Научная статья на тему 'ЎЗБЕК МУСИҚА ФОЛЬКЛОРИ ВОСИТАСИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МУСИҚА ҚОБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ'

ЎЗБЕК МУСИҚА ФОЛЬКЛОРИ ВОСИТАСИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МУСИҚА ҚОБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
739
50
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Область наук
Ключевые слова
Компетенция / компетентлик / ўрганиш / тушунчалар / таълим тизими / методика / шакллантириш / мусиқа дарслари. / Competence / learning / concepts / education system / methodology / formation / music lessons.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Одил Fайбуллаевич Юнусов, Гулхумор Рухиддин Қизи Мухсимова

Халқ ижтимоий, маънавий ва маданий турмуш тарзининг ўзгариши билан фольклор қўшиқлари ҳам шаклан ва мазмунан бойиб, унинг маданий турмуш тарзи, орзу истакларини намоён этувчи таълим-тарбия воситасига айланганлиги. Фольклор қўшиқларининг қадимий намуналари меҳнат ва мавсум қўшиқлари. Фольклоршунос олимларимизнинг фикирлари. Қўшиқ жанри, термалар,лапар,яллалар, Достонларнинг тарбиявий аҳамияти. Фольклор қўшиқлари бадиий-эстетик манбалари. Фольклор чолғу куйларидан ташқари ўз ичига оғзаки анъана –даги халқ қўшиқларини хам ўз ичига олиши хақида маълумотларга ега бўласизлар.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

OPPORTUNITIES TO DEVELOP STUDENTS’ MUSICAL ABILITIES THROUGH UZBEK MUSIC FOLKLORE

With the change of social, spiritual and cultural way of life of the people, folk songs have become richer in form and content, and have become an educational tool that reflects the cultural way of life, dreams and aspirations. Ancient examples of folk songs are labor and seasonal songs. Opinions of our folklorists. Song genre, therms, lapars, yallas, educational value of epics. Artistic and aesthetic sources of folk songs. In addition to folk melodies, you will also learn folk songs.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК МУСИҚА ФОЛЬКЛОРИ ВОСИТАСИДА ЎҚУВЧИЛАРНИ МУСИҚА ҚОБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ»

УЗБЕК МУСЩА ФОЛЬКЛОРИ ВОСИТАСИДА УЦУВЧИЛАРНИ МУСИНА ЦОБИЛИЯТИНИ РИВОЖЛАНТИРИШ ИМКОНИЯТЛАРИ

Одил Fайбуллаевич Юнусов Гулхумор Рухиддин кизи Мухсимова

Тошкент вилояти Чирчик давлат Тошкент вилояти Чирчик давлат

педагогика институти укитувчиси педагогика институти Мусика таълими o.yunusov@cspi.uz йуналиши талабаси

АННОТАЦИЯ

Халк ижтимоий, маънавий ва маданий турмуш тарзининг узгариши билан фольклор кушиклари хам шаклан ва мазмунан бойиб, унинг маданий турмуш тарзи, орзу истакларини намоён этувчи таълим-тарбия воситасига айланганлиги. Фольклор кушикларининг кадимий намуналари мехнат ва мавсум кушиклари. Фольклоршунос олимларимизнинг фикирлари. Кушик жанри, термалар,лапар,яллалар, Достонларнинг тарбиявий ахамияти. Фольклор кушиклари бадиий-эстетик манбалари. Фольклор чолгу куйларидан ташкари уз ичига огзаки анъана -даги халк кушикларини хам уз ичига олиши хакида маълумотларга ега буласизлар.

Калит сузлар. Компетенция, компетентлик, урганиш, тушунчалар, таълим тизими, методика, шакллантириш, мусика дарслари.

OPPORTUNITIES TO DEVELOP STUDENTS' MUSICAL ABILITIES THROUGH UZBEK MUSIC FOLKLORE

Odil Gaybullayevich Yunusov Gulkhumor Rukhiddin kizi Mukhsinova

Teacher of Chirchik State Pedagogical Student of Music Education, Chirchik

Institute of Tashkent region State Pedagogical Institute of Tashkent

o.yunusov@cspi.uz region

ABSTRACT

With the change of social, spiritual and cultural way of life of the people, folk songs have become richer in form and content, and have become an educational tool that reflects the cultural way of life, dreams and aspirations. Ancient examples of folk songs are labor and seasonal songs. Opinions of our folklorists. Song genre, therms, lapars, yallas, educational value of epics. Artistic and aesthetic sources of folk songs. In addition to folk melodies, you will also learn folk songs.

Keywords: Competence, learning, concepts, education system, methodology, formation, music lessons.

КИРИШ

Кишилик жамиятининг пайдо булиши билан бошка элатлар катори туркий халкларнинг хам кадимда куп худоликка булган эътикоди, анимистик ва тотемистик тафаккур тарзи таълим-тарбияни, жамоа булиб амалга оширишга асос булган. Ибтидоий кишиларнинг мифологик тушунчалар, (парилар, девлар, жинлар, арвохлар, шайтоний ва рахмоний рухлар)га булган ишончи хамда инсон онги ва тафаккурига боглик булмаган табиий ходисаларни илохий кувват асосида буйсундиришга интилиш мотивлари негизида мехнатсеварлик, одамийлик хамфикрлилик каби умуминсоний маънавий-ахлокий кадриятлар ётади.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Жамият тараккиёти, инсон онгининг ривожланиши билан бевосита боглик холда таълим-тарбия жараёни узлуксиз, доимий тарихий характерга эга булиб такомиллашиб борди.

Тарихий манбаларнинг гувохлик беришича, полеолит даврида (тахминан милоддан 40-41 минг йил илгари) ер юзининг шимолий кисмида тотемизмга оид «айик байрамлари», кейинчалик «мехнат уйинлари», «оргаист байрамлар», «эркакликка утиш» маросимлари «суст хотин», «чой момо», «курбон хайити» каби байрамлар хурсандчилик, яхшилик, туклик, фаровонлик рамзи сифатида утказилган.

Халк ижтимоий, маънавий ва маданий турмуш тарзининг узгариши билан фольклор кушиклари хам шаклан ва мазмунан бойиб, унинг маданий турмуш тарзи, орзу истакларини намоён этувчи таълим-тарбия воситасига айланган.

Кейинчалик «Навруз», «Мехржон», «Сада», «Гул» байрамлари, «Гули сурх», «Чикон», «Хатар», «Дарвишона», «Ашаддарози» уйинлари, «Ийд ал-фитр» (кичик ийд ёки руза хайити), «Ийд ал-кабр» (катта ийд ёки курбон хайити) каби миллий удум ва кадриятлар хам халк анъаналарига кушилди. Х,ар бир байрам, маросимнинг табиий таъсир кучи шу анъананинг мазмунини очишга хизмат килувчи урф-одатлар, расм-русумлар билан мустахкамланади.

Фольклор кушикларининг кадимий намуналари мехнат ва мавсум кушикларидир. кушик ижодкорларининг амалий фаолияти овчилик, чорвачилик, дехкончилик, хунармандчилик билан бевосита богланган ва улар мехнаткаш халкнинг кадимий урф-одатлари, маросим ва эътикодлари негизида яшаб келган.

Мехнат кушиклари турли мехнат жараёнлари билан боглик. Масалан, хирмон янчишда «хуп майда» ёки «майда гул», сигир, куй, эчкиларни согиш ва бузок, кузи, улокларни эмизишда «хуп-хуп», «курей-курей», «чурей-чурей» кушиклари куйланган. Ер хайдаш, урим, ёргучок тортиш, чарх йигириш ва буз тукиш жараёнларида махсус кушиклар айтилган. Инсоннинг яшаш тарзи, турли-

тyмaн ирим-сиримлaр, yрф-одaтлaр, мaвсyмий юмyшлaр, мaросимлaр Ba бaйрaмлaр билaн боFлик рaвишдa жyдa куп xaдк кyшикдaрининг нaмyнaлaри ярaтилгaн.

«Нaврyз» бaйрaми билaн боFлик бyлгaн дaстyрxон безaш, сyмaдaк, х^им пишириш, aрик;-зовyрлaрни тозaдaш, биринчи кyчaт экиш, мaрхyмлaрни xотирлaш, отa-онa Ba кексaлaр, ногиронлaргa мyрyввaт кyрсaтиш, кaдaмжолaрни зиёрaт килиш, ширинликлaр yлaшиш, бир-бирига хaдялaр инъом этиш, мaшъaдaдaр ёкиб, aрик, дaрёлaр бyйигa бориш, сaйллaр yткaзиш кaби yдyмлaр одaт тyсигa кириб колгaн. Шyнингдек, Нaврyз бaйрaмидa етти хил (бyFдой, aрпa, Hyxa^ жухори, гуруч, мош, ловия)дaн гyжa тaйёрлaниб, кyни-кyшнилaргa yлaшилгaн. Бу одaтлaрнинг бaрчaси рaмзий мaъногa эгa. Хaдк бу мaросимлaр орк^и янги йилдa ёFингaрчиликнинг мул 6улиши (ёFингaрчилик куп бyлсa, хосил мул бyлaди, чорвa учун эсa ем-xaшaк сероб бyлaди); тинчлик, фaровонлик 6УЛИШИ, одaмлaр yртaсидa мехр-мyрyввaт, инсонпaрвaрлик бaркaрорлaшyвигa ишорa этaди.

Хaдк бaйрaмлaри мyносaбaти билaн бaдиий-эстетик xaрaктердaги сaйллaр yткaзилгaн. Сaйллaрдa xaлкнинг ички тyЙFyси, узлигини aнглaтyвчи xaрaктер xислaтлaр OFзaки сценaриялaр, жонли мулокоттар aсосидa ифодaдaнгaн. Хдр бир бaйрaм ёки мaросим мyносaбaти билaн yткaзилaдигaн сaйллaр шу тaнтaнaнинг шaкдигa мое кушиктар, яллaдaр Ba бошкдтар билaн мaзмyнaн рaнг-бaрaнг тaрздa yткaзилгaн.

Утмишдa сaйл шaхaрлaрдaги регистон мaйдонлaри, чорсу Ba рaстaдaр, шaхaр тaшкaрисидaги raira мaйдон Ba aдирлaрдa кдрор топган сaйлгохлaр, шунингдек, кaдaмжолaрдa yткaзилиб, бир хaфтaдaн бир Ba бaъзaн икки ойгaчa дaвом этгaн. Сaйлгa ёшу кдри, aёллaр, болaдaр, бутун xaдк мaxсyс тaйёргaрлик кyришгaн, янги кийимлaр тиктиришгaн, янгисигa курби етмaгaнлaр, эскисини ювиб ямaшгaн, ховлилaр-кyчaдaр сyпyрилгaн, тaнсик тaомлaр, ширинликдaр тaйёрлaнгaн. X,yнaрмaндлaр сaйлгохлaрдa сотиш учун aмaдий сaнъaт aсaрлaри, дехконлaр мевa-чевa, ноз-неъмaтлaри, сaвдогaрлaр, бaкколлaр, aтторлaр ноёб моллaрдaн олиб боришган. Сaйлгохлaрдa мaнсaб Ba нaсaбигa кaрaб тaртиб билaн чодир-чaмaн тикилгaн. Хaдк сaвдо-сотик кдлишгaн, кунгил очгaн, томошa кдлган. Сaйлгохлaрдa дaвлaт Ba xaдк оксоколлaри томонидaн yюштирилгaн пойгa, улок, кyрaш, чaвгон мyсобaкaдaри, чaкви деб aтaлмиш сaнъaт бaйрaмлaри, созaндa, хофиз, рaккос, мaсxaрaбоз, кизикчи, нaйрaнгбоз, куз боFловчи, дорбозлaрнинг чикдшлaри, aйик, эчки, мaймyн, илон yйнaтyвчи, хуроз, кучкор, туя уриштириш, мyшaкбозлик нaмойиш кдлинган. Бaйрaмлaр, сaйллaрдa турли нaрсaдaрдaн ясaлгaн кртирчок yйинлaри хaм нaмойиш этилган.

Утказилган барча байрамлар ва сайлларда чолгучи ва кушикчиларнинг бевосита иштироки бу тадбирларда кутаринки рух ва тантановорлик киритган. Айникса, купчилик булиб куйланадиган халк кушиклари ва оммавий ракслар халкнинг эркин нафас олиб, яйрашида мухим ахамият касб этган.

Фольклор кушикларида хаёт бадиий рамзлар оркали акс эттирилади ва шу туфайли инсон калбида эстетик хис-туйгулар, хаяжонлар, кутаринки кайфият, рахм-шафкат, шодлик, кувонч, гам-кайгу, хасрат, нафрат пайдо булади. Шунинг учун хам халк кушикларига барча ёшдаги кишилар бирдай мурожаат киладилар.

Бола эндигина дунёга келган кунидан бошлаб, онанинг ардогини, ёкимли алласини эшитади. Болалар учун махсус яратилган бу кушик киши онгига она сути билан киради. Кейинчалик у тобора кенгаяди, ранг-баранг оханглар, хилма-хил рамзлар сузлар билан мукаммаллашиб боради.

Фарзанд тугилиши, чакалокнинг бешик даври, улгайиши, жисмоний ва нуткий баркамоллиги, ёш ва суннат туйлари, улгайиш эхтирослари билан боглик айтим-олкиш, эркалама, овутмачок, кичикмачок, ялинчок, хукмлагич, чалгитма, чорлама, гулдур-гуп, санама, айтишма, тегишмачок, масхараламалардан иборат бутун бир болалар кушиклари тизими яратилган.

Алла кушигининг бола шахсида ота-она, Ватан, миллатга мухаббат туйгусини энг дастлабки куртакларини шакллантирувчи воситаси сифатида майдонга келган. Алла воситасида бола миллий тил ва миллий мусика охангларига урганиб, унда миллий рух карор топиб боради. Бола улгайган сари унинг маънавий тафаккур даражаси хам ривожланади, турли шакл ва мазмундаги халк театрлари воситасида зехни уткирлашиб, нутки усиб, дунёкараши кенгайиб, маънавий эхтиёжи ва кизикиши ортиб боради.

Она алласи умумбашарий кимматга эга. Аллалар бешик кушикларининг кенг таркалган анъанавий жанри хисобланади. Жахонда бирор халк, миллат ёки элат йукки, уларнинг тилида алла куйланмаса... Русларда «байки» ёхуд «баюшки» деб юритилувчи бундай кушиклар туркманларда «хувдилар», татарларда «элли-бэлли», коракалпокларда «хэйя-хэйя», туркларда «нинни», форсларда «лоло», узбек ва тожикларда «алла» атамалари билан машхурдир. Алла жахон оналарининг мехрига йугрилган бир кадар фарахбахш, аммо урни билан эса бир кадар гамгин энг мукаддас кушикдир.

Алишер Навоий «алла» айтишни «навогу» деб атайди; Кузининг нози элдан элтиб уйку, Анга уйку кетурмакка навогу.

Яъни алла болаларни уйкуга элттирувчи сехрли куч эканлигига ишора килади.

Абу Али ибн Сино алломаларнинг бола тарбиясидаги ахамиятини курсатиб, бу масалада факат жисмонийгина эмас, рухий омилга хам диккатимизни тортади;

«Болaнинг мижозини кyчaйтирмок учун, yнгa икки нaрсaни к^лл^ок керaк. Бири болaни секин-aCTa тебрaтиб, иккинчиси уни yxлaтиш учун одaт булиб колган мусикд Ba aдлaдир. Шу иккисини кдбул килиш микдоригa кaрaб болaнинг тaнaси билaн бaдaн тaрбиягa Ba рухи билaн мусикдга бyлгaн истеъдоди хосил бyлaди».

УлyF Х^им aдлa aйтaётгaн онaнинг куйни ижро кдлaётгaндa Faзaб, Faмгинлик, чучиш сингaри сaдбий холaтлaрдaн холи булишини мaслaхaт берaди. Демaк, aдлa уни кyйлaётгaн онaнинг кaдбидa хaм мехр-мyхaббaт хислaрини yЙFOтaди.

MyXOKAMA

Фольклор кушиктарининг янa бир мухим тури бу мaросим кушиктаридир. Мaросим кушиктари инсонлaрнинг хaёт, вокейлик Ba тaбиaт yзгaришлaригa бyлгaн мaдaний мyносaбaтлaрини ифодaдовчи кaрaшлaри aсосидa вyжyдгa келгaн сaнъaтдир. Мaросимлaрдa олFa сyрилгaн умуминсоний, мaънaвий-axдок,ий кaдриятлaр кyргaзмaди фaолият тaрFиб этилaди. Рухшунослик, сaнъaт, педaгогикa KOидaдaрининг yзвий бирлигидa мaънaвий кaдриятлaрнинг yЙFyнликдaги мaзмyни Укyвчилaр онгигa сингдирилaди. Мaсaлaн, инсон y ёки бу мaросимни yткaзиш учун рухий жихaтдaн узини тaйёрлaйди, yндa мусикд охaнглaри, суз сaнъaти дрaмaтик хaрaкaтлaрдaн фойдaдaнaди. Бу эсa, xaдкнинг мaънaвий Ba моддий турмуш тaрзи, axдок мезонлaри, утмиш, бугун Ba келaжaкдaги мaънaвий хaётгa бyлгaн кдзикдш Ba интилишлaрини ншоён этишдa мухим воситa булиб xизмaт ки^и.

Хдр бир мaросимнинг узига хос режaси, мaксaди Ba вaзифaлaри кишилaрнинг мaънaвий дyнёсигa тaъсир этa олиш мезони aсосидa бaхолaниши лозим.

Фольклоршунос олим Б.Сaримсоковнинг тaснифигa кyрa, узбек мaросим кушиктари мaвсyмий Ba aмaлий-мaиший кушиктар тyркyмигa бyлинaди.

Биринчи туркум мaросим кушиктари хaм иккига: фaкaт мaвсyм билaн боFлик aшyлaлaр-«Сyст хотин», «Чой-момо», «Яс-Юсуп»; мaвсyмий мехтат, xyжaдик юритиш тaрзи билaн боFлик кушикгар «Лой тутиш», «Шох мойлaр», «Обло бaрaкa» кaби жaнрлaргa булитади. Оилaвий-мaиший мaросим кушиктари темaтик-фyнкционaд хусусияттарга кyрa турт гyрyхгa: сузнинг сехр кyдрaтигa aсослaнyвчи кyшикдaр-киннa, гyлaфшо, олкиш, кaрFиш, aфсyн, болaдaрнинг бешик дaври кyшикдaри-чиллa кучирик, бешиккa солиш, туй кушиктари-жир, ёр-ёр, yлaн, лaпaр, келин сaдом, кyёв сaдом, туй олкдшлaри, ойнa кyрсaтaр, мотaм кyшиклaри-йиFи-йyклов, мотaм ёр-ёридaн иборaт.

Кушик жaнри бир кaнчa оддий тyрлaрдaн хaм иборaт бyлaди. Афсунли кушиктар мaълyм бир мaросимлaрни бaжо келтириш, мaсaлaн, ёмFир чaкдриш,

куёш ва ой тутилишини тухтатишни илтижо килиш хамда бошкаларда хам мухим урин тутади.

Куп киррали мухаббат лирикаси, сатира ва юмор, тарихий мавзу, ижтимоий норозилик ушбу гурухга тегишли хар бир жанр- терма (ёки чублама) кушик, лапар, ялла ва ашулалар асосини (гарчи улар бир-биридан равшан ифодаланган характерли мусикали хусусиятлари билан фаркланса хам) ташкил килиши мумкин.

Терма уз куйининг маълум даражада сузларнинг куй ва оханг уйгунлигида ифодаланиши тор диапазони ва ихчам шакли билан характерланади.

Термалар матни мазмунан турли хил булиб, купинча бармок вазнидаги етти-саккиз бугинли мисралардан иборатдир.

кушик жанр сифатида нисбатан кичик диапазонли куйдан ташкил топиб, бармок вазнидаги поэтик матннинг туртликдан иборат бир банди ёки бир-икки мисрасини камраб олади, айни вактда хар бир шеърий мисрага тугал оханг мослаштирилган булади.

Кушик жуда кенг таркалган жанрлардан булиб, уз мазмунининг хилма-хиллиги, купкиррралилиги билан алохида ажралиб туради.

Лапар раксбоп куйга эга булиб, купинча уйин-ракс билан ижро этилади. Унинг матнлари асосан ишкий-лирик, дидактик, юмористик ёки хазил шеърлардан ташкил топади. Айрим туманларда «Лапар» атамасини улан деб юритиладиган диалог шаклидаги туй маросим кушикларига нисбатан хам кулланиладики, бу айтишув келин хамда куёв томон вакилларининг хар бир гурухида алохида-алохида унисон хор сифатида ижро этилиши ёки яккахонлар диалоги тарзида булиши мумкин.

Ялла ракс журлигида ижро этилиб, у икки хил булади. Биринчисининг куйи нисбатан тор диапазонли булиб, шеърдаги хар бир банд ва унинг уйинлари яккахон яллачи, накорат эса унисон хор (бир гурух созанда ёки ашулачилар, купинча тингловчилар) томонидан айтилади. Бундай яллаларда хар бир банд накорат билан бошланиб, накорат билан тугалланади.

Ялланинг иккинчи хили учун, аксинча, нисбатан кенг диапазонли ривожланган куй характерлидир. Унда унисон хорнинг яккахон ижроси билан алмашиниб туришини курамиз. Раксни эса энди-кушикчи яллачининг узи эмас, балки алохида раккоса (ёки раккос) ижро этади.

Бугунги кунда ёшларда миллий маънавиятимиз тарихи, бой мазмуни хакида билим берувчи, узлигини англашни таъминловчи халк этнографик ансамбллари («Шалола», «Беш карсак», «Чанковуз», «Чоркарсак» ва бошкалар) ташкил этилмокда. Бундай ансамбллар узбек халкининг эстетик-бадиий анъаналари, миллий санъат намуналарини тиклаб, кадимдан миллий-маънавий кадрият

тарзида давом этиб келаётган хар бир воханинг узига хос урф-одатлари, расм-русумларини жонлантиради. Узбек халкининг ёр-ёр, улан айтиш, алла, ялла, достон куйлаш, чанковуз чалиш, келин кутиш, чимилдик тузаш, кашта тикиш, чит тукиш, жун саваш, ип йигириш, калава ураш, чироз тукиш, дуппи тикиш, супра ёзиб хамир кориш, кайнона, кайнота, эрга муносабат, бола тарбиялаш, миллий таом тайёрлаш, миллий кийим турларини намойиш этиш каби урф-одатлари, анъаналари укувчида узлигини англаш туйгусини шакллантиришда мухим ахамият касб этади.

Фольклор кушиклари билан боглик жанрлардан бири достончиликдир. Достон халк маънавий кадриятларини коришик холда мужассамлаштирган халк огзаки ижоди шаклларидан бири булиб, унда кушик куйлаш, мусика дикломация килиш, баён килиш каби бадиий-эстетик кадриятлар мужассамлаштирилган. Достонларда юксак инсоний фазилатлар бахшилар томонидан бадихагуйлик йули билан тингловчига етказилади. Унинг хиссий таъсир кучи оркали Шарк халкларининг чатишиб кетган фалсафий, диний, ахлокий карашлари, урф-одатлари, хаётий турмуш тарзи бадиий тафаккур килинади. Достоннинг гоявий йуналиши, асосан, халкнинг турмуш шароитини самарали ташкил этиш, уларнинг рухиятини кувватлантиришга каратилган.

Достонларнинг тарбиявий ахамияти уларда юксак гузаллик ва бахт-саодатга эришишнинг бирдан-бир йули-максад сари катъий интилиш, сабр ва чидам, матонат, мардлик, кахрамонлик курсатишдан иборатдир. Шунингдек, мухаббат умуминсоний кадрият сифатида инсоннинг маънавий киёфасини белгилаб берадиган омил, хар кандай ёвузлик устидан килинадиган галабани таъмин этадиган куч, инсонни жасоратга ундайдиган ва калбидаги барча эзгу фазилатларини руёбга чикарадиган восита сифатида тараннум этилади хамда укувчини садокатли кахрамонлар тимсолида шу туйгуга илхомлантиради.

Достонлардаги миллий гурур туйгуси куйловчи ва тингловчи уртасидаги бадиий-эстетик мулокот воситасида маънавий мухит таъсирида укувчи онгида шакллантирилади. Достонларда педагогикадаги тарбия манбалари ва воситаларининг узаро таъсири хамда алокаси яккол намоён булади. Бу эса, укувчини хар томонлама шакллантиришда тарбия кирраларига яхлит ёндашишни таъминлайди.

Мусика дарсларида халкнинг достончилик намуналаридан фойдаланиш, достон кушикларидан тинглаш укувчиларда тарихий кахрамонлар ва уларнинг жасоратини яккол тасаввур килишга имкон берувчи мухим воситадир.

Халк кушиклари катта хаяжонлантирувчи кучга эга, адабиёт ва санъат учун туганмас манбадир.

НАТИЖА

Укувчининг ёшлигида турли драматик эрмак уйинлар (кугирчок, мехмон-мехмон, келин-келин) таъсирида ижтимоий хаётда мавжуд вокеа-ходисалар, туркий халклар маънавий хаётига хос урф-одатлар, анъаналарнинг негизида мужассам булган шаркона характер белгилари хакида дастлабки тушунчалар шаклланиб боради. Акдий фазилат билан боглик хусусиятлардан топкирлик, хозиржавоблик, бадиий идрок этишга дунёкарашини кенгайтиришга эришади.

Боланинг усмирлик ва успиринлик даврида халк театрининг дастлабки драматик шакллари (алла, уйин), унинг маънавий кизикиш, талаб ва эхтиёжини кондира олмайди. Халк педагогикасида драма ва театр элементлари мавжуд турли маросимлар, урф-одатлар, анъаналар воситасида укувчиларда миллий гурур ва тафаккурини шакллантиради. Бунинг учун махсус маънавий-ахлокий мухит яратилиб, фаолият мазмуни амалга оширилади.

Драматик ва театр белгилари билан йугрилган оилада боланинг дунёга келиши, уйланиши ва турли оилавий маросимлар-болани бешикка солиш, биринчи кадам ташлаш, соч олиш, суннат туйи, совчилик, киз оши, никох, келин билан куёв томонларининг улан ва лапарда тортишувлари, куёвнинг келинни кутариб олов айланиши), тортишмачок, танга, сочки, туш куриш, юз очар, саломнома, куёв салом, келин курди, чарлар, мехмон кутиш, тугилган кунни нишонлаш каби маросимларда хам халк кушиклари куйланган.

Шундай килиб юкорида кайд этилган халк огзаки ижодининг сайллар, маросимлар, байрамлар, мехнат ва мавсум кушиклари, маросим кушиклари, алла, афсунли кушиклар, терма, лапар, ялла ва халк ансамбллари, достончилик халк мусика педагогикасининг мухим воситаси булиб хизмат килади ва булар укувчининг маънавий-ахлокий жихатдан шакллантиришда мухим омил була олади.

ХУЛОСА

Фольклор кушиклари мазмун жихатдан миллий асосга эга булиб, биринчидан, улар муайян даврда маданий манба сифатида вужудга келган хамда маьнавий-ахлокдй фазилатларнинг мазмуни, шакл ва воситаларини мужассам этади, иккинчидан, у халкнинг тажрибада синалган юксак маьнавий-ахлокий характер хусусиятлари, тарбия мезонларини умумлаштириб улар уртасида кадрият даражасига кутарилган. Халк кушиклари мухим таргибот воситаси хамдир. Улар миллатнинг урф-одатлари, дунёкараши, туйгуларини таргиб килади ва авлоддан-авлодга етказади.

Фольклор кушиклари бадиий-эстетик манбалар сифатида киши хиссиёти оркали аклни, акл оркали эса хиссиётни тарбиялаш воситасидир. Халк

кушикларига хос хусусият хам акдий теранлик, мантикий фикрлаш асосида маънавий фазилатларнинг барча кирраларини онгли равишда узлаштириш оркали аклий баркамолликка эришишни таъминлашдан иборатдир. Унда мусикий кобилиятини шакллантиришнинг бутун воситаси сифатида укувчиларнинг фаолияти, кундалик мулокот жараёнида амалга оширилади. Фольклор кушикларининг камров доираси чегараланмаган. Уларни катталар ёки болалар кушиклари, кичик ёки катта ёшдаги укувчиларга мос кушиклар сифатида изохлаш нисбий характер касб этади. Шунинг учун хам фольклор кушиклари ёш авлодни мусикий кобилиятини шакллантиришда катта педагогик имкониятларга эга. Уларни укувчиларнинг ёш хусусиятлари, дунёкараши, ахлокий-эстетик тараккиёт даражасига кура гурухлаган холда мактаб «Мусика» дарсликларига киритиш таълим жараёнида укувчиларни мусикий кобилиятини шакллантириш тизимини такомиллаштириш имконини беради.

REFERENCES

1. Каримов И.А. "Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз// озод ва обод Ватан эркин ва фаровон хаёт - пировард максадимиз 8-жилд. - ". Тошкент, Узбекистон , 2000 йил, 25 -бет.

2. Узбекистоннинг янги киёфасини яратишда миллий маданиятимизни урни ва ахамияти Узбекистон Республикаси Шавкат Мирзиёев раислигида 2017 йил 25 декабрь куни маданият ва санъат сохасидаги долзарб масалалар мухокамасига багишланган йигилиши.//"Халк сузи" газетаси. Т - 2017 йил 26 декабрь 1-2 бетлар.

3. Узбекистон Республикаси Президентининг ПФ-3431 сонли фармони.2004 йил21 май "2004-2009 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш давлат умуммиллий дастури " тугрисида .

4. 2004 йил 9 июлъ Вазирлар Махкамасининг 321- сонли карори " 2004-2009 йилларда мактаб таълимини ривожлантириш давлат умуммиллий " дастурини амалга ошириш чора тадбирлари тугрисида .

5. Халк Таълими Вазирлигининг 2009 йил 22 декабрдаги 354 - сонли буйруги -"Педагог кадрларни кайта таёрлаш ва малакасини ошириш институт марказлари тугрисидаги низомни тасдиклаш тугрисида .

6. Ал Фаробий " О Классификатсия наук " в книги музикалъная эстетика стран Востока М: Музика 1967 - 261 ст.

7. В.Сухомлинский " Тарбия хакида " Т : Ёш гвардия , 1977 -115-117 бетлар.

8. Караматова Б.М . Шарк халклари мусика фани тарихидан лавхалар ( Умумий урта таълим мактаблари махсус мусика мактаблар хамда мусика педагогика факультетлари талабалари учун тавсиянома ) Т.2000 йил 11-12 бетлар.

9. Шарк мутаффакирлари Фаробий (Хдёти ва илмий мероси) Тошкент 1999.31-б.

10. А. Фитрат " Узбек классик мусикаси ва унинг тарихи " Тошкент. 1993 йил. 53 бет.

11. М.Г.Фатхуллаева (Байгитова) Science and Education 2020 ШАХСНИ БАРКАМОЛ КИЛИБ ШАКЛЛАНТИРИШДА МУСЩАИИНГ УРНИ ВА АХАМИЯТИ 274-275 бетлар

12. Малохат Саиджабборовна Мухитдинова Science and Education 2020 ПЕДАГОГИКА ОЛИЙ МУСЩА ТАЪЛИМИДА БАКАЛАВРЛАРНИ ТАЙЁРЛАШДА УЧРАБ ТУРАДИГАН МУАММОЛАР ВА УЛАРНИНГ ЕЧИШ ЙУЛЛАРИ 241-243 бетлар.

13. Махкамова Шохида Рахматуллаевна Science and Education 2020 ХАЗРАТ НАВОИЙНИНГ МУСИКИЙ ТАФАККУРИ 215-217 бетлар

14. Каюмов Жавохир Содикхужа угли ACADEMIC RESEARCH IN EDUCATIONAL SCIENCES SCIENTIFIC JOURNAL 2020 Мусика укитувчиси ва унинг касбий махорати 703-705 бет

15. Одил Юнусов Science and Education 2020УЗБЕК МИЛЛИЙ САНЪАТИНИ УКУВЧИ-ЁШЛАРНИНГ ОНГИГА СИНГДИРИШ ЙУЛЛАРИ 304-306 бетлар.

16. Mahkamova, S. R., & Shahzod, G. (2021). O 'QUVCHILAR TARBIYASIDA MUSIQA FANINING TUTGAN O 'RNI. Scientific progress, 7(5).

17. Mahkamova, S. R., & Obidova, S. P. (2021). MAKTABGACHA TA'LIM MUASSASALARIDA BOLALARNI MUSIQIY TARBIYALASH VA TA'LIM BERISH. Scientific progress, 1(3).

18. Махкамова, Ш. Р. (2020). ХАЗРАТ НАВОИЙНИНГ МУСИКИЙ ТАФАККУРИ. Science and Education, 1(Special Issue 4), 215-222.

19. Махкамова, Ш. Р. (2020). МУСИКА ИЛМИ ВА ИСЛОМ ДИНИ: ТАЛКИН МУАММОСИ. Academic research in educational sciences, (3).

20. Махкамова, Ш. Р., & Асадуллаева, М. А. (2020). «ВЕЛИКИЙ ШЁЛКОВЫЙ ПУТЬ»: ВЗАИМОДЕЙСТВИЕ КУЛЬТУР ЗАПАДА И ВОСТОКА В КОНТЕКСТЕ ПРОБЛЕМЫ МОДЕРНИЗАЦИИ МУЗЫКАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ В УЗБЕКИСТАНЕ. Science and Education, 1 (Special Issue 4).

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.