Научная статья на тему 'ХОҲИШ-ИСТАК КОНЦЕПТИ – МОДАЛЛИК КАТЕГОРИЯСИ ТАЛҚИНИДА'

ХОҲИШ-ИСТАК КОНЦЕПТИ – МОДАЛЛИК КАТЕГОРИЯСИ ТАЛҚИНИДА Текст научной статьи по специальности «СМИ (медиа) и массовые коммуникации»

163
36
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
истак категорияси / диктум / модус / модаллик / ифода плани / мазмун плани / феъл шакллари / category of desire / dictum / mode / modality / plan of expression / plan of content / verb forms.

Аннотация научной статьи по СМИ (медиа) и массовым коммуникациям, автор научной работы — Камолиддин Жамолдинович Умаров

Мақолада хоҳиш-истак концепти модаллик категорияси сифатида талқин қилиниб, модус ва модаллик тушунчаларининг алоқадор ва фарқли жиҳатлари ўрганилди. Шунингдек, истак маъносини ифодаловчи тил бирликлари таҳлил қилинди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

the article interprets the concept of desire as a category of modality, and examines the related and different aspects of the concepts of mode and modality. Language units expressing the meaning of desire were also analyzed

Текст научной работы на тему «ХОҲИШ-ИСТАК КОНЦЕПТИ – МОДАЛЛИК КАТЕГОРИЯСИ ТАЛҚИНИДА»

ХОХИШ-ИСТАК КОНЦЕПТИ - МОДАЛЛИК КАТЕГОРИЯСИ

ТАЛКИНИДА

Камолиддин Жамолдинович Умаров

Андижон давлат университети укитувчиси

АННОТАЦИЯ

Маколада хохдш-истак концепти модаллик категорияси сифатида талкин килиниб, модус ва модаллик тушунчаларининг алокадор ва фаркли жихдтлари урганилди. Шунингдек, истак маъносини ифодаловчи тил бирликлари тахлил килинди.

Калит сузлар: истак категорияси, диктум, модус, модаллик, ифода плани, мазмун плани, феъл шакллари.

ABSTRACT

the article interprets the concept of desire as a category of modality, and examines the related and different aspects of the concepts of mode and modality. Language units expressing the meaning of desire were also analyzed.

Keywords: category of desire, dictum, mode, modality, plan of expression, plan of content, verb forms.

КИРИШ

Замонавий тилшуносликда антропоцентрик тамойилнинг етакчи парадигмага айланиши натижасида структур-семантик ва когнитив ёндашувлар асосида вокеликнинг концептуал хусусиятларини таджик килиш, оламнинг лисоний манзарасида миллий-этник хусусиятларнинг ифода имкониятларини урганишга кизикиш кучайди.

Мулокот жараёнининг парадигматик, синтагматик ва вариант муносабатлари тахлили оркали контрастив тадкикотларни ривожлантириш, тил ва маданият муаммоларига кизикишнинг фаоллашуви когнитив, этнолингвистик тадкикот имкониятларни кенгайтириш, миллий-маданий концептларни урганиш муаммосига олиб келди.

Истак категориясининг узбек тилидаги узига хос вербал воситаларини концептуал методология асосида тадкик килиш ушбу концептосфера семантикаси вокеланиши жарёнидаги лингвокультурологик ва прагматик хусусиятларининг намоён булишини илмий асослаш имконини беради.

July, 2022

308

Тилшуносликда модаллик деганда, одатда, сузловчининг ифодаланаётган фикрга муносабатини билдирувчи грамматик - семантик категория ёки сузловчининг гап мазмунига булган муносабати тушунилади. Сузловчи объектив вокеликни бахолаш тарзида кабул килиб, уни уз онгида акс эттиради ва вокеликка булган муносабатини хар хил семантик категориялар ёрдамида баён килади.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Ж.Ёкубов реаллик, мумкинлик, зарурият тушунчалари каторида истак мазмунини хам модаллик категориялари таркибига киритади.

Жумладаги модаллик категориясини англаш учун пропозиция, диктум ва модус тушунчаларини фарклаш зарур булади. Пропозиция - объектив холатни акс эттирувчи узгармас маъно. Муайян жумлада пропозиция сузловчи томонидан у ёки бу тарзда талкин килинади. Натижада, ифода икки томонлама мазмунга эга булади: объектив мазмун ва унинг талкини. Нутк семантик тузилишининг ушбу иккита мажбурий жихатини белгилаш учун француз тилшуноси Шарл Балли диктум ва модус атамаларини киритган.

Бошкача килиб айтганда, "Мазмуний синтаксисда гап мазмуни икки унсур - объектив ва субъектив мазмундан иборат деб каралади. Объектив мазмун гапда акс этган пропозиция булиб (у диктум хам дейилади), субъектив мазмун эса бу вокеликка сузловчининг муносабати (у модус деб юритилади)дир."

Диктум лотинча dictum - суз, ифода. А.Нурмонов диктум, айнан, пропозиция эканлигини айтиб утади: "Диктум - бу синтактик курилма ифодалайдиган объектив мазмун, яъни пропозидиядир."

Модус - (лотинча modus - йул, восита) ифоданинг модал кисми ёки вокеликнинг субъект призмаси оркали акс этиши, ифодада келтирилган вокеликка унинг муносабати. М.Хдкимов модуснинг прагматик жихатини шундай тавсифлайди: "Модус тушунчаси билан боFлик мазмуний тахлил ифоданинг шаклий жихатидан катъий назар унинг ички семантик тузилиши -нутк иштирокчиларининг "нима демокчи эканликлари" хакидаги очик хамда яширин баёни билан характерланади."

"У шеър ёзади" жумласида ёзмок предикатига асосланган, иккита актантга эга - субъектив (ким) ва объект (нима) пропозиция мавжуд. Пропозиция, диктум мазмунига кушимча равишда, ифодаланган вазият хозирги замон, шунингдек, вазият субъекти - учинчи шахс маъносига эга. Бу пропозицияни

July, 2022

309

бошкача тушуниш (талкин килиш) хам мумкин: "Сен хам шеър ёзсанг эди". Энди бу ифодада вокелик реал эмас, балки истак тарзида такдим этилади, вакт ноаник булади, нуткий вазиятнинг субъекти узгаради - бу адресат, иккинчи шахс. Ифодага сузловчининг эхтимолий курсаткичларини киритиш мумкин: "(Менимча, эхтимол) у шеър ёзади." Уларнинг хар бирида модал кийматлар узгаради. Шу тарика, модус маънолар (ёки категориялар) хилма-хил ифодаланади ва маълум бир тизимни хосил килади.

Модуснинг актуаллаштирувчи категориялари хабар (пропозитив мазмун)нинг вокеликка муносабатини ифодалайди. Булар: модаллик, шахс (персоналлик), замон (темпораллик) ва макон (локаллик).

Е.С.Ярыгина «Модус и модальность - терминологические синонимы?» ("Модус ва модаллик - синоним терминларми?") маколасида модаллик ва модус тушунчалари бир-бирини такрорламаган холда параллел равишда кулланиши хусусида фикр юритар экан, модус прагматика билан, модаллик эса грамматика билан чамбарчас боFлик, шунинг учун модус модалликдан фаркли равишда кенгрок семантик доирада амал килиши билан тавсифланади, деган хулосага келади.

Модаллик реал/нореал нуктаи назаридан пропозитив мазмуннинг вокеликка муносабатини ифодалайди. Масалан: Тошкентга бораман Тошкентга боргим келади Кейинги хафта боришим мумкин. Тошкентга боришим керак Эртага бор.

Ушбу жумлаларда "кимнингдир бориши" пропозицияси биринчи холатда реал вокелик сифатида, бошка холларда - нореал: истак, эхтимолий, мажбурий, буйрук талкинида такдим этилган.

Модаллик категорияси грамматик ва лексик усуллар билан ифодаланади. Масалан, истак маъносини хосил килиш учун -й (укий), -ай (борай), -(а)йлик (укийлик, борайлик); асос + ги + эгалик аффикси + келди+замон (боргиси келди,боргиси келяпти, боргиси келади ), шунингдек, истак маъносидаги феъллар (хохламок, истамок) киради.

Модаллик категориясининг тизимдаги урнини белгилаш маъносида бошка категориялар хусусида хам кискача тухталиб утамиз.

Шахслантириш (персоналлик) - харакат, белгининг вазият субъектига муносабати. Бунда субъект сузловчи (I шахс), адресат (II шахс) ва мулокот актида иштирок

July, 2022

310

этмайдиган (III шахс) булиши мумкин. I ва II шахс шахс маъноси кишилик олмоши, феъл шакллари билан, III шахс маъноси кишилик олмоши, от, феъл шакллари билан ифодаланади. Туйга боргим келяпти (- м шахс-сон кушимчаси).

Замон категорияси вокеликни вакт укига нисбатан белгилайди. Маълумот нуктаси - нутк пайтидир. Вакт локализацияси карама-каршиликда намоён булади: хозир - олдин - кейин. Феълнинг замон шакллари хамда вакт маъноли сузлар билан ифодаланади. Масалан, Бугун кетгим келяпти жумласида бугун равиши хам, кетгим келяпти феъл шакли хам хозирги замонни ифодалайди.

Нореал модаллик маъносига эга булган гапларда вакт катъий булмайди (вакт ноаниклиги). Масалан: Мен бу ердан абадий кетишни хохлайман!

Макон. Модаллик, шахс ва замон категорияларидан фаркли уларок маконнинг киймати ихтиёрий булади. Вокеликнинг мулокот маконида ёки ундан ташкаридаги ифодаси от, олмош, равиш, феъл шакллари каби тил бирликлари билан ифодаланади. Санаторийда дам олдим. У ерга яна борсам дейман.

Тахлиллардан куринадики, бу категориялар жумла таркибида бир вактнинг узида параллел равишда ифодаланаверади.

Модуснинг истак маъноси коммуникантларга боFликлиги жихатидан субъектив, каузатив, ижтимоий мазмун ифодалаши мумкинлигига, шу билан бирга, узбек тилида истак модал маъноси турли воситалар, бирликлар оркали ифодаланишига амин булдик.

Субъектив истак:

Дунёдаги энг пок, энг олижаноб онани улдирган, хар бир айтган гапини ибрат, хар бир босган кадамини мардлик йули деса буладиган мард отани утда куйдирган хоиннинг кабрини тепкилагиси келди. Ёнаётган кабр кулларини чул шамолларига сочиб юборгиси келди. К,абр алангаси Низомжоннинг кузларида акс этиб турарди. У кахр^азаб билан лаънат деди-ю, кескин бурилиб одамларга эргашди. (Саид Ахмад "Уфк")

Ушбу дисскурсив вазиятда субъектнинг истаги бошка бир субъектга нисбатан нафрати кучайиши окибатида пайдо булганини англатувчи психопрагматик мазмун ифодаланган, яъни бу ерда модаллик каватланган: нафрат+истак.

Каузатив истак: 1) Утлининг аччикланаётганини куриб она сергакланди.

July, 2022

З11

- Хуп, хуп, болам. Энди гапирмайман. Борсанг, яхши буларди. Х,амма уртокларинг уша ерда. (Саид Ахмад "Уфк")

2) - Кейин айтаман. Вакт топиб, кечрок хув уша анхор буйига бор. Борасанми? Рост айт, борасанми? Бора кол!- Низомжон кейинги гапларни упкаси тулиб айтди.

- Гапинг булса хозир айта кол.

- Хотиржам айтадиган гап. Борасанми, а? (Саид Ахмад "Уфк")

Биринчи диалогда Борсанг, яхши буларди жумласида шарт-истак маъноси коришик келган. Она боласининг уша даврага боришини хохламокда, шунинг учун ялинчок охангда боришга ундамокда. Гапининг таъсир кучини ошириш максадида уртокларининг хам уша ерда эканлигини таъкидлаяпти.

Иккинчи диалогда хам юкоридагидек истак мазмуни сузловчининг шеригига йуналтирилган, яъни тингловчини боришга ундамокда. Бирок истак маъносидаги субъектив муносабатни кучайтириш "бормок" феълининг кайта-кайта такрори оркали ифодаланган.

Бундай ифодаларни каузатив истак деб атаганлигимизнинг сабаби хам, хохиш -истак мазмуни, айнан, бошка субъектга йуналтирилганлиги билан изохланади. Бу ерда истак эгаси булган субъект, яъни сузловчи шахс "каузатор" сифатида бошка бир субъект, яъни адресатни харакатга ундаяпти. Ижтимоий истак:

Биз журнал сахифаларидан айни бахсга минбар ажратар эканмиз, бутун халкимиз каби шуларни орзу килдик: шояд узбек тили юксак кадр топса, мунтазам алифбомизга эга булсак, имлода хам якдилликка эришсак.

Истак тушунчаси сузловчининг коммуникатив нияти асосида хосил буладиган дарак, сурок ва буйрук гаплар билан бир семантик категорияни -гапнинг ифода максади категориясини хосил килади. Ушбу семантик категорияни ифодалашда эса, табиийки, гап мазмунида хохиш -истакни ифодаловчи феъллар мухим урин тутади. Истакни ифодаловчи феъллар, бир томондан, хис килиш, сезиш феълларига якин булса, иккинчи томондан, улар хохишни англатувчи феълларга якиндир: истак кандайдир ички рухият талабларини хис килиш, тушуниб етиш, шунингдек, уларни кондиришга интилиш билан боFланган.

Истак маъносини ифодаловчи конструкциялар: а) феъл асос + ги + эгалик аффикси + бош келишик X кел- + замон курсаткичи + III шахс тусловчиси:

айт+ги+м келди айт+ги+миз келди

айт+ги+нг келди айт+ги+нгиз келди

July, 2022

312

айт+ги+си келди айт+ги+лари келди

Алимардон сесканиб бошини кyтaрди-дa, карши томондан ок от етаклаб келaëтгaн одамни Fирa-ширa курди. Бирдан унинг xaммa нарсага кул силтагиси, машинасига утириб, шартта оркага кайтиб кетгиси келди. (У.Х,ошимов, "Бaxор кайтмайди") б) феъл асос + -са + тусловчи аффикс борсам борсак борсанг борсангиз(лар) борса борсалар

XyroCA

Шуни айтиб утиш керакки, бу - са шакли содда гапнинг кесими булиб келганда истак маъносини, кушма гап таркибидаги эргаш гап кесими булиб келганда шарт маъносини, - са-да, - са xaм тарзида юкламалар билан бирга кулланганда эса тусиксизлик маъносини шакллантиради.

К,ани эди, тезрок каникул бошланса (истак).

Борсанг, онанг хурсанд булади (шарт).

Ёши у^айса xaм, xеч акли кирмади (тусиксизлик). б) феъл асос + -са + тусловчи аффикс + эди эшитсам эди эшитсак эди эшитсанг эди эшитсангиз(лар) эди эшитса эди эшитсалар эди Оллоxдaн катра нур суролсам эди, Сени нигоxимгa уролсам эди. Кузингдан куз узмай туролсам эди, Сени кузларимда куролсам эди. (А.Жумабоев)

REFERENCES

1. Нурмонов А. ва бош^алар. Узбек тилининг мазмуний синтаксиси. Тошкент: Фан, 1992.

2. Стародумова Е. А. Синтаксис современного русского языка. Владивосток, Изд. Дальневосточного университета, 2005.

3. Цыбульская М.П. Диктум и модус как текстообразующие категории журналистского текста // Журналютыка-2019: стан, праблемы i перспектывы 21-я Мiжнародная навукова-практычнай канферэнцыi. Мшск, 2019. // https://mediana.by/rubriki/soobshchestvo/2115

July, 2022

313

4. Якубов Ж.А. Модаллик категориясининг мантик ва тилда ифодаланиш хусусиятлари. НДА, Т.:2006.

5. Ярыгина Е.С. Модус и модальность - терминологические синонимы? // Вестник ВятГУ 2012, том 2, №2.

6. Хдкимов М. Узбек прагмалингвистикаси асослари. Т.: Академнашр, 2013.

©

© О

July, 20221

314

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.