Научная статья на тему 'ЎЗБЕК ЗАМОНАВИЙ МОРФОЛОГИЯСИДА СЎЗ ТУРКУМЛАРИ ТАСНИФИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИШИ'

ЎЗБЕК ЗАМОНАВИЙ МОРФОЛОГИЯСИДА СЎЗ ТУРКУМЛАРИ ТАСНИФИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИШИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

2165
134
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
сўз туркуми / семантик / морфологик / синтактик / мустақил / ѐрдамчи / алоҳида олинган сўзлар

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Галиевич Фазлиддин Шарипов

Мақолада антик даврдан то ҳозирги кунга қадар сўз туркумлари юзасида турли хил қарашлар таҳлилга тортилган. Жумладан, Аристотель асарларида, Александр мактаби вакилларининг қарашлари ҳамда рус тилшунслари М.В.Ломоносов, Ф.И.Буслаев, Л.Л.Буланин қарашлари, ўзбек тилининг илмий назариясига асос солган мутафаккирларимиз Маҳмуд Қошғарий, Алишер Навоийнинг илмий хулосаларга ҳам тўхталган. Ўзбек илмий тилшунослигига асос солган жадидларимизда Абдурауф Фитрат томонидан қолдирган меъроси, кейинги йилларда самарали ижод қилган тилшуносларимиз С.Муталлибов, Ғози Олим Юнусов, М.Шамсиев, А.Щербек, Ҳ.Қаюмий, С.Долимов, О.Усмон, Б.Азизов ҳамда Е.Д.Поливановларнинг сўз туркумлари бўйича олиб борган илмий тадқиқотлари бугунги замонавий тилшуносликнинг асоси бўлиб хизмат қилаѐтганлигига шоҳид бўламиз. Бироқ келажак авлодга ўзбек замонавий тилшунослигини ўзгача тарзда талқин қилиш масаласига ойдинлик киритиш ҳамда систем-структур тилшуносликни мукаммал ўрганиш мақсадида У.Турсунов Ж.Мухторов. Ш.Раҳматуллаев, Ш.Шоабдураҳмонов, М.Асқарова, А.Хожиев, И.Расулов, Х.Дониѐров, А.Содиқов, А.Абдуазизов, М.Ирисқулов, Х.Абдурахмонов, А.Рафиев, Д.Шодмонқулов ҳамда Ё.Тожиев каби олимларнинг илмий асарларини ўрганмай туриб бу босқичга қадам қўйиш тўғри эмас деб ўйлаймиз.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «ЎЗБЕК ЗАМОНАВИЙ МОРФОЛОГИЯСИДА СЎЗ ТУРКУМЛАРИ ТАСНИФИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИШИ»

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

УЗБЕК ЗАМОНАВИЙ МОРФОЛОГИЯСИДА СУЗ ТУРКУМЛАРИ ТАСНИФИНИНГ ТАКОМИЛЛАШИШИ

Галиевич Фазлиддин Шарипов

Гулистон давлат университети доценти fazliddindpr@mail.ru

АННОТАЦИЯ

Маколада антик даврдан то хозирги кунга кадар суз туркумлари юзасида турли хил карашлар тахлилга тортилган. Жумладан, Аристотель асарларида, Александр мактаби вакилларининг карашлари хамда рус тилшунслари М.В.Ломоносов, Ф.И.Буслаев, Л.Л.Буланин карашлари, узбек тилининг илмий назариясига асос солган мутафаккирларимиз Махмуд K,ошFарий, Алишер Навоийнинг илмий хулосаларга хам тухталган.

Узбек илмий тилшунослигига асос солган жадидларимизда Абдурауф Фитрат томонидан колдирган меъроси, кейинги йилларда самарали ижод килган тилшуносларимиз С.Муталлибов, Гози Олим Юнусов, М.Шамсиев, А.Щербек, Х,.К,аюмий, С.Долимов, О.Усмон, Б.Азизов хамда Е.Д.Поливановларнинг суз туркумлари буйича олиб борган илмий тадкикотлари бугунги замонавий тилшуносликнинг асоси булиб хизмат килаётганлигига шохид буламиз. Бирок келажак авлодга узбек замонавий тилшунослигини узгача тарзда талкин килиш масаласига ойдинлик киритиш хамда систем-структур тилшуносликни мукаммал урганиш максадида У.Турсунов Ж.Мухторов. Ш.Рахматуллаев, Ш.Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, Х.Дониёров, А.Содиков, А.Абдуазизов, М.Ирискулов, Х.Абдурахмонов, А.Рафиев, Д.Шодмонкулов хамда Ё.Тожиев каби олимларнинг илмий асарларини урганмай туриб бу боскичга кадам куйиш туFри эмас деб уйлаймиз.

Калит сузлар: суз туркуми, семантик, морфологик, синтактик, мустакил, ёрдамчи, алохида олинган сузлар.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

IMPROVING THE CLASSIFICATION OF WORD GROUPS IN MODERN

UZBEK MORPHOLOGY

ABSTRACT

The article analyzes various views on word groups starting from ancient times and up to the present day. In particular, the views in the writings of Aristotle, the views of the school of Alexander, as well as the views of such Russian linguists as M.V. Lomonosov, F.I.Buslaev, L.L.Bulanin, the scientific conclusions of our thinkers Mahmud Kashgari, Alisher Navoi, who founded the scientific theory of the Uzbek language.

The heritage of Abdurauf Fitrat, one of the founders of Uzbek scientific linguistics, and our linguists S.Mutallibov, Gazi Olim Yunusov, M.Shamsiev, A.Shcherbek, H.Kayumi, S.Dolimov, O.Usmon, B.Azizov and E.D.Polivanov, obviously, today constitute the basis of modern linguistics. But we consider it wrong to enter a new stage of linguistic research to clarify for the future generation the problem of a unique interpretation of modern Uzbek linguistics and the study of systemic-structural linguistics, without analyzing the scientific works of such scientists as U.Tursunov, J.Mukhtorov. Sh.Rakhmatullaev, Sh.Shoabdurakhmonov, M.Askarova, A.Khodzhiev, I.Rasulov, H.Doniyorov, A.Sodikov, A.Abduazizov, M.Iriskulov, H.Abdurakhmonov, A.Rafiev, D.Shodmonkulov and Y.Tozhiev.

Keywords: a group of words, semantic, morphological, syntactic, independent, auxiliary, individual words.

КИРИШ

Антик даврнинг буюк олими Аристотелнинг «Поэтика» (Поэзия санъати хакида)[2.Б.39-47] асарида морфологияга оид илк намуналар кузатилади. Асарнинг «Тил ва фикр» (XIX фасл), «Нутк булаклари» (XX фасл), «Отларнинг турлари» (XXI) каби фасллари бевосита морфологияга оид карашларни уз ичига олади. Яна шуни хам кайд этиш лозимки, эрамиздан олдинги 170-90 йилларда Александр мактаби вакилларидан булмиш Дионисий Фракийский кадимги грек тили учун саккизта суз туркумини (от, феъл, сифатдош, артикль, олмош, кумакчи, равиш, боFловчи) ажратиб тахлил килган. Олимнинг суз туркумларини ажратиш буйича карашлари узининг аниклиги билан ажралиб туради: «От турланувчи суз туркуми булиб, тана ёки нарса (тело-например, камень; вещь-например, восптание) ва умумий хамда

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

хусусийнинг ифодасидир: умумий, масалан, одам, хусусий - масалан, Сократ» [11.Б.8] 8 та суз туркумини кайд этиш XVI-XVII асрларда кузатилади (славян тилларида). Бу М.В.Ломоносовнинг машхур «Российская грамматика»сига хам уз таъсирини курсатган. Кейинрок сифатдош сифат туркуми билан алмаштирилган (Востоков), ундан кейин эса Р.П.Павский хамда Ф.И.Буслаев бу каторга сон туркумини алохида киритадилар, XX асрда рус тилшунослигида суз туркумлари каторида юкламалар хам мустахкам урин эгаллаб, бу тизим 10 та туркумдан иборат тарзида катъийлашди[3.Б.8]. Л.Л.Буланин суз туркумларини ажратиш учун меъзонларни (критерия) белгилашда маълум тахлиллардан сунг (морфологик ва синтактик биргаликда) семантик ва грамматик асосни кайд этади [3.Б.8-22]. Бунда суз туркуми маъноси турли хил олимлар томонидан турлича терминлар билан белгиланганлиги кайд этилиб («асосий маъно» - А.М.Земский; «умумий, мавхум маъно» - А.И.Смарницкий; «умумлаштирилган маъно» - хозирги замон рус тили, 1964; «умумлашган - мавхумлашган маъно» - А.В.Дудников; «лексик-грамматик маъно» - Н.С.Валгина; «категориал маъно» - грамматика - 1970; «таснифловчи маъно» - А.Н.Тихонов; «грамматик маъно» -А.Н.Гвоздев, Стеблин - Каменский) келинганлиги, лекин булардан ходиса мохиятига купрок «лексик маъно» термини танланиши уз исботини топди. Шунингдек, таснифлашда морфологик ва синтактик меъзонлар бирлаштирилгани холда грамматик асос сифатида кайд этилиши хам туFридир.

Умуман олганда суз туркумларига жахондаги барча тилларда турлича муносабатда булганлиги хамда тилшунос олимлар узларнинг илмий карашларини баён килганлигига кисман гувох булдик. Макола давомида туркий тилларда, жумладан, узбек тилшунослигида хам суз туркумларига булган илмий хусосалардан бахраманд буламиз.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Тадкикотнинг объекти сифатида узбек замонавий морфологиясида суз туркумлари таснифининг такомиллашиши билан боFлик илмий асарлар тахлил этилган. Х,амда маколада узбек тилшунос олимларининг илмий тадкикотларидан, яъни суз туркумлари билан боFлик мунозарали масалаларга ойдинлик киритганлиги туFрисидаги маълумотлар урин эгаллаган. Тадкикот мавзусини ёритишда таснифлаш, тавсифлаш, тарихий-киёсий ва функционал

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

тахлил усулларидан фойдаланилган.

НАТИЖАЛАР ВА МУ^ОКАМА

Туркий тилшуносликда морфологияга оид карашлар араб тилшунослиги таъсирида IX-XI асрларда шакллана бошлаган. М.K,ошFарий узининг «Девону луFOтит турк»[8.Б.41-71] асарининг катта кисмини «Суз ясалиши» ва «Морфология»га баFишланган. Асарнинг 2-жилди асосан олимнинг морфологияга оид карашларини узида акс эттирган. Аввало, олим сузларни учта туркумга ажратади ва булар ичида феъл ва феъл шакллари буйича уз карашларини билдириб утади. Профессор А.Нурмонов таъкидлаганидек, «М.K,ошFарийнинг «Девону луFOтит турк» асари X -XI аср туркий тиллар морфологияси хакида тула тасаввур берувчи комусий асардир»[9.Б.48]. Олим асарда феъл замон шакллари, масдар (харакат номи), феъл майллари, сон шаклининг ифодаланиши, хурмат шакли, булишли -булишсизлик, нисбат шакллари хакидаги уз карашларини баён килади. Туркий тилшуносликда муаллифи номаълум булган ва ёзилган урни мунозарали холда турган «Ат-тухфатуз закияту филлуFOтит туркия»[22.Б.3-450] асарининг луFатдан кейин берилган грамматика кисми икки жихатдан ахамиятли хисобланади:

1) асарни туркий тилларнинг илк грамматикаси дейиш мумкин;

2) солиштирма (чоFиштирма) грамматиканинг илк намунаси дейиш мумкин (А.Нурмонов). Китобнинг 29-89-бетлари лексик-грамматик очерк тарзида берилган булиб, асосий грамматикага оид маълумотлар шу кисмдадир.

С.Муталлибов томонидан «Ат-тухфа» («Ноёб тухфа») асари узбек тилида 1968 йилда нашр килинди. Шундан сунг Э.Фозилов ва М.Зияева томонидан биринчи марта рус тилига таржима килинди ва кисман шархланди. Асарда кипчок тили материаллари изохлангани айтиб утилган. К,ипчок тили морфологияси ва синтаксиси 64 бобдан иборат грамматика кисмида тавсифланади. Муаллиф туркий тилдаги деярли барча грамматик категория ва шаклларни араб тилшунослиги атамалари воситасида изохланганлиги кузатилади[20.Б.61 - 63].

Туркий тил (эски узбек адабий тили)нинг морфологиясига оид айрим карашлар Навоийнинг «Мухокамат ул-луFатайн» асарида учрайди[1.Б.116-117]. Албатта, Навоий туркий тил морфологияси буйича махсус асар ёзган эмас. Муаллиф туркий тилларга хос отлар ва феълларнинг баъзи морфологик

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

жихатларини кайд этиш билан чекланган. Унинг тилшунос сифатидаги фаолияти урганилган махсус ишда мазкур сохага оид карашлари имкон даражасида ёритилганлиги маълум[4.Б.14-41].

XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX аср бошларида Марказий Осиёнинг махаллий ахолисини туткунликда саклаш, улар билан мулокотда булиш максадида рус мулкдорларида узбек тилини (туркий тилларни) билиш эхтиёжи туFилди. Шу эхтиёж туфайли улар (туркий тиллар) грамматикани урганишга киришди ва баъзи амалий ахамиятга эга булган грамматикалар яратилди. Бунга М.А.Терентьев, И.А.Беляев ва бошкаларни киритиш мумкин[12.Б.1-4]. Бирок бу асарларда илмий морфологиянинг шаклланишини таъминлайдиган даражада маълумотлар етарли эмас. Бу давр тилшунослигида (XX аср бошлари) Самарканд тилшунослик мактабининг шаклланишида хизмати катта булган Абдурауф Абдурахим уFли Фитрат илмий морфология, шунингдек, илмий синтаксиснинг пойдеворини шаклланишидаги дастлабки кадамни куйди. «Узбек тили грамматикаси» («Сарф ва Нахв») китобининг «Сарф» кисмида илмий морфологиянинг намуналарини келтирди ва бу билан маълум даражада узбек илмий грамматикасини яратишни бошлаб берди. Олим морфология ва синтаксиснинг узаро боFланганлигини курсатиб, шу икки булим грамматикани ташкил этишини асослаб берди.

Олимларимиз Б.Туйчибоев, М.Курбоновалар томонидан Фитратнинг тилшунос сифатидаги фаолияти, грамматикага, жумладан, морфологияга оид карашлари жиддий тадкик этилган[6.Б.4-41;7.Б.3-28;15.Б.24-26]. Шу билан бирга А.Нурмонов ва Н.Махмудовларнинг «Узбек тилшунослиги тарихи» дарслигида Фитратнинг морфологик карашларига алохида эътибор каратилган[19.Б.148-159].

Бундан ташкари, XX асрнинг 20-йиллари узбек тилшунослигининг морфология тизими урганилиши тарихи махсус тадкикот объекти булган. Бу ишда Мунавваркори, К,аюм Рамазон, Шорасул Зуннунлар томонидан ёзилган «Узбекча тил сабоклиги» ва кулланмалар, шунингдек, Фитратнинг «Сарф» асари имкон даражасида тахлил килинган хамда ана шу давр тилшунослиги холати буйича 13 пунктдан иборат хулоса берилган. Ана шу хулосалардан бирини келтириш оркали узбек тили морфологик тизимининг урганилиш холати хакида мантикий умумлашма чикариш мумкин. «Узбек тили морфологик курилиши акс этган бу даврдаги асарлар турли савияда

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

яратилган. «Битам йуллари», Элбекнинг «Ёзув йуллари» асарлари дастурий маълумот йусинида К,.Рамазон, Ш.Зуннун асарлари мактаб, курс дарслиги билимлари сифатида ва Фитрат асарлари илмий асар сифатида ёритилган». Шу тарзда бешинчи ва олтинчи хулосалардаги фикрларни хам келтирсак, холат ойдинлашади: «20-йилларда чинакам узбек тилининг илмий грамматикаси, вахоланки, Фитратнинг асари хам бу йулдаги «тажриба»дир, холос». Суз туркумларини фарклашнинг назарий коидалари булмаганлиги боис, 4 тадан 7 тагача суз туркуми фаркланган. Суз ва аффикс (кушимча) маънолари англашилган булса-да, аффиксларни суз деб караш анъанасидан борилган, натижада «белгилар» термини остида барча аффикслар алохида суз туркуми сифатида ажратилган». Асрнинг бошларида «Девони луFатит турк», «Ат-тухфа...» каби асарлар оммалашмаганлиги сабабли хам булса керакки, морфология сохасидаги тадкикотлар чинакам илмийлик тусини олмаган.

Шундай булса-да, алохида таъкидлаш керакки, А.Фитрат хозирги кунда концепт термини воситасида ифодаланаётган «тушунча»га берилаётган изох тарзида сузга муносабат билдиради. Яъни А.Нурмонов курсатишича, у «объектив оламдан унинг умумлашган образининг онгда акс этиши ва бу умумлашган образнинг муайян моддий восита-товушлар силсиласи ёрдамида ифодаланиши нуктаи назаридан ёндашади». Фитрат суз ва кушимчалар уртасидаги фаркни ажратишга харакат килади, сузга таъриф беради, уларни семантик жихатига кура турларга бирлаштиради. Шу тарзда от, сифат, сон, феъл, олмош, кумакчиларнинг энг мухим хусусиятларини белгилаб, тахлил килиб беради. Куринадики, Фитратнинг «Сарф» асари узбек тилининг илмий морфологиясини яратишдаги илк кадам эди.

XX асрнинг 20-40-йилларида Гози Олим Юнусов [24], М.Шамсиев ва А.Щербек[16], Х,.К,аюмий ва С.Долимов[5], О.Усмон ва Б.Азизов[21] хамда Е.Д.Поливанов[10] каби олимлар томонидан тилшуносликнинг грамматикаси тахлил килинди. Яна шуни хам айтиш керакки, К,аюм Рамазон 1913 йилда Мунаввар кори Абдурашидов ва Шорасул Зуннун билан хамкорликда «Тил сабоклари» дарслигини яратган. Унинг дарсликни ёзишдаги иштироки хакида адабиётшунос Ш.Зуннуннинг хотираси Б.Уринбоев томонидан келтириб утилган: «Тил сабоклари» китобининг вужудга келишида хам суз тузилиши, таркиби-морфология ва товушлар таркибидек OFир булимларни К,аюмжон ёзган»[20.Б.124]. Бу дарслик 20-40-йилларда яратилган узбек тили морфологиясига оид ишлар учун манба вазифасини утаган.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

Илмий морфологиянинг шаклланиш тарихи борасида махсус ишларда[14.Б.25-56; 27.Б.25-31] анчагина кенг маълумот берилганлигини назарда тутган холда, биз, бу уринда холатни кенг шархлашни узимизга максад килиб олмадик. Узбек тили илмий морфологиясининг шаклланишида С.Усмоновнинг хизматлари хам бекиёс. Олимнинг «Узбек тилида сузнинг морфологик тузилиши» китоби бу борадаги жиддий тадкикотлар сирасига киради.

1976 йилда нашр этилган "Узбек тили грамматикаси" китобида тилшунослик фанининг бир кисми сифатида урганилиб, у тилнинг грамматик курилишини текшириши айтиб утилган. Чунки у суз ва гапнинг хар бир тилдаги формал-грамматик томонларини - сузнинг шакл узгаришларини, суз кушишнинг, суз бирикмаларининг турли куринишларини, воситаларини ва гапнинг тузилишини, типларини каби муаммоларни урганади. Лекин грамматика термини тилнинг грамматик курилиши маъносида хам кулланиб, бу термин кейинги маънода ишлатилганда, грамматика фанининг текшириш объектини ифода килади. Тил хусусиятлари унинг фонетик, лексик ва грамматик тузилишида акс этиб, хаммаси бир бутун системани хосил килади, демак, тилнинг грамматик курилиши унинг фонетик курилиши билан ва лексик системаси билан боFликдир: тилнинг узаро боFланган булакларнинг яхлитлигидан иборат булиши грамматиканинг фонетика ва лексикология билан алокада эканлигини тилимиздаги сузлар оркали англанади. Бундан келиб чикадики, тилнинг хамма томонлари узаро боFланган, узаро шартланган булиб, грамматик курилиш тил системасининг бир кисми эканлиги сезилиб туради. Умуман олганда, грамматика сузларни шакллантиради, бириктиради, уларнинг фикр англатиш воситаси системасидаги вазифасини намоён килиб курсатади.

Демак, хар бир тилнинг грамматик курилиши маълум нормаларга, конун -коидаларга эгадир. Чунончи, узбек тилида: сифатловчининг сифатланмишдан олдин келиши, бунда инверсиянинг булмаслиги, караткич ва каралмиш дистант холатда булганда, одатдаги булакнинг аникланмишга карашли булиши, эргаш гапнинг, купинча, бош гапдан ёки бош гапдаги хоким элементдан аввал келиши, караткич ва каралмишнинг шахс жихатидан мослашиши кабиларни мисол сифатида келтириш мумкин. Ёки тил оркали фикрлашишда, алока-аралашув ходисасида, нуткда, тил материалларидан шу конун-коидалар асосида фойдаланилади, бу билан тилнинг реализация, тилдан фойдаланишнинг аник

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

куринишлари, нутк хосил булиши шубхасиздир. Чунки тилдан фойдаланиш аник коидалар, нормалар асосида булиб, бу тил тузилишининг узида бор, грамматикада шулар, коидалар, маълум тартибда баён килинади. Масалан, Мен бордим. Бола югурди. К,из куйлади. Бедана сайради. Фильм бошланди каби гапларнинг хаммаси бир ягона коида - модель асосида тузилган гаплар сифатида каралади.

Тилшунослик нуктаи назаридан, купгина тилларнинг грамматик курилишида ухшашликлар борлигини курамиз, лекин, иккинчи томондан, бир оилага кирадиган тилларнинг орасида хам маълум фарклар мавжуд. Бунда ухшашлик нисбатан синтаксисда сезилади, фаркланиш, ноухшашлик эса суз шаклларида кучли хисобланади.

Грамматика тилнинг грамматик курилишига хос булган конун-коидаларни, нормаларни тасвирлайди, унинг турли хусусиятларини текширади. Мисол учун узбек тилининг грамматик курилишига доир айрим ходисаларни эслаб утамиз: эганинг бош келишикда булиши, шахс жихатидан мосланиш (мен бораман, сен борасан каби), сузларнинг бирикишидаги ички мослик (маънонинг бир-бирига туFри келиши, бундай мослик, умуман, хамма тилларда булади: тафаккур конунлари интернационал характерга эга) - мувофиклик. Масалан, -инцира аффиксини олган суз харакатнинг юзага келишидаги «кучсизлик, камлик, нормадан пастлик» маъносини билдиради, шунга кура бу суз семантик жихатдан мос равишда «сал», «бир оз» сузлари билан бирика олади (ранги сал оцаринциради каби), -роц аффиксини олган суз хам шундай (сал оцарганроц каби), булар «жуда» типидаги кучайтирувчи элемент билан кушила олмайди, чунки ички томони, мазмун туFри келмайди, мослашмайди.

"Узбек тили грамматика"си китобининг 54-55-бетларида тилнинг грамматик курилиш меъёрлари, тилнинг лексик ва фонетик системаларида булганидек, тил тараккиётининг турли даврларига кура узгариб, фаркланиб туриши асосланган. Масалан, 1. Навоий даври узбек тилида, эски узбек тилида, -роц аффиксининг (юмшок вариантда хам) асосий хусусияти чоFиштириш билан боFланган киёс-ортиклик маъносини англатиш булган (...барчадин яхшироцдир уаёт гули. Навоий), хозирги замон узбек тилида бу аффикс камликни, белгининг нормадан кучсизлигини билдириш билан характерланади (ундан яхши: белгининг одатдаги, киёсдаги, нисбий ортиклиги, яхшироц: сал яхши - ортикликнинг узи одатдагидан, нормадан кучсиз: «Незначительно» маъноси). 2. Кесим мажхул формадаги феъл билан ифодаланган булса, шу

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

гапнинг эгаси логик объектни (уша феъл кесимдан англашилган харакатнинг объектини) билдирадиган суз билан ифодаланиб, логик субъект, одатда, ифодаланмайди. Логик субъектни ифодалаш зарур булган уринларда гапнинг конструкцияси пассивдан активга утади. Х,озирги замон узбек тилида логик субъектни гапнинг пассив конструкциясини узгартмай туриб хам ифодалашнинг бир неча хил йуллари мавжуд. Бу ходиса гап структурасининг тараккиётидаги куринишлардан биридир. 3. Эски узбек тилида -гу (фонетик вариантлари билан) аффикси ёрдами билан ясалган иш отига -м, -нг каби аффиксларнинг кушилиб, шу сузнинг кесим эканлигини курсатиш ходисаси хам учрайди. Мен кургум типида. Гапнинг бундай конструкциясида -м, -нг каби аффикслар предикативлик курсаткичи функциясида келади (демак, эгалик аффикслари билан тусловчи аффикслар генетик жихатдан алокадор). Бу хол хозирги замон узбек тилининг грамматик нормалари доирасига кирмайди. Кургим келди, кургинг келди типидаги жамланмалар бундан бошкача тарзидадир[17.Б.54-55].

Демак, йиллар давомида тилнинг тузилишида буладиган узгаришлар синтаксисда хам, морфологияда хам учраши табиий жараён хисобланиб, гап тузилишининг - унинг у типлари тил тараккиётидаги даврларга нисбатан хар хил тусга кира олиши «тил тарихи гапнинг бир канча таърифини бериши керак» деган фикрни тасдиклайди ва масалани мисоллар оркали асослаб берган[17.Б.55].

Тилдаги узгаришлар жамият тараккиётининг объектив конунлари асосида, талаб натижасида руёбга чикади. Чунки ходисаларни, шу билан боFлик холда, хозирги тилнинг тузилишини, нормаларини, конун-коидаларини тасвирлаш тил фактларига тарихий ёндашиш билан боFлик жараён хисобланади. Бундай ёндашиш тил ходисаларининг «туFилиши ва тадрижий тараккиётини кузатиш билан она тилининг материал ва формасининг аник, тушунарли ва равшан булишига», ходисалар орасидаги «тарихий алокаларни аниклашга» эришиш имконини бериши ва бу текшириш тилдаги янги ходисаларни, тараккиётни аниклаб беради деб таъкидлайди[17.Б.56].

Тилнинг хар бир ходисаси унинг товуш томони билан боFлик булиб, хар бир грамматик ходисанинг товуш билан ифодаланиши грамматиканинг фонетика билан муносабатини курсатади: а) гапнинг характерли белгиларидан бири унинг интонацион тугалликка эга булиши; б) синтагмалардаги ва суз бирикмаларидаги логик-грамматик бутунлик шу ходисага хос интонацион

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

бутунликдан хам билиниб туради; в) лексик урFу сузга фонетик бутунлик беради; гапда, суз бирикмаларида пауза урнининг узгариши фикрий-грамматик холатнинг узгалигидан дарак беради; сузларда лексик урFунинг бошка-бошка буFинга тушиши оркали айрим холларда, маълум шароитларда, сузнинг маъноси, кайси лексик-грамматик категорияга кириши ва составидаги морфемаларнинг типи дифференциация килинади. Масалан, йигитча: урFуси охирги буFинда булганда - от, бундаги -ча аффикси кичрайтиш маъносини билдиради: йигитча: эр етмаган шахс: бу сузнинг урFуси бош буFинда булганда - равиш, бундаги урFусиз -ча кушимчаси ухшатиш маъносини билдиради. Йигитча: йигитдек, йигит каби. Демак, бу уринда лексик урFу оркали от билан равиш фаркланган ва бошкалар.

Тилдаги хар бир суз унинг лексик бирлиги хисобланиб, сузнинг морфологик ва синтактик хусусиятлари хакидаги таълимот грамматиканинг асоси деб юритилади. Чунки бу сузнинг лексик-грамматик хусусиятлари, ухшашликлари от, феъл каби группаларнинг ажратилишига асос булиб хизмат килади. Яна бир ходиса суз нуткда бошка суз билан алокага киришиб, грамматик жихатдан шаклланган булади, бирикишда маълум формага киради, суз кушилмаларининг, тил ва суз бирикмаларининг материали сузлар эканлиги тилшунос олимларимиз томонидан йиллар давомида уктириб келинмокда. Вахоланки, бу ходисалар тилнинг грамматик курилишининг лексика билан булган муносабатини билдирса, лексика ва грамматиканинг объектлари жуда якин, узаро зич муносабат туриши тил меъёрларида белгилаб берилган. Демак, суз лексикологияда текширилишига карамай, у маълум томонлари билан грамматикага хам алокадордир, суз умуман тилнинг бирлиги сифатида бахоланса максадга мувофик булади.

Узбек тили грамматикаси суз узгартириш ва суз кушиш-бириктириш коидаларининг йиFиндиси булиб, у сузнинг формаларини, суз категорияларини, суз бирикмаси ва гап хосил килишдаги хусусиятларни текширади. Грамматиканинг асосини суз туркумлари ва гап хакидаги таълимот ташкил килиб, икки кисмдан - морфология ва синтаксисдан иборат эканлигини доим курсатиб туради.

Демак, морфологиянинг объекти сузнинг грамматик томонидир: у сузни тилнинг грамматик системаси нуктаи назаридан текширади: сузнинг морфологик структураси - морфемалари, морфологик категориялар, сузнинг формалар системаси, суз формаларининг хосил булиш йуллари, воситалари,

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

сузларнинг лексик-грамматик категорияларда уз аксини топади. Морфологиянинг асоси кенг маънода шакл ясашдир, грамматик томонидан демак, морфология суз хакидаги грамматик таълимотдир. Фонетиканинг асосини эса унли-ундош, жарангли-жарангсиз каби фонетик оппозициялар ташкил килганидек, морфологиянинг асоси бир-бирига зид, лекин узаро боFланган, шартланган грамматик оппозициялардан ташкил топади.

Умуман олганда, морфология ва синтаксис бир-бири билан узвий боFликдир: тилнинг грамматик курилиши яхлит система булиб, у морфология ва синтактик ходисалардан, уларнинг кисмлари узаро муносабатда булган бир бутунлик, ягона система хосил килишидан иборат эканлигини курсатиб туради. Масалан, сузлар узаро боFланиш талаби билан, демак, синтактик хусусият натижасида, турли формаларда куллана олади: мактабнинг биноси, мактабга бормоц, мактабдан келмоц каби. Бундай шакл узгариши бутун бир система булиб, сузнинг хар бир аник шакли шу системанинг бир куриниши сифатида бахоланади.

Грамматикада бу икки булимининг якин муносабати жуда куп ходисаларда сезилиб туради: а) уларнинг объектлари якин ва алокадор; б) сузларнинг грамматик категориялари, суз туркумлари билан гап булаклари орасида боFланиш бор, гап ва сузнинг алокаси синтаксис билан морфологиянинг алокасини курсатади; в) гапда сузларнинг боFланиш усуллари ва боFловчи шакллари сузнинг формал, морфологик узгариши билан боFлик; г) сузнинг формаси (синтактик форма) унинг бошка суз билан бирикишидан дарак беради, шу бирикишнинг характерини курсатади: суз узгартувчи аффиксларнинг функцияси синтактик, кумакчи ва боFловчиларда хам худди шу холдир; д) сузнинг форма узгартиши билан синтактик функцияси узаро боFлик; е) айрим суз кушилмалари суз формасини курсатишга хизмат килади; ё) модал сузлар синтаксис билан айникса зич боFланган; ж) сузларни от, феъл каби группаларга ажратишнинг бир асоси уларнинг синтактик белгисидир; з) сузнинг номинатив функцияси билан тилнинг коммуникатив функциялари узвий боFлик каби жихатларини куришимиз мумкин.

Хуллас, морфологиянинг суз хакидаги грамматик таълимот сифатида таърифланиши унинг текшириш объектлари доирасига сузларнинг лексик -грамматик категорияларга булинишини - сузларнинг туркумланишини хам киритишга имкон беради. Сузларнинг туркумланишида грамматик белгиларнинг асослиги уша группаларнинг хусусиятларидан аник сезилиб

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

туради. Яъни, морфологияни тор маънода олиб, уни суз формалари системаси -парадигматика хакидаги илм деб карасак, бу сохани чегараланганлигидан далолат беради.

1966 йилда нашр этилган Х,озирги узбек тили (фонетика, лексикология, морфология) китобида суз туркумларини ажратиш буйича назарий маълумотлар тахлил этилган. Бунда дастлаб "мустакил ва ёрдамчи сузлар тудаси" [23.Б.195] деб берилган булиб, бундан ташкари алохида тудани ташкил этувчи ундов-мимемалар, тасвирий ва модал сузларга ажратган холда урганганлигига гувох буламиз. От суз туркуми туркумлар ичида энг куп учраши, сифат, сон, феьл суз туркумларидан грамматик категориялари хамда гапда бажарадиган синтактик вазифалари туFрисида суз боради. Феьллардаги шахс-сон, булишли-булишсиз, замон, майл категорияларини энг мухим санаб, даража тарз, утимли-утимсиз, шахслилик-шахссизлик каби категориялари хам борлигини таъкидлаган. Равиш суз туркумини эса, сифатларга хос белги билдириши, сифатлар каби турловчи ва тусловчи кушимчаларни кабул килмаслиги, узгармаслиги, узлари боFланган суз билан мослашмаслик ва уларни бошкармаслиги тахлил этилган.

Сузловчининг фикрига турлича муносабат билдирувчи модал сузларини, гапда от ёки олмошдан кейин келувчи кумакчи, гап ва сузларни боFловчи ёрдамчилар, кушимча маьно берувчи юкламаларни аффикс ва суз шакли ёрдамида ифодаланишини илмий асослаган. Ундов сузларни эса хис -хаяжон ва буйрук хитоб тарзида бериб утган. Таклид сузлар деб номланувчи туркумни "Тасвирий суз номи остида таклид килиш, нур ва харакатлари тасвирлаш каби турларга булиб урганган. Яна бир холатни, сузларнинг туркумдан туркумга кучишини нутк эхтиёжи туфайли юзага келган деб таъкидлайди.

1975 йилда нашр этилган У.Турсунов Ж.Мухторов. Ш.Рахматуллаевларнинг "Х,озирги узбек адабий тили" номли кулланмасида эса сузининг маьно ва грамматик белгиларига караб группаларга булиниши назарда тутилган булиб, туркумларни бешта гурухга: 1) мустакил сузлар; 2) ёрдамчи сузлар; 3) модал сузлар; 4) ундов сузлар; 5) таклид суз каби турларни келтиради. Мустакил сузларни лексик маъно англаши, гап булаги вазифасида келиши ва суз ясаш, форма ясаш, суз узгартириш хусусиятларга эгалиги асосий белгилари саналишини таькидлаган.

Ш.Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, Х.Дониёровлар томонидан нашр этилган. Х,озирги узбек арабий тили дарслигида суз

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

туркумларни 12 турга булиб мустакил сузларни - от, сифат, сон, олмош, феьл, равиш; ёрдамчи сузларни - кумакчи, боFловчи, юклама; бундан ташкари модал сузлар, ундов ва таклид сузлар тарзида урганганлигини курамиз. Лекин узбек тили грамматикасининг практикуми[18;26] китобида эса суз туркумларни туртта катта группага, туркумга ажратган:

1. Мустакил сузлар - от, сифат, сон, олмош, равиш.

2. Ёрдамчи сузлар - кумакчи, боFловчи, юклама.

3. Ундов ва таклид сузлар.

4. Модал сузлар.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

Сузлар узларининг морфологик белгилари ва гапдаги синтактик вазифасига кура хам узаро ажралиб туриш айтиб утилган булиб, предмет тушунчасини ифодалайдиган сузлар - отлар, келишик, эгалик, сон категориялари булса, харакат ёки холат ифодалаган сузлар утимли-утимсизлик, майл, замон, шахс-сон каби категорияларга эга булиши курсатилган. Бошка сузлар эса бундай хусусиятга эга эмас деб берилган.

А.Содиков, А.Абдуазизов, М.Ирискуловларнинг 1981 йилда чоп этилган "Тилшунослик кириш" дарслигида суз туркумларни бошка тиллар -инглиз, немис ва француз тиллари билан киёслаган холда урганишга, мохиятига янада чукуррок эътибор беришга каратилган.

Бунда суз туркумларни ажратишнинг учта конунияти борлигини таъкидлайди:

1. Суз туркумларининг категориал белгилари.

2. Сузларни туркумларга ажратиш принцплари.

3. Турли тиллар суз туркумлари.

Инсон курган, эшитган ва хис килган нарсаларнинг хаммасини турлари гурухларга ажратишга одатланган. К,иёслаш инсон тажрибасига асосланган асосий методдир. Лекин гурухларга ажратишини асосий шартларидан бири ажратилган нарса ёки предмет камида иккита булиши лозим. Демак, нарса, предмет ва ходисаларни туркумларни ажратиш учун маълум улчовлар, шартлар, мезонларга асосланиш керак. Олимлар хам сузларни туркумларга ажратиш учун асос буладиган мезонлар, белгилар, асослари 3 турга булди:

1. Структурализмгача булган давр.

2. Структурализм даври.

3. Структурализмдан кейинги давр.

Тилшуносликда структурализм окими пайдо булгандан сунг 30 -

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

йилларгача суз туркумларни уч асосий белгиси оркали ажратган:

1. Сузларнинг лексик маьноси.

2. Сузларнинг морфология белгилари, яьни сузнинг грамматик формаси.

3. Сузларнинг гапдаги синтактик вазифаси.

Китобда келтирилишича, Чарльз Фриз инглиз тилида 4 та мустакил, 15 ёрдамчи суз туркумлари мавжудлигини айтди.

Утган асрнинг уртасида бирча тилларнинг суз туркумларни урганган холда, туркумларнинг категориал белгиларини ишлаб чикди:

1. суз туркумларнинг семантик белгиси;

2. суз туркумларнинг морфологик белгиси;

3. суз туркумларнинг синтактик белгиси;

4. суз туркумларнинг суз ясалиш белгиси.

Суз туркумларнинг семантик белгиси деганда, уларнинг умумлашган маъноси (уй-яшаш учун мулжалланган бино); морфологик белгиси - у ёки бу сузга хос булган грамматик категориялар, мазкур сузларнинг узига хос форма ясовчи, суз узгартувчи аффиксал морфемалари; синтактик белгиси -сузларнинг гапда бошка сузлар билан бирика олиш имконияти; суз ясалиш белгилари деганда эса, у ёки бу суз туркумга хос булган суз ясовчи кушимчалар тушунилади.

Суз туркумларни дастлаб икки турга мустакил ва ёрдамчи сузларга булди. Мустакил суз маълум тушунча ифодалаб, бирор предмет, белги, харакат номини атайди, гапда бирор гап булаги булиб келади. Ёрдамчи сузлар туркуми тушунча ифода этмайди, факат грамматик маъно ифодалаб гапда сузларнинг узаро муносабатини урнатишга хизмат килади. Демак, уларни функционал-грамматик белгилар фарклаб туради. Ёрдамчи сузларда морфемаларга якинлик белгиси - функционал белгисидир.

1992 йилда нашр этилган Х.Абдурахмонов, А.Рафиев, Д.Шодмонкуловларнинг "Узбек тилининг амалий грамматикаси" китобида сузларнинг бир умумий маьнога, узига хос ясовчи, шакл ясовчи ва гап бир хил синтактик вазифаларни бажаришига мослашиши мустакил, ёрдамчи хамда бу икки турга кирмайдиган модал сузлар, ундов сузлар, таклид сузлардан иборат эканлигини алохида таъкидлайди.

Профессор Ё.Тожиевнинг 1992 йилда нашр этилган "Узбек тили морфемикаси" номи укув кулланмасида тилнинг грамматик курилишини текширади, у суз туркумларини, уларнинг конкрет маъноларини ва грамматик

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

тузилиши жихатидан хамда суз туркумлари ва гапларни аник маълумотлари ва грамматик тузилиши жихатидан текшириши деб икки кисмга булади[13;25.Б.50-64].

Тилшунослик тилининг грамматик системаси хар доим сузни бошка сузга муносабати нуктаи назаридан текширилиши, яъни бир кисми предмет тушунчасини ифодаласа, бир кисми белги, яна харакат, микдор ва бошка тушунчаларни ифодалаши айтилган. Яна сузларни бошка сузлар билан муносабатга киришиш холати, яъни суз туркумларни, уларнинг аник холатдаги семантик-грамматик хусусиятларига караб бахо бериш таъкидланади.

Грамматик тилшуносликнинг алохида сохаси сифатида каралаётган тилнинг суз ясалиш системаси билан хам зич боFланганлигини айтади. Бу боFланиш аффиксация ва композиция усулида суз ясалиши, сузларнинг кискариши, узгариши, улар компонентлар орасида синтактик алоканинг йуколиши (тил билмас, муштумзур, кирювди) хамда ясама суз кисмларининг орасидаги муносабатнинг сезилмай колиши каби холатлари зич боFланишлар сирасига киритиб утган.

ХУЛОСА

Антик даврдан то хозирги кунга кадар суз туркумлари юзасида турли хил карашлар мавжуд булганлигига гувох булдик. Жумладан, Аристотель асарларида, Александр мактаби вакилларининг карашларида хамда рус тилшунсларидан М.В.Ломоносов ва шу олим каторида Ф.И.Буслаев, Л.Л.Буланин каби тадкикотчиларнинг суз туркумлари буйича дастлабки карашларини, узбек тилининг илмий назариясига асос солган мутафаккирларимиз Махмуд K,ошFарий, Алишер Навоийнинг илмий хулосаларини хам куриб утдик.

Маколанинг асосий кисми узбек тилшуносларининг суз туркумлар буйича олиб борган тадкикотларига каратилган булиб, утган асрда хамда бугунги кунда тилшуносликнинг маълум бир сатхларига хисса кушаётган олимларнинг карашларини келтириб утдик. Жумладан, узбек илмий тилшунослигига асос солган жадидларимизда Абдурауф Фитрат томонидан узбек тилнинг "грамматик" кисмига куйилган кадамларини унинг колдирган меъроси оркали тахлил килишга харакат килдик. Кейинги йилларда самарали ижод килган тилшуносларимиз С.Муталибов, Гози Олим Юнусов, М.Шамсиев, А.Щербек, Х,.К,аюмий, С.Долимов, О.Усмон, Б.Азизов хамда

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

Е.Д.Поливановларнинг суз туркумлари буйича олиб борган илмий тадкикотлари бугунги замонавий тилшуносликнинг асоси булиб хизмат килаётганлигига шохид булиб турибмиз. Бирок келажак авлодга узбек замонавий тилшунослигини узгача тарзда талкин килиш масаласига ойдинлик киритиш хамда систем-структур тилшуносликни мукаммал ургатиш максадида 1966 йилда нашр этилган Х,озирги узбек тили (фонетика, лексикология, морфология) китоби, 1975 йилда нашр этилган У.Турсунов Ж.Мухторов. Ш.Рахматуллаевларнинг "Хозирги узбек адабий тили" номли кулланмаси, Ш.Шоабдурахмонов, М.Аскарова, А.Хожиев, И.Расулов, Х.Дониёровлар томонидан нашр этилган "Хозирги узбек адабий тили дарслиги, А.Содиков, А.Абдуазизов, М.Ирискуловларнинг 1981 йилда чоп этилган "Тилшунослик кириш" дарслиги, 1992 йилда нашр этилган Х.Абдурахмонов, А.Рафиев, Д.Шодмонкуловларнинг "Узбек тилининг амалий грамматикаси" китоби, Профессор Ё.Тожиевнинг 1992 йилда нашр этилган "Узбек тили морфемикаси" номи укув кулланмаларини тахлилга тортиш асосий вазифа эканлиги куриб утдик.

REFERENCES

1. Алишер Навоий. Асарлар. - Тошкент, 1964. 14-жилд. - Б. 116-117.

2. Аристотель. Поэтика, адабиёт ва санъат нашриёти. - Тошкент, 1980. - Б. 3149; 39-47.

3. Буланин Л.Л. Трудные вопросы морфологии. - Москва: Просвещение, 1936. -С.8.

4. Дониёров Х, Санакулов У. Алишер Навоий тилшунос олим. - Тошкент, 1990. - Б.14-41.

5. К,аюмий X,., Долимов С. Грамматика //«Сарф» ва «Нахв» . - Тошкент, 19331934.

6. Курбонова М.М. Абдурауф Фитрат ва узбек тилшунослиги. -Тошкент, 1997. -Б.4-41.

7. Курбонова М.М. Фитрат-тилшунос. -Тошкент, 1996. -Б.3-28.

8. Махмуд КошFарий. Девону луFатит турк. - Тошкент, 1960-1963. II жилд. -Б. 41-71.

9. Нурмонов А., Махмудов Н. Узбек тилшунослиги тарихи. - Тошкент: Катортол-Камолот, 2000. - Б.48.

10. Поливанов Е.Д. Краткая грамматика узбекского языка» - Москва, 1926.

Academic Research in Educational Sciences VOLUME 3 | ISSUE 1 | 2022

ISSN: 2181-1385 Scientific Journal Impact Factor (SJIF): 5.723 Directory Indexing of International Research Journals-CiteFactor: 0.89

DOI: 10.24412/2181-1385-2022-1-230-246

11. Соцэкгиз М. Античные теории языка и стиля // Цитата: Л.Л.Буланиннинг «Трудные вопросы морфологии», «Просвещение». - Москва, 1936. -С. 8.

12. Терентьев М.А.Грамматика турецкая, персидская, киргизская и узбекская. СПБ, 1876; Беляев И.А. Руководство к изучению сартовского языка. 1906 № 14.

13. Тожиев Ё. Узбек тили морфемикаси. Тошкент: Укитувчи, 1992.

14. Тожиев Ё. Узбек тили морфологияси таджики тарихидан. Замонавий узбек тили. Морфология. - Тошкент: Мумтоз суз, 2008. - Б. 25-56.

15. Туйчибоев Б. Фитрат-тилшунос. -Тошкент, 1995. - Б.24-26.

16. Шамсиев М., Щербек. Узбек тили грамматикаси. - Тошкент, 1932.

17. Узбек тили грамматикаси.Тошкент: Фан, 1976.-Б.54-55

18. Узбек тили грамматикасининг практикуми. Тошкент: Укитувчи, 1981.

19. Узбек тилшунослиги тарихи. - Тошкент, 2000. №1. - Б. 148-159.

20. Уринбоев Б., Курбонов Т. Узбек тилшунослиги тарихи. -Самарканд, 2006. - Б.61-63.

21. Усмон О., Азизов Б. Грамматика //Морфология ва синтаксис. - Тошкент, 1938.

22. Фозилов Э., Зияева М.Т. Изысканный дар тюркскому языку. - Тошкент: Фан, 1978. - Б.3-450.

23. Х,озирги узбек тили. -Тошкент: Фан, 1966. -Б.195.

24. Юнусов Гози Олим. Узбек тили грамматикаси. - Тошкент, 1936.

25. Sharipov F.G. Attitude to the piural affix in Uzbek language // Buxoro davlat universiteti Ilmiy axboroti. -Бухоро. 2021. №1. -Б.50-64.

26. Sharipov F.G., Sharipov T.F. O'zbek tilshunosligida morfonologoyaga doir talqinlar // Academic research in educational sciences. -Toshkent, 2021. №2/2.

27. Sharipov F.G., Sharipov J.G. The Intial period of formation of the uzbek scientific linguistics // Guliston davlat universiteti axborotnomasi. -Guliston, 2020. №4. -Б. 25-31.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.