Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ХАЛҚ ҚЎШИҚЛАРИ ВА ИЖРОЛАРИ ҲАҚИДА'

ЎЗБЕК ХАЛҚ ҚЎШИҚЛАРИ ВА ИЖРОЛАРИ ҲАҚИДА Текст научной статьи по специальности «Науки об образовании»

CC BY
2274
79
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Халқ қўшиқлари / усул / ритм / маҳаллий услублар / қўшиқларнинг тарихи / болалар ва катталар қўшиқ ижролари.

Аннотация научной статьи по наукам об образовании, автор научной работы — Тўхтасин Ражабов Ибодович

Мақолада халқ қўшиқларининг ижро йўддари унинг тарихий тарақиёти. Ўзбек халқ қўшиқларининг баъзи наъмуналари эса фақат болалар ижрочилиги билан боғлиқ жиҳатлари.Болалар қўшиқ ижрочилиги катталар қўшиқ ижрочилигидан фарқи ваўзбек халқ қўшиқлари ўзига хос ижрочилик усуллари,ҳарбир маҳаллий услубнинг ижроси вауларнинг ёшлар тарбиясидаги ўрни.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ХАЛҚ ҚЎШИҚЛАРИ ВА ИЖРОЛАРИ ҲАҚИДА»

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. УЗБЕК ХАЛЦ КУШЩЛАРИ ВА ИЖРОЛАРИ ^ЛВДДА

Тухтасин Ражабов Ибодович

БухДУ. Мусика таълими кафедраси n^^^.(PhD)

доцент

АННОТАЦИЯ

Маколада халк кушикларининг ижро йуддари унинг тарихий таракиёти. Узбек хал; кушикларининг баъзи наъмуналари эса факат болалар ижрочилиги билан боглик жихатлари.Болалар кушик ижрочилиги катталар кушик ижрочилигидан фарки ваузбек халк кушиклари узига хос ижрочилик усуллари,харбир махаллий услубнинг ижроси вауларнинг ёшлар тарбиясидаги урни.

Калитсузлар. Халк кушиклари, усул, ритм, махаллий услублар, кушикларнинг тарихи, болалар ва катталар кушик ижролари.

Annotation: The performance of folk songs in the article is its historical development. Some examples of Uzbek folk songs are only related to children's performances.The difference between children's singing and adult singing and the specific methods of performance of Uzbek folk songs, the performance of each local style and their role in educating young people.

Keywords. Folk songs, method, rhythm, local styles, history of songs, children's and adult song performances.

Узбек халк кушикларини кузатиш шуни курсатадики, узбекларда терма ва кушик ижрочиларининг купчилиги хотин-кизлардир. Бу кушикларнинг мазмунидан, табиатидан, баъзи ибораларидан илгаб олиш мумкин. Бундай кушикларнинг мазмунидан купинча хотин-кизларнинг турмуш даражаси ва ижтимоий холатини англасак булади. Аксаран, узбек халк кушикларининг алла, ёр-ёр, келин салом, кашта ва чарх кушиклари каби турлари факат хотин кизлар томонидан ижро этилади. Уларни эркаклар ва болалар деярли куйламайдилар. Дехкончилик билан боглик куш кушикларини эса факат эркаклар куйлайди. Чунки бу кушиклар далада куш хайдаш ва хирмонни янчиш чогида куйланади. Кушиклар ижроси аслида алохида мутахас сислашувни талаб килмайди. Х,ар ким томонидан иш устида , купчилик олдида ёлгиз пайтда, умуман, хар кандай шароитда ва мухитда куйланади.Узбек халк кушиклари ижрочиларининг жинсига караб узаро фаркланишини юкорида таъкидлаб утдик. Узбек халк кушикларининг баъзи наъмуналари эса факат болалар ижрочилиги билан богликдир. Бундан куринадики, узбек халк кушикчилари ижрочиларинин нафакат жинсига кура, балки ёшига кура хам фаркланар экан.

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

Болалар кушик ижрочилиги катталар кушик ижрочилигидан бирмунча фарк килади. Бинобарин, болалар кушикларида суз куй ва харакат омухталиги хамиша сакланиб колади. Болалар кушикларининг барчаси хдракат билан омухталашган булади. Бирок бу харакатлар ракс саналмайди. Чунки ракс - бу санъат куринишларидан булиб, унинг юзага чикишида узига хос махорат талаб этилади. Болалар халк кушикдаридаги харакатлар эса мазкур кушик мазмунидан келиб чикиб бажариладиган болалар уйинларининг белгиларидир.

Маълумки, Хоразмда халк огзаки ижодида халфачилик санъати мустакил тур сифатида кенг таркалган. У узининг бой анъналарига, тарихиваузигахосхусусиятларигаэга. Халфачилик санъати асосан аёллар орасида кенг таркалган боис, ижро матн ва гоявий-бадиий хусусиятларига кура хилма-хилликка эгадир. Халфачилик аёллар фолклори булиб, " ичкарида" ижро этилиши, ансанблнинг унча катта булмаслиги репуртуарининг купрок турли мавзулардаги халк кушиклари, лапарлари, дуетлар (айтишувлари) шунингдек, Хоразм ишкий романтик ( "Гуругли", "Ошик Гариб ва Шохсанам", " Бозиргон", "Саёт ва Х,амро", "Хирмон Далли") достонларидан олинган парча-кушиклар, хазил- мутойиба, оилавий-маиший мавзулардаги лирик ашулалардан ташкил топади. Халфачиликнинг мухим томонларидан бири шуни, унга халк огзаки ижоди асарларининг анъанавий ижро хусусиятлари билан замонавий ижрочилик нормалари узаро уйгунлашиб, натижада узига хос янги оралик бир ижро усули пайдо булади. Халфачиликда ижро этиладиган асарлар, албатта, куй ва соз журлигида, хатто купинча харакат(ракс) билан куйлаб айтилади. Улар уз куйининг ранг-баранглиги, ижро услубининг шух ва кутарингкилиги билан алохида ажралиб туради. Халфачиликда устоз халфаларини куплаб етиштирган, улар матн куй ижросида натижада эл орасида машхур булиб эътибор козондилар. Элнинг хусусан хотин-кизлар дард-у аламлари, хасрат-надоматлари бошларига тушган кулфат-у дил изтиробларини мухаббат ва садокат, оила ва тарбия, яхшилик , эзгулик, инсонийлик туйгуларини ифодалашлари билан халфалар огзаки ижоднинг бу турини узига хос санъат даражасига кутардилар. Бунинг далили сифатида машхур Онабиби (ожиза булган) халфа, Сорабиби халфа, Апош халфа, Махфира халфа ва бошка машхур санъаткор халфаларни курсатиш мумкин. ^озирда эса бу устозларнинг анъаналарини давом эттириб эл-юртга сидки дилдан сози-суз билан хизмат килиб келаётган Анажонбиби халфа, Зухра халфа каби халфалар бир мунча муассасалар кошига бирикиб маданий-маърифий тадбирларнинг асосий иштирокчиларига айландилар. Халфалардан иборат халфачилик дасталарининг пайдо булиши эса бу санъатнинг яшовчанлигини курсатувчи мухим далилдир. Халфачиликда ижрочилар хилма-хил мусика асбобларидан махорат билан фойдаланадилар ва ижрода бу мусика асбоблари узаро бир-бирига мос тушади. Бинобарин, соз( гармон) ёки

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. (аккордион), доира каби мусика асбоблари халфачиликда доимий кулланади. Бугунги кунда халфачилик санъати таркибининг кенггайиб бориши, мусикий асбобларининг кулланилиши, ижронинг тор доирадан чикиб кенгрок оммавийлашуви, халфалар дастурлари ва дасталарининг пайдо булиши куплаб кузатилмокда. Халфалари каби узбек халк огзаки ижоди наъмуналарини куйга солиб куйлаб, узининг бекиёс хофизаси билан эл орасида ном ва шухрат козонган халк ижрочиларини юртимизнинг деярли барча гушаларида куплаб учратиш мумкин. Жумладан, бизнинг кухна ва навкирон Бухорода хам катта-ю кичик хофизалар Олияхон, Туфахон ва уларнинг издошлари Бухоро халк-куй кушикларини махорат билан ижро этиб, унинг довругини кенг оламга ёйишда уз урнига эга булишди. Халк кушикларининг ижросига хар бир жойнинг урф-одати табиий шароити хам маълум даражада таъсир курсатади. Шунинг учун халк кушиклари турли вохаларда турлича мусикавий охангларда куйланади. Ракс харакатлари хам деярли фарк килади. Масалан, Хоразм вохасида халк кушиклари купинча уйноки,тез суръатли охангда куйланса, Фаргонада, аксинса секин суръат билан жушкин охангда ижро этилади. Бухорода эса халк кушиклари, асосан, динамик овоз билан секин темпдан жонли темпга утиб боради. Шу жихатдан караганда узбек халк кушикларининг куйланиши буйича юртимизнинг барча вохаларида узига хос ижрочилик мактаби яралган ва уларнинг хар бир узига хос ижро усул ва услубларига, чолгу асбобларига хамда ракс куринишларига эга.

Узбек халк кушиклари ижросида обру козхонган ва бу борада узига хос мактаб ярата олган профессионал кушикчилар сафи кундан- кунга ортиб бормокда, жумладан улар орасида Ота Гиёс Абдуганиев, Ота Жалол Носиров, Домла Х,алим Ибодов, Олияхон Хасанова, Туфа Пинхасова, Мухаббат Шамаева, Изро Малаков Маъди Ибодов кабилар номини алохида тилга олиш мумкин халк кушиклари турли жанрларда ва турли мазмунларда яратилган булиб уларни ижро этишда, албатта ижтимоий мухит ва шароит хисобга олинади. Шунинг учун "Алла" кушиги хеч качон никох пайтида ёки "Келин салом" хеч качон бешик олдида куйланмайди.

Кейинги вактларда шу нарса маълум булдики, ижрочи санъаткорлардан кимни халк кушикларига, уз репертуарида канча куп урин ажратса унинг ижрочилиги тез шухрат топади ва тез оммалашиб кетиб, машхур булади. Бунга эса халк кушикларининг охангдорлиги, уйнокилиги, самиймийлиги ва жушкинлиги сабаб булади. Кушик хар каерда, хар кандай пайтда кишиларга йулдош булган суз санъати булиб, у хамиша мусикий характер касб этиши билан бошка огзаки бадиий ижод жанрларидан фаркланинб туради. Халк кушиклари шаклан киска ва ихчам, образлари ёркин, иборалари уткир, жумлалари охангдош булгани боис вазн улчовида равонлик ва охангдорлик хосил килади ва шулар

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda. учун киши хотирасида тез урнашиб колиб, тез таркайди. Енгил, оммабоп булган кушиклар куй, оханг хам касб этади ва асосан куйлаб, уйин билан ижро этиладиДушиклар одатда туртликлардан иборат яхлит банд ва накорат куринишида тузилган булади.Халк кушиклари узининг соддалиги, жозибадорлиги, мусикавий охангдорлиги, раксбоплиги туфайли киши калбига ва рухиятига тез таъсир курсатади.шунинг учун халк кушиклари ижросида утмишда хам, хозирда хам, куп мурожаат килинади.

Узбек халк кушиклари узига хос ижрочилик усулларига эга.Узбек халк кушиклари ижрочилигининг асосий белгилари эса куйидагилар эканлиги кузатилади:

1. Узбек халк кушикларининг барча жанрдаги наъмуналари узига хос мусикавий табиатига ва ижро урнига эга булиб, улар ижросига асар мазмуни ва гояси етарли даражада тасир этади.Натижада хар бир жанр уз матни, мазмунига мувофик келувчи охангда (уйнок, кувнок харакатли куй билан ёки хазил, мунгли мусика билан ) куйланади.

2. Узбек халк кушиклари куй охангги жихатидан бир-биридан фарк килади.Хдтто уларнинг айримлари узига хос махсус ритм ва охангда анъанавий характер хам касб этади. Бинобарин, аллалар, ёр-ёрлар, келин саломлар ва хк кабилар узбек халк кушиклари хамиша бир хил специфик оханг билан куйланади.

3. Узбек халк кушиклари харакат билан богланиши ёки богланмаслиги жихатидан раксли ва ракссиз кушиклар билан тафсифланади.

4. Ракс ва куй узбек халк кушикларининг кенгрок оммавийлашувига хамда энг мухими , уларнинг мазмун мохиятини чукуррок очиб беришга таъсир доирасини кенггайтириб унга якиндан ёрдам беради.

5. Узбек халк кушиклари ижрочилигида мусика асбобларининг узига хос урни ва ахамияти мавжуд, бирок хамма халк кушиклари хам мусика асбоблари журлигида куйланаверилмайди. Жумладан, мехнат кушиклари ва аъза кушиклари хеч вакт мусика асбоби билан куйланмайди, бунинг узига хос сабаблари бор. Халк кушиклари ижрочилигида, одатда, рубоб, доира(даф), дутор, танбур, гижжак, най, сунрай каби мусика асбобларидан фойдаланилади. Баъзи халк кушиклари факат ва факат битта чолгу асбоби журлигида куйланса, айримлари бир нечса мусика асбоби билан ижро этилади.

6. Халк кушиклари ижросига ижтимоий мухит хам етарли даражада уз таъсирини утказади, бунинг натижасида бир жанрдаги кушик бошка жанрдаги кушик урнида куйланади ва жанрий кучиш ходисаси юз беради. Ёки халк кушиклари замона зайли билан замона рухига мослаб янгича куйлар журлигида ижро этилади. Лекин шундай булсада, унинг илк ижросига хос махсус охангги кисман булсада сакланади.

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

7.Узбек халк кушикларининг аксарияти хотин-кизлар томанидан куйланади ва яратилади.

Узбек халк кушиклари ижрочилари гакараб хам тавсифланади. Яъни, улар аёллар ва эркаклар томонидан куйланадиган кушиклар шаклида иккига булинади. Ёки катталар билан болалар кушик ижрочилиги хам бир-биридан кескин фаркланади.Хуллас, узбек халк кушиклари узига хос ижрочилик усулларига эга булиб, уларнинг ижроси хатто юртимизнинг турли жойларида турлича эканлиги билан диккатга сазавордир.

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

Адабиётлар.

1. JB Sattorovna, SN Oxunjonovna, NK Chuliboevna, RT Ibodovich. Basics of Uzbek Children's Reading. Test Engineering and Management 81 (11-12), 42074214.

2. ТИ Ражабов. Тематическая классификация узбекской детской народной музыки и игр. Наука, образование и культура, 61-63.

3. ТИ Ражабов, УР Ибодов. Обеспечение национального наследия в обучении песням бухарского детского фольклора на уроках музыки. Вестник науки и образования. Стр. 55-58.

4. MB Kh, TI Rajabov, FG Nurullaev. Teaching Bukhara children folk songs in music lessons as an actual problem. InternationalJournalofPsychosocialRehabilitation 24 (04), 6049-6056.

5. ТИ Раджабов. Описание вековых ценностей в песне" тутовое дерево-балх" и его место в воспитании учащейся молодежи. Россия-Узбекистан. Международные образовательные и социально-культурные. Стр. 70-71.

6. ТИ Ражабов. Педагогические возможности использования детских фольклорных песен в духовно-нравственном воспитании младших школьников. Вестник науки и образования. Стр. 34-37.

7. ТИ Ражабов. тическая классификация узбекской детской народной музыки и игр (3 (47)), 61-63.

8. T Rajabov. Educational importance of folk songs in primary education. Web of Scientist: International Scientific Research Journal 1 (01), 72-79.

9. Т Ражабов. Формирование и развитие узбекской народной лирики. Вестник института культуры детства 20 выпуск Материалы Всероссийской. Стр. 170-176.

10. Т.И Ражабов. Мактабда мусика таълимида фольклор кушикларининг урни. Тошкентдавлат педагогика университети. Илмий-назарийва методик журнал. Стр. 122-126.

11. T.I Rajabov, OR Ibodov.O'zbek Xalq Musiqa Merosda O'quvchilarni Vatanparvalik Ruhida Tarbiyalash Vositasi. Ижтимоий Фанларда Инновация онлайн илмий журнали 1 (6), 139-145.

12. R.T Ibodovich. The educational significance of children's folk songs in music culture lessons.

13. Т.И Ражабов. Укувчи-ёшларга узбек миллий мусика фольклори намуналари воситасида эстетик тарбия бериш. ScienceandEducation 2 (11), 10941103.

14. ТИ Ражабов. Усовершенствование научно-методических возможностей обучения бухарским детским фольклорным песням в средней общеобразовательной школе. Наука, техника и образование, 84-86.

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

15. TI Rajabov. Uzluksiz talimda folklor qo'shiqlarini ijro etishhihg o'ziga xos uslublari. Scientific progress 1 (5) Стр. 581-585

16. ТИРажабов. Умум урта таълим мактаблари мусика дарсида эркалама кушикларни ижро этиш хусусияти. (1-4 синфлар. Modern scientific research journal. International Scientific Journal. ISSUE ...

17. ТИ Ражабов. Описание вековых ценностей в песне "Тутовое дерево -

балх"_и_его_место_в_воспитании_учащейся

молодёжи.Межлународныеоброзавательные и социально - культурные технологии: векторы ...

18. ТИ Ражабов. Бухоро болалар фолькор кушикларини ургатиш оркали укувчиларни маънавий ахлокий тарбиялаш ."Бухоро Шашмакоми: тарихий-назарий ва амалий масалалари", 2 бет.

19. ТИ Ражабов. Тасаввуф илмининг жамият тараккиётига таъсири. Ehe universal significance of scientific-spiritual heritage of khojacon ...

20. ТИ Ражабов. Изучение узбекиских фольклорных народных песен и их психологической влияние. Вестник института культуры детства Материалы Всероссийской научной ... Стр. 149-152.

21. Т Ражабов. Бухоромуганийлари. Монография.

22. Т Ражабов. Халк кушиги ва мусика ижрочилиги. Илмий рисола.

23. D Razhabov, T Razhabov. Формирование и развитие узбекской народной лирики formationanddevelopmentofuzbekfoMyrics. ББК 74. 484ж (о) М 431, 207.

24. ТИ Ражабов. Узбекистон этнографиясининг бугунги кундаги ахамиятида жахон олимларининг урни. "Олий таълимда дарсдан ташкари машгулотлар-талабаларнинг касбий ... Стр 149-151.

25. Ражабов Т. Тураев Ф. Мусикага фидойи устоз. Бошлангич таьлим., 3 бет.

26. Ражабов Т .Самарали ижод сохиби. "Санъат фарзанди" Рисола. Бухоро давлат университети Мусика таълими ... Стр . 60-64.

27. Ражабов Т. Миллий меърос мазмунида маданият ва санъат тараккиёти (Бухороча софи ош мисолида). Стр . 65-69.

28. Ражабов Т.Мусикий фольклор-ёшлар тарбия воситаси сифатида. ТошкентДавлат Педагогика Университети илмий ахборотлари, 274-277.

29. RajabovTo'xtasinIbodovich. Aesthetic education of students through national values (on the example of bukhara children's folklore). European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol. 8 No. 11, 2020 Part II ISSN 2056-5852. Стр . 237-240.

30. РажабовТ. Мусика дарсида Бухоро болалар фольклор кушикларини ургатишда ворисийликни таъминлаш. Modernscientificresearchjournal. InternationalScientificJournal. ISSUE .10 London 2019

CENTRAL ASIAN RESEARCH JOURNAL FOR INTERDISCIPLINARY STUDIES (CARJIS) ilmiy jurnali bilan hamkorlikda.

31. TokhtasinIbodovichRajabov. JakhongirIkhtiyorovishRajabov. The Formation of Spiritual and Moral Qualities of Students through Folk Songs is an Urgent Pedagogical Problem. European Journal of Innovation in Nonformal Education (EJINE) Volume 2 | Issue 1 | ISSN: 2795-8612. 2022 131-135 БЕТ

32. Тухтасин Ибодович Ражабов.Халк кушиклари оркали укувчи- ёшларда миллий тафаккурни шакллантириш омили.Journal of Advanceh and Stabilitiy Volume:02 Issue:01/2022 ISSN: 2181-2608.364-368 бет.

33. Saloydinov, S. Q. (2021). Paxta tozalash zavodlarida energiya sarfini kamaytirishning texnik-iqtisodiy mexanizmini yaratish. "Academic research in educational sciences", 2(9), 886-889. https://doi.org/10.24412/2181-1385-2021-9-886-889

34. Saloydinov, S. Q. (2021). Creation of feasibility studies to reduce energy costs in ginneries. "Экономика и социум", 9(88), 147-149.

35. Caлойдинов, C. К. (2021). Образовательные кредиты в Узбекистане. "Экономика и социум", 12(91), 470-472.

36. Caлойдинов, C. К. (2021). Спрос на рынке дифференцированных продуктов. "Экономика и социум", 12(91), 473-476.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.