Научная статья на тему 'ХОРАЗМ ХАЛИФАЧИЛИГИ БИЛАН БОҒЛИҚ УРФ-ОДАТ ВА МАРОСИМЛАР'

ХОРАЗМ ХАЛИФАЧИЛИГИ БИЛАН БОҒЛИҚ УРФ-ОДАТ ВА МАРОСИМЛАР Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

64
9
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
халфа / устоз-шогирд / диний китоблар қироати / устоз халфа / бахшилик амалиѐти / халқ достонлари

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы —

Ушбу мақолада халфачиликдаги ўзига хос жиҳатлар, анъана ва замонавийликнинг уйғунлашуви, урф-одат ва маросимлар, халфачиликдаги устоз-шогирд анъаналари, халфачилик мактаб услуби ҳақида фикр юритилади

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ХОРАЗМ ХАЛИФАЧИЛИГИ БИЛАН БОҒЛИҚ УРФ-ОДАТ ВА МАРОСИМЛАР»

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 11 | 2022

ХОРАЗМ ХАЛИФАЧИЛИГИ БИЛАН БОГЛЩ УРФ-ОДАТ ВА

МАРОСИМЛАР

Гузал К^одировна Раззокова

Чирчик давлат педагогика университети катта укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада халфачиликдаги узига хос жихатлар, анъана ва замонавийликнинг уйгунлашуви, урф-одат ва маросимлар, халфачиликдаги устоз-шогирд анъаналари, халфачилик мактаб услуби хакида фикр юритилади.

Калит сузлар: халфа, устоз-шогирд, диний китоблар кироати, устоз халфа, бахшилик амалиёти, халк достонлари.

КИРИШ

Халфачилкдаги узига хос жихатлар сифатида анъана ва замонавийликнинг уйгунлашуви, кадимий фолклор намуналари хозиржавоблик билан кушиклар яратиш танланган матнларнинг яхлитлиги ва маънодорлигига эътибор каратиш, куйнинг ранг-баранглиги, ижронинг шух, кутаринкилиги хамда бошкаларни курсатиш мумкин. Шунингдек халфачиликда устоз-шогирд анъаналарининг кучлилиги, ижро услуби авлоддан-авлодга утиши ва оилавий ворислик каби хусусиятлар хам кузга ташланади.

Узбек халкининг асрий анъаналарини узида мужассамлаштирган Хоразм халфачилигининг узига хос хусусиятларидан бири устоз-шогирд муносабатларида куринади. Ушбу анъананинг илк даври диний китоблар кироати билан боглик булганлиги учун саводхонлик ва ёкимли овоз сохибасига эга булишлик халфалар учун зарур булган энг асосий шартларидан бири булган хамда хозирги кунгача ушбу анъаналар давом этиб келмокда.

АДАБИЁТЛАР ТАХДИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Халфачилик анъанасида купгина устоз халфалар учмас из колдирган. Улар халкона ижролари туфайли ахоли орасида жуда машхур булиб, алохида эътиборга эга булганлар. Халфалар халк, асосан хотин-кизларнинг дарду аломатлари, хасрат надоматлари, дил исёнлари, мухаббат ва садокати хамда инсоний туйгуларини огзаки ифодалашлари билан юксак санъат тури сифатида юкори юкори даражага кутарилди.

Устоз-халфаларнинг фикрига "халфа" атамаси Хоразм маданиятида "шогирд", яъни устознинг муносиб шогирди

November, 2022

270

маъносида ишлатилиб келинади. Бинобарин, хар бир шогирд халфанинг уз устози булиши керак. Шогирд устози санъатини куп йиллик таълим тарбия давомида мукаммал эгаллаб хамда зарур инсоний фазилатларга эга булгач, устозининг розилигига эришади ва шундан сунг халфачиликни буйнига мумкин. Шунга кура, устоз курмаган халфани халк хам тан олмайди, деган гаплар ахоли орасида учрайди.

Устоз шогирдлик анъанаси нисбатан кейинги давр ходисаси булишига карамай, бахшилик амалиётида шогирд тайёрлаш "халк достонларини эшитиш энг биринчи ва асосий шарт булган булсада халфачиликда бунга ифодали укиш (киссахон халфалар), индивидуал ижод килиш (шоира халфалар) ва бадихагуйликни эгаллаш ( туй кушиклари, келин салом ва ёр-ёрларни айтувчи халфалар) каби омиллар зарур хисобланган. Утмишда халфалар репертуаридаги асарлар устоздан шогирдга бевосита урганиш ва ижро жараёнидан утиб келган булса, кейинг даврларда ушбу холат бир мунча узгарди. Яъни устоз халфалар репертуаридаги катор асарларнинг нашр этилиши, радио ва телевидения оркали таргиб килиниши, турли маданий-маърифий курик танловларнинг республика хамда худудларда утказилиши ёш халфаларнинг ижрочилик махоратини ошириш имкониятини кенгайтирди. Шунга карамай, хозирги кунда давом этаётган халфачиликнинг ёш авлод вакиллари ушбу анъанадан асосан, жонли ижро ва устозлар билан бевосита ижодий хамкорлик жараёнида купрок бахраманд булмокда.

Хоразм вохасида "устоз-шогирд" мактаби узок муддатга мулжалланган даргох булиб, унда ашула, ракс, куй хамда шериятдан сабок берилган. Мактаб курмаган малакасиз ашулачи ёки мусикачи санъат оламида эътибор козона олмаган. Шу боис "устоз курмаган шогирд хар макомга йургалар" деган ибора халк орасида юради. Устоз санъатининг сир-асрорларини урганиш билан бир каторда, шогирднинг ахлокий тарбиясига хам жавобгар булган.

Шу билан бир каторда устозга хам аждодлар санъатининг беназир анъаналарини шогирдаларга етказишда алохида масулият юкланган. Устозлар азалий кадриятларнинг суянчи ва таянчи хисобланган. Устоз бор жойда халфачилик санъати мукаммал даражада ривожланиб мактаб яратган устоз ва халк орасида буюк инсон хисобланган. Шогирд эса устозининг айнан кучирма нусхаси, унга курук таклид килувчи эмас, балки устоз ургатганларидан ташкари, узи хам ижод кила оладидан ва уз устида ишлайдиган булиши шарт булган.

Халфачилик анъаналарини урганиш хам узига хос мактаб услубига эга булган. Эски усул мактабларида хат-

November, 2022

271

савод чикарган, билимга ихлосманд кизлар таникди халфаларга 4-5 йил давомида шогирд тушган. Улар шогирдлик даврида устозларидан туй ва бошка маъракаларда айтиладиган кушик, достон хамда газалларни урганган. Халфалар шогирдларини узлари билан бирга туй-маъракаларга олиб броган. Бирга утириб, бирга куйлаган ёш раккоса хам тушган. Устоз халфа баъзан шогирдининг якка узига хам ижро этишга рухсат берган. Бу билан устоз уз шогирдини жамоатчиликни узига жалб кила олиши ва санъатини курсатишга алохида ахамият берган. Шундай синовларда чиниккан ва жамоатчиликнинг олкишига сазовор булган шогирдлар устозларидан фотиха олиб, халфа номига эга булган. Шогирд устозидан фотиха олиш учун уз уйига хурматли халфалар ва уз устозини чакириб, зиёфат бериб, бир сидра кийим бош хадия килган. Бунгача бирон шогирд мустакил тарзда узи туй-маъракаларда иштирок эта олмаган. Албатта, бу борада хеч кандай чекловлар булмаган, бирок устознинг розилигисиз иш бошлаш ноурин булган. Бу уринда "Устоз отангдек улуг деган макол узбек халки менталитетига канчалик мос эканлигига гувох булиш мумкин.

Фотиха олган халфа мустакил равишда туй ва маросимларга бориб, хотин-кизларга уз санъатини намойиш килиш хукукига эга булган. Халфалар орасидаги устоз-шогирд муносабатларидаги ушбу хурмат категорияси факат халфаларниниг шогирдлик даврида давом этмаган, аксинча шогирдлар устозини хамиша хурмат килишга харакат килган. Фотиха олиб, узи мустакил туйларга чикиш хукукига эга булган халфаларда хам шундай одат булганки , агар устоз халфа билан шогирд халфа бир туй ва маъракага бориб колса, устознинг рухсатисиз шогирд халфа ижрочиликни бошлаш хукукига эга булмаган. Х,еч булмаганда, устоз халфа бир кушик ёки газал куйлаб, сунгра шогирд халфага навбат берган. Шундан кейингина шогирд халфа куйлашни бошлаган ва давом эттирган. Агарда ушбу холат бузилса, халк томонидан каттик кораланган, яъни шогирд халфага нисбатан хурматсизлик ва устози хаккига хиёнат хисобланган.

ХУЛОСА

Устоз халфалар хам шогирдларига нисбатан яхши муносабатда булган. Хоразм халфалари ижоди ва кушикчилик санъатининг энг мухим хусусиятларидан бири шундаки, улар узидан ажойиб куй ва кушиклар билан бирга купгина хушовоз ашулачи халфалар ва мусика билимдонлари ва шогирдлар етиштириб чикарганлар. Масалан, Хоразм халфаларидан бири онабиби кори

November, 2022

272

Academic Research in Educational Sciences

Volume 3 | Issue 11 | 2022

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Оташоновадан тарбия олган Назира Собирова, онабиби Жуманиёзова, Робия Ахмедова ва Улибиби Бойжонова каби купгина иктидорли шогирд халфалар етишиб чиккан ва хозирги даврда хам уларнинг издошлари шогирд халфалар етишиб чикмокда.

REFERENCES

1. Ilhomov, Z. A., & Muxammadiyev, L. G. (2020). Theoretical issues of history in Beruni's work" Monuments of ancient peoples. International Journal of History, 2(1),

2. Мухаммадиев, Л. F. (2020). Моддий ва маънавий меросимиз-аждодларимиз жасоратининг юксак тимсоли. Science and Education, 1(5), 231-238.

3. Мухлис Махмудович Сафаров (2022). ЁШЛАР СИЁСИЙ ОНГИ ВА МАДАНИЯТИНИНГ ФУТУРОЛОГИК ТАДЛИЛИНИ УРГАНИШНИНГ ИЖТИМОИЙ-СИЁСИЙ АДАМИЯТИ. Academic research in educational sciences, 3 (NUU Conference 2), 463-467. doi: 10.24412/2181-1385-2022-2-463-467

35-36.

November, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.