Научная статья на тему 'XARAKTERISTIKA VA ISTORICHESKIE OSNOVY TVORENIYA XALFI'

XARAKTERISTIKA VA ISTORICHESKIE OSNOVY TVORENIYA XALFI Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
30
6
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Ученый XXI века
Область наук
Ключевые слова
НАРОДНОЕ УСТНОЕ ИСКУССТВО / УЗБЕКСКИЙ НАРОДНЫЙ ЭПОС / ФОЛЬКЛОР / ХАЛФА / ПЕРФОРМАНС / ТВОРЧЕСТВО / ТРАДИЦИЯ / БАХШИ / ПОЭТ / ЖИРОВ / АКЫН / САННОВЧИ / СОЧИ / ПЕВЦЫ / СКАЗОЧНИКИ / ЛЮБИТЕЛИ / МУЗЫКАНТ / СОЧЧИ / УЗБЕКСКИЙ ОБРЯДОВЫЙ ФОЛЬКЛОР / СЕМЕЙНЫЕ ОБРЯДЫ / МУЗЫКАЛЬНЫЕ ИНСТРУМЕНТЫ - ГУБНАЯ ГАРМОШКА / ДУТАР / РУБОБ / ДОЙРА

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Ollaberganova S.X.

В статье описаны условия, источники и этапы развития халфы, освещены особенности исполнения халфы, определены ее исторические основы, выявлены общие и различные аспекты с репертуаром бахши и других профессиональных народных артистов, исполнителей и творческих халфов, принадлежащих к разным жанрам. Роль традиции и индивидуальности в интерпретации произведений и их место в узбекском фольклоре.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «XARAKTERISTIKA VA ISTORICHESKIE OSNOVY TVORENIYA XALFI»

ХАРАКТЕРИСТИКА И ИСТОРИЧЕСКИЕ ОСНОВЫ ТВОРЕНИЯ ХАЛФЫ

С.Х. Оллаберганова1

Аннотация

В статье описаны условия, источники и этапы развития халфы, освещены особенности исполнения халфы, определены ее исторические основы, выявлены общие и различные аспекты с репертуаром бахши и других профессиональных народных артистов, исполнителей и творческих халфов, принадлежащих к разным жанрам. Роль традиции и индивидуальности в интерпретации произведений и их место в узбекском фольклоре.

Ключевые слова: народное устное искусство, узбекский народный эпос, фольклор, халфа, перформанс, творчество, традиция, бахши, поэт, жиров, акын, сан-новчи, сочи, певцы, сказочники, любители, сказочники, музыкант, соччи, узбекский обрядовый фольклор, семейные обряды, музыкальные инструменты - губная гармошка, дутар, рубоб, дойра.

Узбек хал; огзаки бадиий ижоди нидоятда бой булиб, жанрий таркиби жидатидан ранг-барангдир. Шу сабабли, унинг ижодкорлари ва ижрочилари дам турли номлар билан аталадилар: бахши, шоир, жиров, о;ин, санновчи, со;и, созанда, созчи, халфа ва бош;алар. Бундай номлаш турли дудудлардаги тарихий-бадиий анъаналар, хал; ижодкорлигининг узига хос хусусиятлари ва бош;а локал маънавий-эстетик омиллар билан изодланади. Ана шу омиллар туфайли хал; огзаки бадиий ижоди асарларини яратиш ва ижро этиш усулларидаги типологик муштаракликдан таш;ари муайян дудудга хос локал хусусиятлар дам юзага келган. Хоразм водаси ана шундай узига хос этнофольклорий ареаллардан биридир. Бу дудудда асрлар буйи шаклланган хал; бадиий ижодкорлиги уз модиятига кура, умумузбек фольклори анъаналари билан муштарак жидатларга эга булиб, бу дол ундаги локал-мадаллий хусусиятларнинг мавжудлигига монелик ;илмайди. Шундай узига хос хусусиятлардан бири халфачилик анъаналарининг мавжудлигида куринади. Хал; ижодининг йирик билимдонлари буни турри ;айд килишганидек, "узбек хал; эпоси бахшилар билан бир каторда хотин-;из ижрочиларни дам яхши билади. Х,озирги ва;тда улар фа;ат Хоразмдагина мавжуд булиб, "халфа" номи билан аталадилар"[1. -С.56.].

Табиийки, халфачилик узининг бетакрор ва кадимий маданияти, беадад улкан маънавий кадриятлари шудрат козонган Хоразм водасидагина са;ланиб келаётгани тасодифий эмас. Аввало, бу дол водада асрлар давомида шаклланган миллий урф-одатлар, турмуш тарзи, адабий-бадиий анъаналар, маданий-маънавий ворислик, дудудий ижод ва ижро санъати каби содалардаги узига хосликлар билан изодланади. Манбаларнинг гуводлик беришича, Хоразмда кадимдан хотин-;излар муси;а ижрочилиги ва огзаки суз санъатига купро; рагбат билдиришган.

Зеро, халфачилик дам узининг мазмун-модияти ва ифода усулига кура синкретик санъатдир. Унинг асосини ижод ва ижро уйгунлиги ташкил этади. Ижрочилик ва ижодкорлик халфалар фаолиятининг икки устувор ;ирраси булиб, ;олган барча саънат унсурлари, чунончи куй, ра;с, даракат, муси;а асбоблари ва бош;алар анъанавий ижрочиликнинг анъанавий ижодкорлик билан табиий уйгунлашувини таъминлайди. Тугри, бу хусусият хал; ижодкорлигининг бахшилик анъанасида дам мавжуд. Лекин халфачилик анъанаси фа;ат хотин-;изларга хос ижрочилик типи эканлиги ва улар репертуаридаги асарларнинг турли-туманлиги дамда энг ;адимий маросим ва тасаввурлар билан ало;адорлиги билан бахшичиликдан фар;ланиб келган.

гОллаберганова Санобар Хамидовна - заведующая кафедрой, Ургенчский государственный университет, Узбекистан.

Халфачилик аёлларга мулжалланган санъат булса-да, унга эркаклар дам катта кизикиш билан караганлар. Фольклоршунос ЖДобулниёзовнинг таъкидлашича, "уз даврининг (XIX аср охири ва ХХ аср боши - С.О.) амалдор ва сиподилари, хон ва амалдорлари уз даври ахл; мезонлари ман этганига карамай, Бурдам халфа, Хоним халфа, Мома халфа, Онажон халфа каби санъаткорларнинг ашулаларини яширинча тинглай бошлаганлар"[2. -Б.25].. Кейинчалик хон авлодлари, амалдорлар халфаларни туй ва базмларга хизмат килиш учун таклиф килишган. Бунинг исботи сифатида Ожиза халфа билан юз берган бир во;еа да;ида дикоя килинишича, "шундай базмларнинг бирида халфага шаробдан озгина тотишни таклиф килишган. Бирок, у бу таклифни рад этган. Шунда хонадон содибининг тантилиги тутиб кулига икки пиёлани олган, уларнинг биттасини олтин тангалар, иккинчисини шароб билан тулдирган. Шаробни ичса, ана шу олтин танга тула пиёла уники эканлигини айтган. Бирок халфа дар иккала пиёладан дам воз кечган"[3. - Б.119].. Бу во;еа да;и;атми ёки ривоятми, нима булганда дам хал;нинг халфалар дар ;андай шароитда дам узлиги ва санъатларини ;адрлай олганликларига ишончининг ифодасидир.

Хал; ижодкорлигининг профессионал вакиллари - яратувчилар ва ижрочилар орасида Хоразмда маълум ва машдурлиги жидатидан бахшилардан кейин халфалар, сунгра эса кушикчилар, эртакчилар, ;изи;чилар, масхарабозлар, ;иссахонлар туради. Буларнинг даммасига хос муштарак хусусият шундаки, улар асосан анъанавий фольклор асарларининг ижрочилари булиб, ;исман ижодкор дамдирлар. Халфачиликда эса бу нисбат янада кенгро; булиб, ижрочилик ва ижодкорликнинг куп жидатлари мужассамлашган. Буни батафсилро; тасаввур килиш учун халфачиликнинг ижтимоий-ахло;ий модияти, бадиий-эстетик адамияти жонли анъанада во;е булиш шакллари, такомиллашув жараёни дамда репертуари таркиби каби масалаларга ди;;ат килиш зарур.

Халфачилик кадим аждодларимизнинг маросим ва ритуаллари билан богли; долда юзага келган булиб, хал;имизнинг ижтимоий даёт, маиший турмуш ва табиат додисалари да;идаги муайян ;арашлари дамда тасаввурларини узида ифодалайди. Фольклоршунос И.Суханов маросимнинг психологик ва эстетик функцияси мавжудлигини курсатиб, буларнинг во;еъ булишини инсон даётидаги тарихий бурилишлар даври билан изодлайди- [4. С.39]

Проф. Б. Саримсо;ов эса маросимнинг бу икки функциясидан унинг учинчи вазифаси - уюштирувчилик (йуналтирувчилик) функцияси келиб чи;ишини таъкидлаб, узбек маросим фольклорини икки катта гуруд - мавсумий маросимлар ва оилавий-маиший маросимлар фольклорига ажратади[5-Б.152-155]. Булардан иккинчиси уз ичида яна турт гурудни: 1) сузнинг магик кудратига асосланган; 2) болаларнинг бешикдаги даври; 3) туй; 4) мотам маросимлари фольклорини камраб олади.

Кузатишларимиз халфачилик оилавий-маиший маросимлар таркибига мансуб булиб, ю;оридаги 4 гуруднинг учтасида бевосита, биттасида эса билвосита во;е булишини курсатади. Яъни мотам маросими фольклоридаги йиги-йуклов ва мотам ёр-ёрлари урнида халфалар томонидан дунёнинг фонийлиги, улим мукаррарлиги да;идаги диний-маърифий матнлар кироат билан укилади.

Халфачиликка хос хусусиятларнинг яшовчанлиги ва баркарорлик хоссаси уларнинг кишилар даётига канчалик сингиши ва маънавий-эстетик адамиятининг урни билан белгиланади. Шу жидатдан, назаримизда, халфачиликнинг илк даври - синфий жамиятнинг дастлабки боскичларидаги яккахудоликка утиш даври учун маросимнинг психологик ва йуналтирувчилик функцияси устувор булган. Чунки жамиятга катта талофатлар келтирган ва кишилар уртасида узаро низоларни кучайтирган купхудоликдан янги ахлокий дунёкарашга утишга одамларни рудан тайёрлаш ва улар онгига Олий Тангри гоясини сингдиришда диний маросимлар гоят мудим урни тутган булиб, уларнинг етакчи ижрочилари орасида халфалар дам булган. Улар ибодат маросимларининг асосий кисми булган эзгулик маъбудаларини улугловчи илодий дуолар ва олкишларни кироат билан укишган. Бу дол халфачилик

анъанасининг бошланиши, профессионал-индивидуал асосларининг илк куриниши ва зардуштий дуохонлар эса бошловчилари булиб, унинг ижтимоий-эстетик модияти кейинчалик тарихий даврларга богли; равишда муайян ;арашлар билан бойиб, такомиллашиб борди. Бинобарин, халфачиликнинг диний маросимлар силсиласида шаклланиши бу анъананинг ибтидосидаги мудим хусусиятларидан биридир.

Халфачиликнинг кейинги даврлардаги такомили унинг ижро ва ижод усулларида таба;аланиш юз берганлиги билан характерланади. Унинг илк куртаги-ибодат билан богли; хусусияти ;исман са;лангани долда янги жидатлар-дунёвий мотивдаги асарларни куйлаш, туй, мотам ва бош;а оилавий маросимларда иштирок этишда курина борди. Чунки асрлар давомида ижтимоий-сиёсий, и;тисодий ва маданий даётда юз берган узгаришлар маънавий ;адриятларнинг турли хил шаклларига, жумладан, халфачиликнинг дам мазмун-модияти, амал ;илиш доираси ва муайян гоявий-эстетик вазифаларни бажаришдаги долатларига таъсир курсатган. Хусусан, кишилик жамиятининг рудий-маънавий жидатдан юксалиши, бош;а санъатлар ;атори, халфачиликнинг дам гоявий-эстетик функцияси доирасида ;атор узгаришларни юзага келтирди. Чунончи, халфачиликнинг ;адим ва урта асрларга хос бир ;атор хусусиятлари (шомонлик, диний-фантастик достонларни куйлаш, ;иссахонлик каби) дозирга келиб асосан сунган булса, терма, ;уши;, романик достонларни куйлаш ва анъана замирида янги асарлар яратишлари фаол давом этмо;да. Зеро, халфачилик санъатининг яшаш тарзи замон ва кишилар эдтиёжи билан богли; долда янги эстетик талаблар та;озосига кура муайян роя ва ;арашлар дамда ижро усуллари билан узгариб борадики, бу дам унинг даётийлигини курсатувчи узига хос хусусиятларидан биридир. Демак, халфачилик санъатининг жонли ижрода амал ;илиши ва ижодий характери учун зарур маиший-ижтимоий шарт-шароитлар са;ланиши талаб ;илинади. Бу анъанавий фольклор жанрларига хос муштарак белги, уларнинг жонли ижрочилик анъанасида яшаши ва яратилишининг мудим шартидир [6. -Б.25]. Бундай хусусият халфачиликка дам дахлдордир. Чунки бу санъатнинг бутун тара;;иёти унинг табиатидаги тадрижийлик огзаки ва китобий ;ироатдан муста;ил ижро йули ва бадиий ижодкорликка интилиш жараёни юз берганини курсатади. Натижада, халфачилик хал; ижодиёти тизимига тобора я;инлашиб, унинг таркибидан жой ола бошлади ва бу санъатга ижодкорлик айтувчилик, куйловчилик ва ижрочилик анъаналари ;ушилди. Халфачилик узининг тарихий илдизларидан бутунлай узилмагани долда хал; огзаки бадиий ижодининг турли жанрлари билан бойиди. Ижрода турли усуллар пайдо булди, халфалар репертуаридаги асарлар ранг-баранглашиб, бу санъатнинг ижтимоий-эстетик вазифаси янада кенгайди. [7. - С.71-72]

Халфачиликнинг маросим таркибидан усиб, хал; огзаки ижодиёти тизимидан урин олиши билан унинг табиатига хос купгина хусусиятлар янги анъаналар билан ижодий синтезлашган долда тара;;ий этди. Бу жараён натижасида фольклор санъатининг мазмуни, эстетик табиати дамда бадиий шаклига дахлдор айрим жидатлар ривожланиб, баъзи хусусиятлар эса йу;ола борди. Бу дол, айни;са, ХХ асрда кузга я;;ол ташланади. Бинобарин, профессор Т Мирзаев томонидан "тупловчилик ишлари бошланган ва;тларда айтувчиликнинг, бир томондан, ута профессионаллашганлиги, ижодкор ва ижрочиларнинг муайян жанрларга богланиб олганлиги, иккинчи томондан, айрим ижрочи типларининг йу;ола бориши, улар ижро этган асарларининг, датто бутун бошли баъзи жанрларнинг ;олди; долдагина са;ланиб ;олганлиги, синкретик куйчиларнинг ;олмаганлиги" асосли таъкидланади [8. -Б.9] Бу жараён халфачиликка дам бевосита дахлдордир. Биринчидан, утган аср бошида халфачилик "айтувчилик" силсиласидан урин олиб, алла;ачон профессионаллашувга улгурган эди. Иккинчидан, халфалар репертуарининг асосий ;исмини хал; ;уши;лари, терма ва достон жанрлари ташкил ;илар, шомон ёки фолбин типидаги ижрочилар эса асосан йу;ола борган, кинна ва мотам йигилари билан богли; жанрлар ;олди; долдагина са;ланиб ;олган эди. Лекин халфалар синкретик куйчи сифатидаги хусусиятини бутунлай йу;отгани йу;: уларнинг якка ва жамоавий гуруд булиб, турли маросим, байрам ва бош;а

тадбирларда кироатхон, созанда ва ижодкор (шоира) сифатида иштирок этишлари давом этмокда.

Одатда, фольклор намуналарининг яратилиши ва амал килиши турт хил йуналишда, яъни айтиб бериш, ижро этиш, куйлаш ва курсатиб бериш шаклида намоён булади. Булар тасвир объектининг жанри, талкин услуби ва усуллари жидатдан узаро фаркланади. Чунончи, "айтилиш"да насрий асарларнинг огзаки баёни, "ижро этилишда" достон ва киссалар ижроси, "куйлашда" мусика асбоби журлигидаги ижро, "курсатилиш"да эса амалиёт билан боглик кинна килиш, халк драмалари, масхарабозлик каби ижро шакллари англашилади. Мудими шундаки, халфачилик бу йуналишларнинг барчасига у ёки бу даражада алокадор булиб, дар бирининг мазмуни ва ижроси билан боглик узига хосликларга эга. Масалан, халфалар

репертуарида эртак ва накл каби насрий асарлар баёни кам учрагани долда, кисса ва фантастик эпосни ифодали ижро этиш, халк кушиклари дамда романик достонларни мусикали одангга мос равишда куйлаш етакчи уринни эгаллайди.

Суз ва даракат магияси ёрдамида беморларни ёвуз кучлардан халос этишга каратилган даволаш ва "аласлаш" фаолияти эса "курсатиш" йуналишининг намунаси булиб, халфачиликнинг деярлик йуколган шаклларидан биридир.

Халфачиликнинг узига хос хусусиятлари ижро ва ижод жараёнларининг узаро муносабатида дам акс этади. Бу икки жидат бир-бири билан узаро мустадкам алокада булиб, ижрочилик халфачилик санъатининг асосий белгиси, яъни узак хусусиятидир. Зеро, ижрочилик бу санъатнинг дамма боскичларидаги барча халфалар учун муштарак хусусият булган булса, ижодкорлик асосан кейинги даврда фаолият курсатаётган халфаларнинг бир кисмигагина дахлдордир. Лекин бу дол ижодкорликнинг адамиятини сира дам пасайтирмайди, аксинча, ижро жараёнининг узи ижодийликнинг муайян унсурларидан фойдаланишни такозо этади. Жумладан, бу дол ижро давомида кистирма мисра ва кочиримлар куллаш, анъанавий матннинг вариантлашуви, халк куйига янгича ёндашув, тингловчилар билан кизгин мулокот вазиятини яратиш ва бошкаларда куринади. Шунингдек, ижро этиладиган асарлар характерига кура турли мусика асбоблари - гармон, дутор, рубоб, доира ёки оддий пиёлалардан танлаб фойдаланиш дам халфадан профессионал ижрочилик мадорати ва ижодийликни талаб килади. Ижрога ижодий ёндашув асосан ижрочи халфаларга хос хусусиятдир. Шоира халфалар эса булардан ташкари, индивидуал ижодкорлик салодияти билан ажралиб туришади. Бу ижодкорлик анъанавий достонлар, кушикларни ва куйларнинг нисбатан мустакил вариантларини яратиш билан бир каторда янги оригинал термалар, кушиклар ва айтимлар тукишда туларок намоён булади. Лекин шуни унутмаслик керакки, халфаларнинг уз ижодига мансуб булган бу асарларни индивидуал ижод табиатидан келиб чиккан долда ёзма адабиёт намунаси деб карамаслик керак. Чунки уларда жамоавий ижодкорлик анъанаси устуворлик килиб, вокеа ва додисаларни фольклорий тафаккур асосида эстетик бадолаш етакчилик килади. Шунинг учун шоира-халфаларни ёзма адабиётга мансуб профессионал шоиралардан фарклаш зарур. Жумладан, шоиралар ва халфалар учун бадиий фикрлаш, яъни вокеликни эстетик идрок этиш муштарак жидат булса-да, шоиралар асарларида ёзма адабиётга хос жидатлар, халфалар ижодида эса халк поэтик ижодиёти анъаналари таъсири яккол сезилиб туради. Шунингдек, шоираларнинг адабий жараёнга таъсири бевосита, халфаларники эса билвосита булади. Шу жидатдан халфалар ижоди маълум даражада синкретик-коришик характер касб этиб, бир томондан, огзаки поэтик ижодиётга, иккинчи томондан, мусика ижрочилиги санъатига хос белгиларни узида мужассамлаштиргани билан ажралиб туради.

Халфалар фаолиятининг етакчи хоссалари - анъанавийлик ва бадидагуйлик анъаналарининг узаро муносабати дам бу ижод турининг ривожида алодида урин тутади. Халфа кушик, терма ёхуд достондан парчаларни ижро этиш давомида муайян шароит такозоси (тингловчилар аудиториясининг ходиши, ижронинг таъсирчанлигини ошириш, мадаллий колоритни матнда ифодалаш ва бошкалар) билан баъзан айрим мисра, образ ёхуд бадиий тасвир унсурларини бадида йули билан анъанавий матнга кушиб юборади. Бунга,

одатда, олдиндан рудий тайёргарлик куриш куникмаси ёхуд огзаки ижоддаги дозиржавоблик, зукколик анъанасига амал килиш оркали эришилади. Ана шундай импровизация Розия, Махфира Собирова, Саодат Худойберганова, Ожиза каби халфалар ижроси учун, айникса, характерлидир.

Халфачилик ва бахшилик санъатида бевосита тарихий-фольклорий жа-раён такозоси билан изодланадиган айрим узига хосликлар дам мавжуд. Бу дол, аввало, анъаналар табиатидаги синкретиклик хусусиятига дахлдордир. Чунончи, бу хусусият бахшилик санъатининг илк боскичлари учун характерли булиб, бах-шилар достончилик, дуохонлик, афсунгарлик, шомонлик билан бир вактнинг узида шугулланган булишса, халфачиликда бу долат нисбатан кейинрок юз бер-ган. Натижада бахшилик амалиётидаги синкретиклик даврлар утиши билан су-сайиб борган ва кейинчалик бутунлай йуколиб кетган, халфачилик санъатида эса бу хусусият колдик долда булса-да, сакланиб келмокда.

Халфачиликнинг узига хос хусусиятларидан яна бири - устоз-шогирдлик муносабатларида куринади. Бу анъананинг илк даври диний китоблар кироати билан боглик булганлиги учун саводхонлик ва ёкимли овоз содибаси булишлик халфалар учун зарур булган энг асосий шарт эди. Устоз-шогирдлик анъанаси эса нисбатан кейинги давр додисасидир. Бахшилик амалиётида шогирд тайёрлашда "халк достонларини эшитиш энг биринчи ва асосий шарт булган булса"[8. -Б.194], халфачиликда бунга ифодали укиш (киссахон халфалар), индивидуал ижод килиш (шоира халфалар) ва бадидагуйликни эгаллаш (туй кушиклари, ке-лин салом ва ёр-ёрларни айтувчи халфалар) каби омиллар дам зарур саналган. Утмишда халфалар репертуаридаги асарлар устоздан шогирдга бевосита урга-ниш ва ижро жараёнида утиб келган булса, кейинги даврларда бу долат бир-мунча узгарди. Яъни устоз халфалар репертуаридаги катор асарларнинг нашр этилиши, радио ва телевидение оркали таргиб килиниши ёш халфаларнинг ижрочилик мадоратини ошириш имкониятини кенгайтирди.

Фойдаланилган адабиётлар:

1.Жирмунский В.М., Зарифов Х.Т. Узбекский народный героический эпос. - М.: ГИХЛ, 1947. -С.56.

2 Хоразм халк кушиклари. - Т.: Фан, 1965. - Б.25.

3 Ожиза. Шеър ва достонлар. - Т.: Фан, 1986. - Б.119.

4 Суханов И.В. Обычаи, традиции и преемственность поколений. - М.: Наука, 1976.

- С.39.

5 Саримсоков Б. Маросим фольклори // Узбек фольклори очерклари. -Т.: Фан, 1986. -Б.152-155.

6 Померенцева Э.В., Чистов К.В. Русская фольклорная проза и межэтнические процессы // Отражение межэтнических процессов в устной прозе. - М.: Наука, 1979.

- С.71-72.

7 Мирзаев Т. Фольклор ижодкорлари ва ижрочилари // Узбек фольклори очерк-лари. - Т.: Фан, 1988. - Т.1. -Б.9.

8 Раззоков Х., Мирзаев Т., Собиров О., Имомов К. Узбек халк огзаки поэтик ижоди.

- Т.: Укитувчи, 1980. -Б.194.

© С.Х. Оллаберганова, 2020.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.