Научная статья на тему 'ҚОРАҚАЛПОҚ ТИЛИДАГИ ФРАЗЕОЛОГИК ИБОРАЛАР ВА УЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИШИ'

ҚОРАҚАЛПОҚ ТИЛИДАГИ ФРАЗЕОЛОГИК ИБОРАЛАР ВА УЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Фразеология / равиш / достон / лексика / семантика / маъно. / Phraseology / idiom / epic / vocabulary / semantics / meaning.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Нурымбетова Сарбиназ Кеунимжаевна

Бу мақолада қорақалпоқ тилидаги фразеологизмларнинг стиллик қўлланилишига алоҳида тўхталиб ўтлди. Қолаверса, тилдаги фразаларнинг равиш сўз туркумлари вазифасида келиши ҳам айтилган. Мақоланинг яна бир авзаллиги шундаки, мисоллар қорақалпоқ халқ оғизаки ижоди ва ёзма адабиётдан олиб ўрганилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

PHRASEOLOGICAL EXPRESSIONS IN THE KARAKALPAK LANGUAGE AND THEIR USE

This article focused on the stylistic use of Karakalpak phraseology. In addition, it has been said that the phrases in the language act as idioms. Another advantage of the article is that the examples were taken from Karakalpak folklore and written literature. hey in particular can be a verb. Besides by one more key this clause from folklore.

Текст научной работы на тему «ҚОРАҚАЛПОҚ ТИЛИДАГИ ФРАЗЕОЛОГИК ИБОРАЛАР ВА УЛАРНИНГ ҚЎЛЛАНИШИ»

EURASIAN IOURNAL OF SOCIAL SCIENCES

PHILOSOPHY AND CULTURE

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

PHRASEOLOGICAL EXPRESSIONS IN THE KARAKALPAK LANGUAGE AND THEIR USE

Nurimbetova Sarbinaz Keunimjaevna

Nukus State Pedagogical Institute named after Ajiniyaz el. pochta: sarbinaznurimbetova@gmail.com

orcid raqam: 0009-0001-7714-7583 https://doi.org/10.5281/zenodo.13377767

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 21th August 2024 Accepted: 26th August 2024 Online: 27th August 2024 KEYWORDS

Phraseology,

vocabulary,

meaning.

idiom, epic, semantics,

This article focused on the stylistic use of Karakalpak phraseology. In addition, it has been said that the phrases in the language act as idioms. Another advantage of the article is that the examples were taken from Karakalpak folklore and written literature.hey in particular can be a verb. Besides by one more key this clause from folklore.

КОРАЦАЛПОЦ ТИЛИДАГИ ФРАЗЕОЛОГИК ИБОРАЛАР ВА УЛАРНИНГ

ЦУЛЛАНИШИ

Нурымбетова Сарбиназ Кеунимжаевна

Ажиниёз номидаги Нукус давлат педагогика института https://doi.org/10.5281/zenodo.13377767

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 21th August 2024 Accepted: 26th August 2024 Online: 27th August 2024

KEYWORDS Фразеология, равиш,

достон, лексика,

семантика, маъно.

Бу мацолада цоращлпоц тилидаги

фразеологизмларнинг стиллик кулланилишига алощда тухталиб утлди. К,олаверса, тилдаги фразаларнинг равиш суз туркумлари вазифасида келиши %ам айтилган. Мацоланинг яна бир авзаллиги шундаки, мисоллар цорацалпоц халц огизаки ижоди ва ёзма адабиётдан олиб урганилди.

Кириш. Хозирги ;орак;алпок; адабий тили х,аётимизнинг и;тисодий, илмий-техникавий ва таълим сох,алари билан боглик; булган фонетик тузилиши, лугавий таркиби, грамматик тузилиши, терминологияси ва имлоси жих,атидан энг ривожланган етил тиллардан биридир. Бирок;, ;ора;алпо; билим тилида маълум бир тизимнинг келиб чи;ишидан ;атъи назар, тилнинг фонетикасига, лексик ва грамматик тарихига оид бир ;анча муаммолар ечимини топган булиб, ечимини кутаётган муаммолар х,ам куп. Корацалпок; тилидаги ана шундай муаммолардан бири фразеологик бирликларни йигиш муаммосидир.

Тадкикот методологияси. Туркий тиллар, айни;са, кора;алпо; тили фразеологик материалларга бой. Фразеология асосий урганиш предмети булишига карамай, кора;алпо; тили билимининг энг кам урганилган ;исми булиб, назарий ва амалий ах,амиятга эга булган куплаб масалаларни урганишни та;озо этади. Бош;ача

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

аитганда, лексик-семантик ва лексик-грамматик узгаришлар тилшуносликнинг махсус объекти эмас. Коракалпок тилини билишда фразеологизмлар назарий ва амалий жих,атдан мух,имрокдир.

Тахлил ва натижалар. Фразеологизмлар бир-биридан ажратилмайдиган, икки ёки ундан ортик суздан ташкил топган тургун иборалардир. Улар тилнинг бир лексик бирлиги сифатида сакланади. Демак, дизбек фразеологик сузининг лексик-семантик нуктаи назардан ажралмаслиги, бирлиги, тургунлиги, шунингдек, уларнинг ягона лексик бирлик сифатида кулланиши сузнинг узига хос узагига хизмат курсатиш оларди жаск сузида ;араш имконини беради. . Идиомани шакллантириш х,акида гап кетганда, биз чап шаклларда ишлатиш учун феълнинг асл шаклини кидирамиз.

Коракалпок тили фразеологик бирликларининг грамматик тузилишига назар ташласак, синтактик яхлитлик са;ланиб колганлиги ва бош;а эркин суз ясамаларидан ажралганлигини курамиз. Лексик-грамматик нуктаи назардан фразеологик бирликларнинг ажралмаслиги, бирлиги, тургунлиги, шунингдек, лексик бирлик сифатида ишлатилиши уларни бир суз туркумига мансуб деб х,исоблаш имконини беради.

Сузларнинг фразеологик тизими сузга эквивалент булса х,ам, у семантик нуктаи назардан тузилиши керак. Грамматикани солиштиришда, айни;са, Ф.Е. Буслаев, академик А.А. Шахматов, А. Потебня, академик В.В. Рус тилининг фразеологиясини чукур урганган Виноградов.

Фразеологизмлар алох,ида сузга эквивалент булиб, номинатив атама х,исобланмайди ва умумий фаркга эга. Хеч ;андай суз топиш ;ийин. Жума кунимиз ;айси сузларга хизмат килгани Оларди Гапнинг иши ани;ланади. Сабаби, фразеологик бирликлар уз тузилишини куриш заруриятига карамасдан, биргина сузнинг грамматик алокасини узгартирмайди. Нутк асарида нутк атамаси тугилди. Гапнинг бир булаги бир суз эканлиги аникланади.

Фразеологизмлардаги грамматик узгаришлар коракалпок тилининг аглутинатив хусусияти билан боглик. Фразеологизмлар контекст мазмунига кура икки турга булинади.

Коракалпок тили фразеологиясининг ички тузилишини х,исобга оладиган булсак, равиш фразеологизмнинг маълум даражада куплигини курамиз. Равиш сузининг узи маъносига кура олти гурух,га булинади: замон, танкид, микдор - даража, жой, максад ва сабаб. Равиш фразеологизмлар х,ам шундай маъноларни ифодалайдилар.

Масалан: Х,э - пэ деймен дегенше, карагерим жол асайын. Кезди ашып жумганша х,эмме бала ананы коршалай калды. Ушбу мисолларда курганимиздек «х,э - пэ деймен дегенше, кезди ашып жумганша» фраземалари тез маъноларини ифодалаб келган.

Равиштин кийматига кура биз уни турларга ажратамиз:

Вакт равиши. Равишнинг бу тури иш-х,аракатнинг вактин аниклаб келади ва фразеологизмлар х,ам худди шундай маънони ифодалайди. Масалан: Бир заматта -жуда х,ам тез, озгина вактта бажарилган иш. Еки агалы - инили бир заматт, бир танап жерди аударып таслады.(У.П)

Бир майданда - Киска вакт ичида. эумет кулип багаман десе бир майданда екен.

(К.С)

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

Eup 6MHp - ^yga y3o; Ba;THH aHrflaTMo; y^yH ^o^^^aHH^raH $pa3eo.«orH3M. Eup 6MHp x,Y^gaH a3aöbmaH ;bifiHa.flFaHHaH repe öH^gHpreH ^a;cbi.( T.K)

Кeзнннц TupucuHge - xaëTga nmaëTraH nafiTuga, gyHëgaH ko^>3 WMryHHa geraH M9Ho^apHH öu^gupagu. KapTafiFaH 9Kecu öo^ca кeзнннц TupucuHge öa.fla.flapMHMH yh^h -^afi^bi öo^FaHMH Keprucu Ke^ep egu. (K.C)

Ke3HH am;a^M - Y3o; Ba;T^apgaH 6yëH, Ko^n 3aMOH^apgaH 6yëH M9Ho^apHH öu^gupaguraH ^pa3eo^orH3M. Ey^ eKH ^eTHM Ke3HH am;a^M x,em öup ^apbirçrça mbi;nagM.(^.A)

TaH;ug paBumu - PaBumHHHr 6y Typu um-xapaKaTHHHr TaH;ug^HK m9hochhh öu^gupuö Ke^agu. KaHgafi Hm^aHraH^uruHH öu^gupagu.

Maca^aH: AfiFaöaFap e^e Te^Mupun Typ... Ycbi TYCHMge »aiun ofi^aHun aTbip eKeHMeH: «flnbipMafi 6a^a, Kynm Ta öYfiTun, Ke3gu aman ^yMFaHma 3biHFbiTbi.flFaH a^Magafi cyyFa öaTagu eKeH - ay» gen, TaH^aHbm aTbipMaH. Ke3gu aman ^yMFaHma Te3 Ba;TTa, ^yga xaM Te3 geraH MaHOHH aHr^aTagu.

He ^yMbicbiH, 6ap. Oh capu! - EeTHMe ;apaMacTaH, TaHayu TapTbmbm, oMbipaybi ;afi;afibm, TacTa ^preH Tafigafi eKmecHH Ta;M^gaTMn öapaTbip. TacTa ^YpreH Tafigafi paBumTaH öo^raH ^pa3eo^orH3M öo^biö, ;aTTH; TaBym Hu;apum m9hochhh öu^gupagu.

Eupa; MeH ;MpM; MHHyTTa Ke^e a^Mafi ;a.flgMM. ^HHagaH öup mufimeHH a^Mn, ;oHa; Ke^un ;a^FaHMH afiTbin, ^aFgafi^acTbipbin, ^aHa KeTefiHH gen aTbipFaHbiMga MeH^uöafi aFa TyTbin a^gu. X,9fi.fle - n9fi^eMe ;apaTnafi ;o^HMHaH cYfipe^eK^eyu MeHeH umKepu gbipbi^gaTbin KeTTH. X,9fi.«e - n9fi^eMe ;apaTnafi paBum ^pa3eo^orH3M öo^uö, Te3, xaTToKH, Ha^ac o^ryHma geraH M9Ho^apHH öu^gupagu.

Kafiga, oHga e3HHHH aHacM Tupu eKeH. Co^ öafiFyc ;bi3gbi ;aHaT^MFa ;a;TbipMafi, TyMCM;^MFa mo;MTnafi, TyFbipbiga TapaHgupun KeMa^Fa Ke^TupreHH MeHeH, eHep ^aFMHa apa^acnanTM. KaHaT^MFa ;a;TbipMafi, TyMcbi;.flMFa mo;MTnafi paBum ^pa3eo^oru3M, ko^3 Hypugafi, ca;^am m9hochhh aHr^aTagu.

Mu;gop-gapa^a paBum. PaBumHHHr 6y Typu um-xapaKaTHHHr Mu;gopuHH öu^gupuö Ke^agu.

^o;thh ;acMHga - ^yga o3 MH;gopga. Mc^ereH ^yMbicflapbiHM3, gep^HK, ®o;thh ;acMHga.

MfiHeHHH ymMHgafi - ^yga KumKHHa. rY-flafibiMHbiH öu3re ufiHeHHH ymMHgafi ga ;afiMpM TufiMegu.

Mmh caH eKH - ^yga xaM Ko^n. KypöaHöafigbiH TofiMHa mmh caH eKH agaM Ke^unTH.

CaH mmh - cohh HoM9^yH. Km3 y3aTMy TofiMHa caH mmh agaM Ke^unTH.

Kopa;a^no; TH^myHoc^uruga ^pa3eo^oru3M^apHHHr yc^yöufi^uruHH ypraHum Ba fiy^ra ;yfiu^raH^HrHHH Ta^Kug^amHHHr go^3ap6^urHHH ypraHum ^o3HM. Kopa;a^no; ë3yBHH^apu, moup^apu acap^apugaru ^pa3eo^oru3M^apHH yc^yöufi acoc^apuHH ;y^^aHum xycycuHT^apu KynruHa u^Mufi um^apga y3 aKcuHH TonraH. Ey u^Mufi um^apga ^pa3eo^oru3M^apHHHr yc^yöufi ^uxaT^apu, öaguufi H^ogKop^apHHHr ^pa3eo^oruK yc^yöuHTH Ba y^apHHHr ^pa3eo^oru3M^apgaH ^ofiga^aHum MaxopaTH 6aTa^cu^ ëpuTH^raH geö öy^Mafigu.

Opa3eo^oruK cy3 öupuKMa^apu TH^HHHr pHBo^flaHHm ^apaëHHga puBo^^aHuö öopagu. Y^apHHHr nafigo öy^umuga y3ura xoc öe^ru^ap MaB^yg. Opa3eo^oru3M^ap öup

EURASIAN JOURNAL OF SOCIAL SCIENCES, PHILOSOPHY AND CULTURE

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.2 | SJIF = 8.165 www.in-academy.uz

неча сузларнинг маъноли мевасидир. Шунинг учун х,ам улар халцининг утмишдаги ва х,озирги тургунлигига, тилнинг ривожланиши билан боглиц хрлда пайдо булиб, камдан-кам х,олда юцолиб кетади. Фразеологизмлар уз мазмунига кура турли халцларда турлича тарцалган.

Хулоса. Хулоса цилиб айтганда, фразеологик сузлар уша халцнинг миллийлигидан бир тури, дини, касби, урф-одатлари да ифодаланади. Шундай цилиб, фразеологик суз дбирикмалари оддий суз бирикмаси шаклида, ундан аста-секин узгариб, янги маънодаги тугри суз бирикмасига утади. Фразеологик суз бирикмалари лексик-грамматик жих,атдан узгартирилган бадиий тасвирий сифатга эга булган лексик тасвирлаш воситалари х,исобланади.

References:

1. Бердимуратов Е. Х,эзирги заман царацалпац тили. -Некис, 1968.

2. Бекбергенов А. Фразеологиялыц сез дизбеклеринде санлыцлар. Вестник, ККФАНУзССР 1968 г, № 3.

3. Бозорбоев К. Узбек сузлашув нутци фразеологизмлари: Филол.фан. ном. ...дис. Автореф. - Тошкент, 2001. - 25 б.

4. Болганбайулы Э., Калиулы Ф. К^аз1рп цазац тiлiнiц лексикологиясы мен фразеологиясы. - Алматы.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.