Научная статья на тему 'ХОРАЗМ ДУТОР МАҚОМЛАРИ ВА ОЛТИ ЯРИМ МАҚОМЛАРИДА РАҚС ТУРКУМЛАРИ'

ХОРАЗМ ДУТОР МАҚОМЛАРИ ВА ОЛТИ ЯРИМ МАҚОМЛАРИДА РАҚС ТУРКУМЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Искусствоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Куй / мусиқа / рақс / театр / тани мақоми Бузрук / усто-шогирд / анъана / оразибом / уфори Наво / уфори Дугоҳ / Melody / music / dance / theater / body makam Buzruk / master-disciple / tradition / orazibom / Ufori Navo / Ufori Dugoh.

Аннотация научной статьи по искусствоведению, автор научной работы — Балтаев Умид Рустамович

Ушбу мақола ўзбек халқининг Хоразм маҳаллий услубига хос рақс санъати ва анъанавий касбий мусиқа бўлмиш мақомлар билан чамбарчас боғлиқ томонлари хақида ёзилган. Рақс санъатини пайдо бўлиши, тарихи, ривожланиш ва унинг ўзбек мусиқа ижодида бошқа жанрлардан фарқли ҳамда ўхшаш томонлари тўғрисида маълумот келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DANCE GROUPS IN KHORAZM DUTOR MAKAM AND SIX HALF MAKAMS

This article is written about the dance art of the Khorezm local style and traditional professional music of the Uzbek people, which are closely related to status. Information about the emergence, history, development of dance art and its differences and similarities with other genres in Uzbek music is presented.

Текст научной работы на тему «ХОРАЗМ ДУТОР МАҚОМЛАРИ ВА ОЛТИ ЯРИМ МАҚОМЛАРИДА РАҚС ТУРКУМЛАРИ»

EURASIAN lOURNAL OF

SOCIAL SCIENCES

PHILOSOPHY AND CULTURE

ARTICLE INFO

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

DANCE GROUPS IN KHORAZM DUTOR MAKAM AND SIX

HALF MAKAMS Baltayev Umid Rustamovich

Urgench State University Teacher of the "Art" department Email: umidbaltaev1981@urdu.uz https://doi.org/10.5281/zenodo.11399278

Received: 23th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024

KEYWORDS Melody, music, dance, theater, body makam Buzruk, master-disciple, tradition, orazibom, Ufori Navo, Ufori Dugoh.

ABSTRACT

This article is written about the dance art of the Khorezm local style and traditional professional music of the Uzbek people, which are closely related to status. Information about the emergence, history, development of dance art and its differences and similarities with other genres in Uzbek music is presented.

ХОРАЗМ ДУТОР МА^ОМЛАРИ ВА ОЛТИ ЯРИМ МА^ОМЛАРИДА РА^С

ТУРКУМЛАРИ

Балтаев Умид Рустамович

Урганч Давлат университети "Саньат" кафедраси у;итувчиси Email: umidbaltaev1981@urdu.uz https://doi.org/10.5281/zenodo.11399278

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 23th May 2024 Accepted: 30th May 2024 Online: 31th May 2024 KEYWORDS

Куй, мусица, рацс, театр,тани мацоми Бузрук, усто-шогирд, анъана, оразибом, уфори Наво, уфори Дугоу.

Ушбу мацола узбек халцининг Хоразм мащллий услубига хос рацс санъати ва анъанавий касбий мусица булмиш мацомлар билан чамбарчас боглиц томонлари хацида ёзилган. Рацс санъатини пайдо булиши, тарихи, ривожланиш ва унинг узбек мусица ижодида бошца жанрлардан фарцли уамда ухшаш томонлари тугрисида маълумот келтирилган.

Кириш. Юртимизда муси;а ;адриятларимизни тарихий ва назарий асосларини урганиш, уларни са;лаб ;олиш борасида сунги йилларда ;атор ;арор ва фармонлар ;абул ;илинган[1]. Ушбу ;арор ва фармонлардан келиб чи;;ан холда Узбекистонда мавжуд булган мах,аллий услубларига хос худудларда ра;с санъатини ривожлантириш назарда тутилган. Хал;имизнинг маънавий савияси ва эстетик тарбиясини юксалтиришда мух,им ах,амиятга эга булган ра;с санъатини х,ар томонлама ривожлантириш, ёш авлодни миллий ва жах,он ра;с санъатининг номуналаридан кенг

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

бахраманд этишни замоннинг узи талаб этмо;да. Ра;с санъати сохасида "устоз-шогирд" анъаналарига асосланган ра;с мактабларини яратиш кадрлар тайёрлаш, илмий салохиятдан самаралари фойдаланган холда илм-фанни ривожлантириш назарда тутилган[2]. Ра;с санъати миллий муси;ий ;адриятларимиздан бири хисобланади.

Адабиётлар шархи. Ра;с ижрочилиги ва ра;с куйлари борасида кейинги давр билимдон устоз санъаткорлардан Г. Матякубова ва муси;ашунос олим Ш. Эшжонова, Г. Рахимова, Т. Кличев, О. Матякубов, Р. Болтаевнинг олиб борган изланишлари ва тад;и;отлари ди;;атга сазовордир. Г. Матякубованинг 2017 йилда чоп этилган "Лазги" номли китоби ва О. Матякубов, Р. Болтаев, X,. Аминов "Хоразм танбур чизиги" китоби ушбу тад;и;отимиз учун асосий манбалардан булиб хизмат ;илади.

Тадк;ик;от методологияси. Ушбу ма;олада ма;ом туркумларини тахлили, назарий томонларига эътибор ;аратдик. Туркумларни тахлил ;илиш учун устоз, муси;ашуносларнинг фикрларини ургандик. Маълумотларни асослашда ва та;;ослашда бир нечта манбаларга таяндик. Мавзуни очиб бериш ма;садида ма;ом чолгу куйлари ва ра;с куйларини назарий асослари ва келиб чи;иши томонларига эътибор бердик. Тад;и;отнинг энг кенг куриниши ёзма манбалар, китоб ва огзаки сухбат услубидан Узбекистон хал; артисти Г. Матякубова ва муси;ашунос олим Р. Болтаев фикрларидан кенг фойдаландик.

Тахлил ва натижалар. Маълумки, муси;а ва ра;с санъати хал; маънавияти ва анъаналарининг кузгусидир. Бугунги даврда миллий ;адриятларнинг ;айта тикланиш жараёни маданий меросимизни, шу жумладан асрлар давомида шаклланган бадиий анъаналармизни хар томонлама урганишни та;озо этмо;да. Бу борада хал;имизнинг бебахо маънавий мулки булган, хал;имиз томонидан яратилиб, авлоддан-авлодга утиб узининг мавкеини са;лаб келаётган хал; ижодиёти намуналари - хар доим хам ёшлар тарбиясида ватанпарварлик, мехнатсеварлик, касбга садо;ат, инсонларга мехр ва мухаббат туйгуларини шакллантирувчи ва ривожлантирувчи восита сифатида хизмат ;илиб келган, доимо узининг рухий ва маънавий таъсирини утказган.

Кейинги йилларда мамлакатимизда ;адимий ва бой маданий меросимиз, миллий узлигимиз бетакрор ;адрият ва анъаналаримиз, маданият ва санъатимизни ;уллаб кувватлаш ва ривожлантириш борасида тизимли ишлар амалга оширилмо;да. Ра;с санъатини хар томонлама ривожлантириш, "устоз-шогирд" анъаналарига асосланган ра;с мактабларини яратишни замоннинг узи талаб этмо;да[2].

Узбекистонимиз багрида гуллаб-яшнаётган Хоразм санъати ва маданияти тугрисида буюк олимларимиз С.П.Толстовнинг "Древний Хорезм", "Кадимги Хоразм маданиятини излаб", Берунийнинг "Кадимги хал;лардан ;олган ёдгорликлар" асари, Исо Жабборовнинг "Кухна харобалар сири", Т.Киличевнинг "Хоразм хал; театри", В.И.Авдиевнинг "Кадимги шар; тарихи", М.Рахмоновнинг "Узбек театр тарихи", Геродотнинг "Тарих" китоби, IX том, С.П.Сенсеревнинг "Легенда О Хорезма", Маъмун академияси архивларида са;ланаётган маълумотлар, археологик ;азилмалар натижасида Жонбос;алъа, Калтаминор ёдгорликлари ва "Авесто" китобидаги маълумотлар бизгача етиб келган[5].

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

MrçopugarH MaHÖa^apra acoc^aHHÖ myHH Ta^KHg^am .ao3hmkh, Xopa3M parçcflapu TapHXHHH HÖTHgoufi 3aM0HgaH, to XX acprana 6och6 yTraH fiy^HHH, maK^aHumuHH, Taparç^uëT Hy^apuHH, myHHHrgeK, x,ap öup Tapuxufi gaBpgaru yc^yö Ba ^aHp^apHHH y3ura xoc xycycHHT^apHHH öopuna aHHK^aö HHKumra hmkoh öepagu.

ffly epga ceBraH, öyroK caH^aTKap Y3ÖeKHcTOH, TypKMaHHcTOH, ^apa^o^no^ucTOH xa^^ apTHCTH K. OTBaHHë30B H^po ^H^raH "Tyfi^ap MyöopaK" KymHFugaru öup MHcpara эг>тнöоpннгнзнн ^apaTMO^HHMaH.

Tyfira Ke^ap - rçappu ëm, HurHT-^H3^ap rça^aM ^om Bapna Tyfira Ke^raH^ap gycTy hhok; x,aM rçapgom. Co3aHga o^ co3HHrHH mafi^arufl obo3hothh Tyfiga ^H^afi^HK H^^a, yfiHHHH k;h.a H03HHrHH. KoMRfl rçu^agu TaöpHK э^y xa^HM TaöappyK ToMoma^ap My^ öy^cuH yfiHH MarçoMH By3pyK[10].

Xo3up H^po KH^HHaguraH TaHH MarçoMH By3pyK ^ag Ty3H^umura эгтн6оp KH^aguraH öy^caK, afiHaH my ^ag acocuga öyryHKH KyHrana Hmaö Ke^aëTraH ^yTop Ma^o^apuga ca^^aHuö rço^raH, parçc Kyfi^apuHH ynparam MyMKHH.

MarçoM ^aHpu Ky^aMH KeHr, me^pufi MaTH Ma^Hocu nynyp a^o^uga Tafiëprap^HK Ta^aö этagнгaн, Maxcyc MaKTaö yTaraH xoHaga Ba xo$H3^ap Kyfi^afiguraH guana30HH KeHr öy^raH acap^apHH y3 HHura o^agu[7].

MarçoM ^aHpugaru acap^apHHHr Ty3H^umu, Typ^H Mycu^ufi Ba me^pufi MypaKKaö^HK^apra эгa öy^raH^uru ynyH y3^apura Kacö KH^raH afipHM H^ogKop caH^aTKop^apra xoc öy^raH Mycu^ufi Ma^Myagup.

Xo3Hpru gaBp parçc caH^aTH ycTa^apu penepTyapuga MycTa^KaM ypHH эгa^^aö, MyMT03 parçc Typ^apu xucoö^aHraH öup rçaHHa parçcnap aB^oggaH-aB^ogra yTuö, ycT03-

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

шогирд анъаналари асосида са;ланиб келмо;да. Ра;сдаги х,ар бир х,аракат айнан устозлар ижро ;илган усулда ёшлар томонидан урганиш йулга куйилган.

Бизнинг юртимизда бой маънавий х,азина мавжудки, у неча минг йиллар аввал х,ам ижро этилган ва биздан кейинги авлодлар х,ам ижро этишга етиб ортадиган бойлик х,исобланади.

Хоразм олти ярим ма;оми ичида мужассам булган "Бузрук" ма;оми лад тузилиши шундай бир улугворлик ва ра;с боб ох,англар мужассам булганлигига шубх,а йу;дир. Бунга мисол Хоразм Дутор ма;омларига кирувчи "Оразибом" ох,англаридаги лад тузилиши куриб чи;сак.

Жавринг че - тси-бон жо -ну ха-зин

Тадцицот натижасидан келиб чиццан холда шуни айтиш мумкинки Хоразм олти ярим мацом мажмуасидаги Бузрук, Рост, Наво, Дугох ва Сегох мацом Уфорилари айнан рацс билан ижро цилинадиган куй ва ашулалар. Уфориларнинг улчови, доира усули, суръати анча тез булиб рацс ижросига мосдир. Масалан Уфори Наво, Уфори Дугох, эл орасида кенг тарцалган рацс куйлари. Бу рацсларни асосан эркак раццослар, хозирги даврда эса аёл раццосалар билан биргаликда ижро цилиш урфга кирган[6].

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

ParçcHHHr rçafig этн^ган ^HX,aT.flapH yMyMHHcoHufi TyfiFy^apHH y3Hga Ty^a^oH^H aKC эттнpнmнгa acoc 6y^raH. ParçcHHHr Tapuxufi aH^aHa^apHH THK^am, mh^^hh aH^aHa^apHH MycTax,KaM^am, ëm^apHHHr Ma^HaBHfi-MagaHufi o^aMHHH öofiuramga parçc caH^aTHHH ypHH KaTTa.

Xyroca. Tag^u^oT Hara^acuga myHgafi TymyHHa^anp Ma^yM öy^guKH parçc H^poHH^Hru xa^^HMH3ga aH^aHaBHfi yc^yöra эгa MyKaMMa^ Ma^oM^apHHHr afiTHM fiy^^apura H^HHpo^ Typagu. Parçc caH^aTH u^Tugop^u Mox,up parçrçocflap TOMOHugaH H^po этн^гaн Ba 6y aH^aHa aB^oggaH-aB^ogra yTHÖ Ke^raH, y^ap Ma^yM mapouT Ba yp$-ogaT^apra Ta^HraH xo^ga ro3ara Ke^raH. Parçc caH^aTH 6u^aH MarçoM^apHH y3BHfi 6oF^aHumu 6up HeHa amy^a^ap acocuga Ta^^H^ этн^gн, Ma^oM^apgaru pa^cöoö amy^a^ap HoMyHa^apu ^a^H oxupuraHa ypraHH^MaraH.

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

Хоразм рацслари шух ва асов Амударё юзлаб ирмоцларга булингани каби уйин ва рацсларининг х,ам 101 хили бор. Халцаро ЮНЕСКО ташкилоти рах,намолигида уюштирилган "Шарц тароналари", "Бойсун бах,ори", Тошкент, Самарцанд, Хива, Бухоро, Шах,рисабз, Термиз, Маргилон шах,арларининг юбилей тадбирларида, "Авесто -2700", Хоразм Маъмун академияси 1000 йиллиги туйларида Хоразм рацслари айницса "Лазги" рацси ижро этилди.

Узбекистон халц артисти Гавх,ар Матёцубова рах,барлигидаги шух ва дилбар цизлар дастаси жах,оннинг цирцдан зиёд Осиё, Европа, Америка мамлакатларида "Лазги", "Норим-норим", "Оразибом", "Ушлини уфориси", "Уфори Наво", "Уфори Дугох," каби унлаб рацсларини майорат билан ижро этиб, томошабинлар олцишига сазовор булганлар.

Бугунги кунда рацс санъатига ихлос цуйган ижрочи раццослар ва раццосалар талайгина. Уларни илмий ва назарий томонларини урганиш мусицашунос олимлар томонидан кенг куламда олиб борилмоцда. Хоразм рацс туркумлари санъаткорларимиз ижро дастурларида урин олиб келаётгани бу санъатимизнинг умри боцийлигини курсатади.

References:

1. "Узбек миллий мацом санъатини янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Узбекистон Республикаси Президентининг 2017-йил 17-ноябрь ПК 3391-сонли царори.

2. "Рацс санъати сох,асида юцори малакали кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан такомиллаштириш ва илмий салох,иятни янада ривожлантириш чора-тадбирлари тугрисида"ги Узбекистон Республикаси Президентининг 2020-йил 4-феврал ПК 4585-сонли царори.

3. Мирзияев Ш.М. Буюк келажагимизни мард ва олижаноб халцимиз билан бирга цурамиз. -Т.: Узбекистон, 2017

4. Матякубова Г. Офатижон лазги Урганч 1993

5. Матякубова Г. Лазги. Тошкент 2017

6. Матякубов О. Хоразм Дутор мацомлари ва Олти ярим мацоми. Янги аср авлоди нашриёти Тошкент 2018

7. Матякубов О. Болтаев Р. Аминов Х. Хоразм танбур чизиги. Тошкент 2010

8. Рахимова Г. Хорезмский танец Тошкент 1978

9. 9.Соломонова Т. Узбек мусицаси тарихи. Ташкент 1981

10. Юсупов М. Узбек халц музикаси. VII-жилд Тошкент 1959

11. Кличев Т. Хоразм халц театри. Тошкент 1988

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.