчиларнинг камлиги фирк;а кумиталари томонидан бу масалага ах,амият берилмаганлиги, Узбекистонда дех,к;он мух,бирлари ва деворий газеталарнинг шул кунга булган холига сабабчидир» дейилди. 1927 йил февралида «Инк;илоб к;уёши» газетасига бурбон Оллаберганов (Берегин) редактор к;илиб тайинланган. У мух,арирлик фаолиятини 1929 йилнинг май ойигача давом эттиради. Ана шу даврда «Инк;илоб к;уёши» газетаси редакциясида М.Оллоёров, И.Х,абибий, У.К|урбоний ва бонда калами уткир журналистлар фаолият олиб боришган. Айнан улар фаолиятининг самараси натижасида «Инк;илоб к;уёши» газетасининг жойлардаги мух,бирлари (к;ишлок; ва ишчи мух,бирлар) сони кескин равишда ошган. XX асрнинг 20-30 йилларида «Инк;илоб к;уёши» газетасида фаолият олиб борган Б.Рах,монов, АТагиров, К.Болтаев, Ж.К|аландаров, К|.Берегин, Ш.Булатов, Р.Мажидий, С.Урозов каби мух,аррирларнинг фаолияти эътиборга молик. 1927 йил Курбон Берегин (Хоразм округ партия кумитаси булим мудири) ташаббуси билан бир неча бор конференциялар утказилди. Утказилган конференциялар Хоразмда матбуот иши мак;сад ва вазифаларини белгилаб берди. Партия ва давлат рах,барлари Хоразмда миллий тилда чик;адиган газета ва журналларни вох,а ишчи, дех,к;онлари билан узаро мулок;ат минбари деб х,исоблашган.
Хоразм вох,асидаги биринчи газета «Инк;илоб к;уёши» газетаси чоп к;илинганлигининг 8 йиллиги муносабати билан ах,оли учун газета ва журналларни овоз чик;ариб укувчилар гурух,лари ташкил этилади.
1928-1931 йиллар оралигида Хоразм округида дастлабки туман газеталари пайдо була бошлади.
1931 йилга келиб Узбекистонда нашр к;илинаётган газеталар сони 2500дан зиёд эди.
Уша даврда Хивада «Коммуначи», Хонк;ада «Курилиш», Гурланда «Колхоз йули» Шовотда «Шовот х,ак;ик;ати» газеталари чоп этила бошланди.
XX асрнинг 30- йилларида Хоразм вох,асида шуро мафкурасининг мустах,камланишида «Инк;илоб к;уёши» газетаси алох,ида ах,амият касб этди. Газета 400дан ортик; к;ишлок; мухбирларини уз атрофида бирлаштирди. Агар 20-йилларда газета мухбирлари орасида аёллар камчиликни ташкил к;илган булса, 30 йиллар бошида уларнинг сони 50 нафарга етган. Чунки шуролар томонидан аёлларнинг «Инк;илоб к;уёши» газетасига мух,бирликка жалб к;илиш ишлари кучайтирилган. Хоразмда 1931 йилда 2 та китоб,
газета сотиш ва тарк;атишга мулжалланган китоб дукони ташкил этилди.
Овулларда адабиёт ва газеталарнинг кенг тарк;алиш ва мух,бирлар сонининг купайиши адабиёт ва мух,бирлик тугаракларининг яратилиши учун шароитни юзага келтирди. Бундай тугараклар купинча деворий газеталар к;ошида ташкил к;илинган. 1929 йилда Хивада ташкил к;илинган «Ёш куч» деворий газетаси к;ошида 1931 йилгача ЗОдан зиёд мух,бирлар тайёрланган.
Вох,ада чоп к;илинган газета ва журналлар шуролар мафкурасини ташвик;от-таргибот к;илиш воситаси сифатида йилдан йилга купайиб, сони оширилиб борилди. Масалан, 1931 йилга келиб «Инк;илоб к;уёши» газетасига Хива туманидан 1500 дона урнига 3000 дона, Хонк;а туманидаги 1500 дона урнига 3000 дона, Урганч туманида 17000 донага талаб билдирилган. Мак;сад газетани гоявий кураш воситасига айлантириш эди.
Хоразида янги газеталарнинг ташкил этилиши нусх,аларининг купайтирилиши, ажратилиши керак булган маблагларни усишини таъминлади.
Округда 1932 йилга келиб газета ва журналларнинг усиш к;иймати 118000 рублга етган булса, 1933 йилда 170000, 1934 йилда 308000 рублни ташкил этди. 1932 йилга келиб Хоразмда чоп к;илинган газеталар тиражи 3.377 тани ташкил к;илган булса 1934 йилга келиб ЗОЭЗОтага етган. 1930 йилгача «Инк;илоб к;уёши» газетаси ислох, к;илинган эски узбек ёзуви ва лотин алифбосида аралаш х,олда чоп к;илинганлигини газетанинг май ойидаги сонларидан билишимиз мумкин.«Инк;илоб к;уёши» газетаси 1931 йилга келиб тулик; лотин алифбосидаги узбек ёзувига утган.
Хоразмда шуро мафкурасининг гоявий асосини мустах,камлаш мак;садида газта ва журналларга мажбурий обуна к;илдириш ишлари 1933 йилга келиб янада кучайтирилган булиб, «К|изил Узбекистон», «Колхоз йули», «Ёш Ленинчи» газеталари, «Муштум», «Янги йул», «Коммунист» журналлари шулар жумласидандир.
1934 йилдан Хоразмда янги газета «Бул тайёр» чоп этила бошланди. Ушбу газетани чоп к;илишдан мак;сад, ёшларни шуро мафкурасига садок;ат рух,ида тарбиялаш эди. 1936 йилга келиб Янгиарик; туманида «Ленин йули» газетаси чик;а бошлаган. Бу паётда вох,ада битта вилоят ва еттита туман газеталари чоп к;илинган, мух,бирлар сони 2500 кишига етган эди.
1938 йил 28 сентябрда матбуот ходимлари ва мух,бирларининг Хоразм вилоят кенгаши булиб утади. Кенгашда туманларда фаолият олиб бораётган мух,бирлар фаоляитдаги камчиликлар мух,окама к;илинади. «Ленин йули», «Сталин йули», «Сталинчи», «Коммуначи» газеталаридаги мухбирлар фаолияти танк;идга учрашининг сабаби, уларнинг сиёсий дунёк;араши, гоялари, шуро мафкураси талабларига мое келмаслигида эди.
«Инк;илоб к;уёши» газетаси 1939 йил август ойидан янги ном билан «Хоразм х,ак;ик;ати» деб атала бошланди.
Хоразмда 30 йиллар охирига келиб уттизга як;ин газета ва журналлар узбек, рус, туркман, к;орак;алпок; тилларида чоп этиларди.
Адабиётлар руйхати
1. Узбекистон коммунистлар (б) фирк;аси Марказк;умнинг Узбекистон КП (б) иккинчи бутун
Узбекистон курилтойига маърузаси.-Самарк;анд. 1925-252 Б.
2. Хоразм х,ак;ик;ати. 1970 йил 3 апрель сони
3. Митяев О.Культурно-просветительная работа в годы первой пятилетки-Москва, 1964.-С.41
4. «Инк;илоб к;уёши» 1929 йил 29 май
5. Каримов Н. Курбон Берегин к;исмати-Т, 2006-Б.20
6. Митяев О.Культурно-просветительная работа в годы первой пятилетки-Москва, 1964.-С.41
7. Собиров А. Развитие советской культуры народов низовьев Амудары 1928-1940-Нукус:
Каракалпакистан, 1984.-С.97.
8. Хоразм вилоят давлат архиви, 631-фонд, 2-руйх.ат, 23-иш, 14 варак;.