Научная статья на тему 'ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДА САМАРА ВА САМАРАДОРЛИК ҲАМДА УЛАРНИ ИФОДАЛОВЧИ КЎРСАТКИЧЛАРНИ АНИҚЛАШ ЙЎЛЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ'

ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДА САМАРА ВА САМАРАДОРЛИК ҲАМДА УЛАРНИ ИФОДАЛОВЧИ КЎРСАТКИЧЛАРНИ АНИҚЛАШ ЙЎЛЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
155
56
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Agro Inform
Область наук
Ключевые слова
услуга / сфера услуг / эффективность / показатели эффективности / факторы / метод / модернизация / инновация / диверсификация. / service / service sector / effectiveness / efficiency indicators / factors / method / modernization / innovation / diversification.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Шуҳрат Саттаров

В статье рассматриваются теоретические вопросы совершенствования способов определения показателей эффективности в сфере услуг в условиях современной инновационной экономики. Разработано уточненное определение понятий «эффект (экономический)», «эффективность» и «показатели эффективности». Также представлена система показателей для анализа экономической эффективности предприятий, работающих в сфере услуг. Исходя из этого, раскрыты возможности для разработки мер по развитию сферы услуг и принятия соответствующих решений для оптимального управления сектором.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

The article discusses the theoretical issues of improving methods for determining performance indicators in the service sector in a modern innovative economy. An improved definition of the concepts of “efficiency”, “effectiveness” and “efficiency indicators” has been developed. A system of indicators for analyzing the economic efficiency of the enterprises operating in the service sector are also presented. Based on this, opportunities for developing measures for the development of the service sector and making appropriate decisions for optimal management of the service sector are revealed.

Текст научной работы на тему «ХИЗМАТ КЎРСАТИШ СОҲАСИДА САМАРА ВА САМАРАДОРЛИК ҲАМДА УЛАРНИ ИФОДАЛОВЧИ КЎРСАТКИЧЛАРНИ АНИҚЛАШ ЙЎЛЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ МАСАЛАЛАРИ»

TADQIQOT

ХИЗМАТ КУРСАТИШ СО^АСИДА САМАРА ВА САМАРАДОРЛИК ХДМДА УЛАРНИ ИФОДАЛОВЧИ КУРСАТКИЧЛАРНИ АНИЦЛАШ ЙУЛЛАРИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШНИНГ НАЗАРИЙ

МАСАЛАЛАРИ

Шухрат Саттаров,

ТошДАУмолия-ицтисод ишлари буйича проректори, Агрологистика кафедраси доценти,

и.ф.н.

Аннотация. В статье рассматриваются теоретические вопросы совершенствования способов определения показателей эффективности в сфере услуг в условиях современной инновационной экономики. Разработано уточненное определение понятий «эффект (экономический)», «эффективность» и «показатели эффективности». Также представлена система показателей для анализа экономической эффективности предприятий, работающих в сфереуслуг. Исходя из этого, раскрыты возмо ж ности для разработки мер по развитию сферы услуг и принятия соответствующих решений для оптимального управления сектором.

Ключевые слова: услуга, сфера услуг, эффективность, показатели эффективности, факторы, метод, модернизация, инновация, диверсификация.

Annotation. The article discusses the theoretical issues of improving methods for determining performance indicators in the service sector in a modern innovative economy. An improved definition of the concepts of "efficiency", "effectiveness" and "efficiency indicators" has been developed. A system of indicators for analyzing the economic efficiency of the enterprises operating in the service sector are also presented. Based on this, opportunities for developing measures for the development of the service sector and making appropriate decisions for optimal management of the service sector are revealed.

Key words: service, service sector, effectiveness, efficiency indicators, factors, method, modernization, innovation, diversification.

Кириш. Бугунги кунда хизматлар сохасини ри-вожлантиришга катта ахамият берилмокда. Мазкур соханинг мамлакатимиз иктисодиётидаги улушини купайтириш учун жойларда хизматлар сохасидаги мав-жуд имкониятларни тулик ишга солиш лозимлиги хам устувор вазифалардан биридир. Шунинг учун, замон талабидан келиб чи;иб, хизматлар турларини кенгайти-риш ва сифатини ошириш буйича уз ечимини кутаётган муаммоли масалаларни хал килиш ва мазкур йуналишда тадбиркорлик субъектларини янада куллаб-кувватлаш чоралари курилмокда.

Соханинг ахамиятидан келиб чи;иб, Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 1 майида имзоланган "Хизматлар сохасини жадал ривожланти-риш чора-тадбирлари тугрисида"ги Царорида, Давлат статистика кумитасига 2021 йил 1 октябрга кадар хорижий ва махаллий экспертларни жалб килган холда хизматлар статистикасини юритиш, жумладан, ахборот-коммуникация ва дастурлаш хизматларини хисобга олиш методологиясини халкаро стандартлар асосида такомиллаштириш, республика худудларида хизматлар сохасининг ривожланиш холатини хамда самарадорли-гини таккослаш имконини берувчи хисобот шакллари ва методологияларни ишлаб чикиш вазифаси топши-рилган.

Тадк;ик;от методологияси. Тадкикот жараёнида тизимли ёндашув, индукция ва дедукция, абстракт-мантилий фикрлаш, гурухлаш, киёсий таккослаш, омил-ли тахлил каби усуллардан фойдаланилган.

Тахлил ва натижалар. Мазкур топширикнинг бажарилиши, уз навбатида, хизмат курсатиш самара-дорлиги муаммоларини тадкик этишни, энг аввало, уни ифодаловчи узига хос курсаткичлар тизимини ишлаб чи;ишни такозо килади. Шу билан бирга, "самарадорлик" ва "самара" иктисодий категорияла-рининг мазмун-мохиятини очиб беришдаги урнини илмий-услубий жихатдан асослаш заруратини хам тугдиради. "Самара" термини кандайдир жараённинг якуний натижасини акс эттиради ва уни бахолашда мутла; курсаткичлар тизими кулланилади. У, бир томондан, уз таркибига маълум давр (цикл)да ишлаб чикариш ресурсларидан фойдаланиш оркали олинган натижалар йигиндисини, бош;а томондан эса хизмат курсатишнинг барча жараёнларида пировард натижа сифатида курсатилган хизматлар хажми ва унинг усиш суръатини ифодалайди.

Самара сузи араб тилидан олинган булиб, узбек тилининг изохли лугатида "натижа, хосил, фойда" тушунчаларини англатиши курсатиб утилган. Демак, булар мутла; курсаткичлар хисобланади. Шунга ухшаш "самарадор" сузи хам келтирилган ва унинг маъноси "самарали, фойдали" сузлардан иборат булиб, "катта самара, фойда келтирадиган, сермахсул, яхши натижа берадиган" деб изох берилган. Худди шундай изох "самарадорлик" сузига хам тегишли. Мазкур луга.дТ ушбу суз "самарали, фойдали булишлик, фойдалилик" маъноларини англатади.

Одатда самара курсаткичлари мухим булса хам, уз-узидан кишининг мехнат фаолияти натижаларини, шу-нингдек, ресурслардан кай даражада фойдаланилганини тули; ифодалай олмайди. Чунки, бир хил самара турли усул билан, ресурслардан турлича даражада фойдаланиш оркали олинган булиши мумкин ва, аксинча, бир хил ресурс(харажат)лар турли самара бериши мумкин. Шу боисдан, олинган самара(натижа)ни фойдаланилган ресурслар ёки сарфланган харажатларга булиш йули билан ани;ланади. Агар ушбу курсаткич тескари булса, ресурслар сигимини ифодалайдиган курсаткичларни ани;лаш зарурияти келиб чи;ади. Ушбу курсаткичларни ани;лашда, умум;абул килинган куйидаги формулалар-дан фойдаланиш мумкин:

Хс(и) Хр(х) ХС=- х 100 (1) ёки ХС= - (2)

Хр(х)

Хс(и)

Бунда: ХС - хизмат курсатиш сохасида курсатилган хизматлар самарадорлиги, % да;

Хс(и) - хизмат курсатиш сохасида курсатилган хизматлар хажми, сумда;

Хр(х)- хизмат курсатиш жараёнида сарфланган хара-жатлар, сумда.

Юкоридаги (1) формула фоизда хизмат курсатиш самарадорлиги курсаткичларини ва (2) формула хара-жатлар сигимини, яъни, бир бирлик самарага (натижага) эришиш учун сохада сарфланган харажатлар хажмини ифодалайди.

Шу тарика, иктисодий самарадорлик даражаси пи-ровард натижанинг нима эвазига эришилганлигини ифодалайди. Улчов бирлиги буйича самара мутлак курсаткичларда (сум, кг, тонна, км, соат ва ш.к.) ифодала-нади. Самарадорлик эса, асосан нисбий курсаткичларда (фоиз, коэффициент, индекс ва х.к.) уз ифодасини топади. Булардан куриниб турибдики, ишлаб чикариш ёки хиз-мат курсатиш жараёнларида самара, самарадорлик, ресурс, харажатлар уртасида бевосита узаро алокадорлик мавжудлигини курсатади. Алокадорликнинг мухим жихатларидан бири, улар бир-бирига таъсир этиши мумкинлигини хам билдиради.

Маълумки, харажатлар жонли ва буюмлашган мехнатлардан фойдаланиш эвазига килинган харажат-лардан ташкил топади. Ракамли иктисодиёт техноло-гиялариншг жорий килиниши жараёнида, харажатлар таркибида жонли мехнат билан боглик харажатлар улуши камайиш, буюмлашган мехнат харажатлари улу-ши эса, аксинча, усиш тенденциясига эга булади. Х,ар кандай холда, хизмат курсатиш сохасида иктисодий самараюрликнинг мохияти ва унинг мезонларини бел-гилашда курсаткичлардан фойдаланилади. Х,ар бир жа-ра^н ва фаолиятнинг максади мавжуд. Цандай максадга ■ аратилганлигига ва кимнинг манфаатига хизмат килишлигига караб, уларнинг мезонлари даражасига бахо берилади. Хизмат курсатиш самарадорлигининг асосий мезони булиб, жамият, тармок ва ахолининг юкори сифатли, тулов кобилиятига мос хизмат хажми ва турларига булган эхтиёжларини баркарор таъминлашга каратилганлиги билан узига хос хусусиятларга эга.

Ушбу карашларга таянган холда, самарадорлик тушунчасига изох ёки таъриф бериш мумкин булади. Самарадорлик деганда, мулк шаклидан катъий назар, жамият, давлат, мулкдор, корхона, иш кучи сохиби каби субъектларнинг манфаатлари муштараклигини таъмин-лаш максадида, барча мавжуд ресурслардан самарали фойдаланиш, уларнинг энг юкори фойда келтирадиган йулларини танлаш ва харажатларнинг тежамкорлигини таъминлаш эвазига эришиладиган фойдалилик ва наф-лилик даражаларини ифодаловчи мухим иктисодий категориялар мажмуи тушунилади.

Самарадорликнинг кайси сохага дахлдорлигидан катъи назар, иктисодий мохиятидан ва шу асосда шакл-лантирилган таърифидан келиб чикиб, унинг илмий-на-зарий ва амалий ахамиятини куйидаги жихатлар оркали асослаш мумкин:

Биринчидан, мулк шаклидан катъий назар, бирорта ресурс ёки харажат, энг аввало, мулкдорнинг (инвестор-нинг) манфаатини таъминлаши кераклиги ва у куйган инвестицияси учун маълум даражада фойда олишини таъминлайдиган булиши лозимлиги.

Иккинчидан, хизмат курсатувчи корхоналар ва улар-нинг мехнат жамоаси хам уз манфаатини таъминлаши, яъни, корхона узининг олган фойдаси эвазига узини узи молиялаш ва ривожлантириш учун имкониятга эга булиши лозимлиги.

Учинчидан, ишлаётган ишчи ходимлар самара-дорликнинг ошишидан манфаатдор булиши, яъни, улар к;илган мехнати учун олган иш хак;и ва бошк;а рагбатлантиришлар хисобига уз оиласининг моддий яшаш шароитини янада яхшилаш учун самарали фао-лият олиб боришга интилишининг мухимлиги.

Туртинчидан, самарадорликдан жамият хам манфаатдор эканлиги, яъни, жамият манфаати хизмат курсатиш корхона манфаатига, корхона манфаати эса жамият манфаатига мос келишини таъминлаш ор;али иккала томоннинг манфаатлар муштараклигига эришиш за-рурлиги.

Бешинчидан, самарадорликдан давлат хам манфаатдор эканлиги. Чунки, хар бир хужалик юритувчи субъект узининг самарали фаолияти натижасидан давлатга бел-гиланган микдорда соли; ва бош;а мажбурий туловларни амалга ошириш имкониятига эга булиши ва х.к.

Мамлакатимиз и;тисодиётини диверсификациялаш ва тармо;ларини модернизациялаш жараёнида хизмат курсатиш корхоналарини узгарувчан бозор муносабат-лари шароитида бар;арор ривожланишини таъминлаш учун, уларнинг хужалик фаолиятлари самарадорли-гини ошириш механизмларини такомиллаштириш талаб этилади. Чунки, бу зарурият хизмат курсл \ш корхоналари фаолиятлари самарадорлигини оши-ришда хизмат курсатиш интенсивлигини таъминлаш, ресурслардан фойдаланишда тежамкорликка эришиш, ходим мехнатидан фойдаланиш самарадорлиги ва хиз-мат курсатиш сифати хамда унинг натижадорлигини ошириш, истеъмолчилар талабини тулик; ;ондириш соханинг узига хос муаммоларидан хисобланади.

Шуларни инобатга олган холда, хизмат курсатиш сохаси корхоналари самарадорлик курсаткичлари ти-зимли ёндашув, комплекс бахолаш, ;иёсий, статистик, динамик тахлил ва гурухлаш усуллари асосида тадкик килинди хамда ушбу йуналишда илмий изланишлар олиб борган и;тисодчи олимлар фикр-мулохаза ва таърифларига эътибор ;аратилди. Жумладан, профессор МД.Пардаев "и;тисодий курсаткичлар деганда, и;тисодий жараёнлар, ходисалар ва уларнинг нати-жасини ми;дор ва сифат жихатидан ифодалайдиган номи ва улчамларига эга булган бирликлар тушуни-лади", деган мазмунда таъриф берган. Бундан келиб чи;иб, "И;тисодий курсаткич деганда, и;тисодиётда ва унинг хар бир бугинида (хужалик юритувчи субъек-тида) содир булган, булаётган ва келгусида буладиган ижтимоий-и;тисодий жараёнларни ра;амларда ифода этувчи узига хос улчов бирлиги тушунилади", деган мазмундаги таърифни беришни ма;садга мувофик;, деб топдик. Чунки, иктисодий курсаткичлар хозирги и;тисодиётни ра;амлаштириш, уни эркинлаштириш ва модернизации лш шароитида, бир ;анча узига хос янги функции, рни, яъни, ра;амлаштириш, дастурлаш ор;али бз%о;."ш, рагбатлантириш, бош;ариш, назорат килиш, прогнозлаш каби вазифаларни хам бажаради.

Деьчк, и;тг1одий курсаткичлар, уз навбатида, муай-ян бир фаоиятни бахоловчи натурал ва нисбий самарадорлик' курсаткичлари тизими билан узвий боглик; булиб, улар бир бирини тулдирувчанлик хусусиятларига хам га. Ушбу ;арашларга мос холда, самарадорлик . урсаткичларининг хам таърифини ишлаб чи;иш мум-кин. Самарадорлик курсаткичи деганда, жамиятда ва унинг хар бир бугинида (хужалик юритувчи субъект-ларда) содир булган, булаётган ва буладиган ижтимоий-и;тисодий жараёнларда иштирок этадиган ресурслар ва сарфланадиган харажатларнинг самарадорлик даража-сини (натижавийлигини, фойдалилигини) ра;амларда

1-жадвал.

Хизмат курсатиш сохасида харажатлар ва ресурслар самарадорлигини бахолаш даражасининг

турлари ва узига хос жихатлари.

Т/р Бахолаш даражасининг турлари Бахолаш даражасининг изохи

1. Хусусийлик Битта жараёнда битта ресурс ёки харажатлар иштирокини ани;ловчи курсаткичлар иштирок этади. Масалан, асосий воситалар ёки мехнат ресурслари самарадорлиги.

2. Умумийлик Бунда битта жараёнда иштирок этадиган барча харажатлар ва барча ресурсларнинг натижадорлигини олиш мумкин. Бунда албатта курсаткичлар тизимидан фойдаланилади. Ани;лашда бир ёки бир неча натижаларнинг бир неча сарфларга нисбати хам олиниши мумкин.

3. Комплекслилик Турли улчамдаги, йуналиш ва мохиятга эга булган курсаткичларни битта умумий курсаткичга жамлаб, и;тисодий жараёнга, курсатилган хизматлар даражасига яхлит бахо беришга эришиш тушунилади.

ифода этувчи иктисодий категориялар мажмуи тушуни-лади. Мазкур таъриф бир томондан, курсаткичларнинг ва иккинчи томондан, самарадорликнинг мазмунини узида ифода этади.

Бинобарин, самарадорлик ва уни ифодаловчи иктисодий категориялар жамият ва хужалик субъект-лари фаолиятини ривожлантириш ва бахолаш нуктаи назардан, мухим ахамият касб этади. Шу боис, тадкикот жараёнида уларга оид муаммоларни бугунги кун тала-бидан келиб чи;иб, ра;амли и;тисодиёт шароитига мос тарзда урганишга ва хулосалар ишлаб чи;ишга асосий эътибор каратиш ма;садга мувофиклиги хаётий заруратга айланди. Булардан келиб чи;иб, самарадорлик курсаткичларининг кулланилиш даражасини ани;лаш мумкин. Бу куйидаги жадвалда уз аксини топган (1-жадвал).

Ушбу холатлардан таш;ари, самара ва самарадорлик курсаткичларининг иктисодий ва ижтимоий жихатларига эътибор каратиш ма;садга мувофи;. Иктисодий самарадорлик бевосита хужалик юритиш субъектларининг махсулот (товар, хизмат) ишлаб чикариш фаолияти натижаларини акс эттирса, ижти-моий самарадорлик эса улар учун жамият томонидан яратилган шарт-шароит ва механизмларнинг ижтимоий жихатдан кулайлиги ва таъсирини бахолаш курсаткичларини ифода этади.

Хозирги шароитда, иктисодиёти кучли ривожлан-ган мамлакатларда сервис, хизмат курсатиш сохалари

ва улар таркибидаги субъектлар фаолияти самара-дорлигини бахолаш ва ошириш масалаларига доир илмий-тадкикот ишларига жадал тараккий этаётган инновацион технологияларни жахон талабларига мос ташкил этишга алохида эътибор каратилмокда. Зотан, самарадорликни нафакат услубий тугри бахолаш, балки уни баркарор ошириш муаммолари буйича кишилар мехнат фаолиятининг у ёки бу сохасида юкорирок на-тижаларга эришиш ва ушбу натижаларнинг бирлигига сарфларни кискартириш максадларида энг яхши ечим-ларни излашдир.

Бугунги кунда, самарадорликни бахолашда хизмат курсатиш жараёнларида нималардан фойдаланишга караб хам бахолаш зарурати пайдо булмокда. Ушбу жараёнда моддий, молиявий ва мехнат ресурсларидан фойдаланилади. Буларнинг изохи куйидаги жадвалда келтирилган (2-жадвал).

Куриниб турибдики, хизматлар сохасида хам сама-радорликни ошириш хар томонлама ёндашувни талаб килар экан. Юкоридаги келтирилган омилларнинг деярли хаммаси самарадорликни ошириш учун ички омиллар булиб хисобланади. Булардан ташкари, хизмат курсатиш сохасини ривожлантиришда ташки омил-ларнинг хам урни катта. Бунинг учун мамлакатимизда т гишли имкониятлар яратилди. Буларга: инвестицион мухит, ракобат мухитининг яратилиши, сиёсий холат, конун устуворлигининг таъминланганлик даражаси кабиларни киритиш мумкин.

2-жадвал.

Хизмат курсатиш сохасида самарадорликни Жарачнда иштирок этадиган элементлар буйича бах,олаш

ГуРуХлари.

Т/Р Фойдаланиладиган ресурсларнинг турлари Фойдаланиладиган ресурсларнинг изохи

1. Моддий ресурслар Бунга асосий воситалар ва айланма маблаглар киради. Асосий воситаларнинг кандай технологиялардан иборатлиги, айланма маблагларнинг сифатлилик даражаси мухим ахамиятга эга.

2. Молиявий ресурслар Бунга, асосан куйилган инвестициялар, олинган кредитлар ва узи томонидан киритилган маблаглар киради. Ушбу ресурслардан хам самарали фойдаланилса, соханинг умумий самарадорлиги ошади ва фаолиятида юксалиш руй беради.

3. Мехнат ресурслари Сохада ишлайдиган ходимлардан, мутахассислардан иборат булади. Кадрлар замон талабига мос булишлигини такозо килади. Масалан, юкори технологиялар урнатилган булса-ю, уларни ишлатадиган мутахассис булмаса, бундай технологиялардан фойда йук.

4. Номоддий активлар Хозирги пайтда сунъий интеллект технологиялари асосида инновацион бизнес моделлари, ишлаб чикариш ва хизматлар курсатиш сохасини ривожлантиришда яхшигина омил булмокда. Бундай шароитда, номоддий активларнинг барча турлари хам замон талабига мос булса, юкори самара беради.

3-жадвал.

Хизмат курсатиш сох,аси (корхоналари) самарадорлигини ифодаловчи курсаткичлар тизими ва

уларни хисоблаш йуллари

Курсаткичлар

Аницлаш тартиби

Мазмуни

1. Хизмат курсатиш сохаси самарадорлиги (ХС) УГ ЕХС(Н) ЕХР(х) Бунда: "ХС(н)-хизмат курсатиш сохасида курсатилган хизматлар хажми; "ХР(х) - хизмат курсатиш жараёнида сарфланган харажатлари. Хизмат курсатиш сохасининг натижадорлиги (самарадорлиги)ни ифодалайди

2. Истеъмолчилар-нинг курсатилган хизматлардан ;оник;иш даражаси (ХС?) Хп ХС„ = — х 100 4 Хс Хп - курсатилган хизматлардан ;они;к;ан истеъмолчилар сони Хс - барча истеъмолчилар сони. Курсатилган хизматдан истеъмолчиларнинг ;они;иш даражасини ифодалайди.

3. Хизмат курсатиш жараёнларининг тезлиги (XV) Х1г Х^ - хизматлар курсатилган мижозларнинг умумий сони; Xt - хизмат курсатилган ва;т (ой, кун, соат, минут) 1'лчами. Маълум ва;т бирлигида (кун, соат, минут) хизмат курсатилган мижозлар сонини ифода этади.

4. Хизмат курсатиш сохасида фаолият курсатаётган кадр-ларнинг малакалик даражаси (Хк) Хт Хк~Ш Хт - сохага мос ю;ори малакали 'адрлар сони; Хп - сохада фаолият юритган кадр/.'рнинг умумий сони. Ю;ори сифатли хизмат курсатган малакали кадрлар билан таъминланганлик даражасини ифодалайди.

5. Хизмат курсатиш сохаси харажатлари самарадорлиги (Сх) г * " '¡1ХQS - курсатилган хизм^т'ардан глинган умумий тушум; "Х - хизмат курсатиш сохасида сарфланган жами харакаглр. Хизмат курсатиш сохасида харажатларнинг самарадорлигини ифодалайди.

6. Хизмат курсатиш сохасида харажатлар рентабеллиги 1.x "Х/ - хизмат курсатишдан олинган соф (ялпи) фойда хажми; "Х - хизмат курсатиш сохасида сарфланган жами харажатлар. Хизмат курсатиш сохасида хар бир сум ;илинган харажатларга тугри келадиган ялпи (соф) фойдани ифодалайди.

7. Хизмат курсатиш сохасида мехнат унумдорлиги (Ху) Бу ерда '"Хt - курсатилган хизматлардан олинган умумий тушум; - хизмат курсатиш сохасида банд булган ходимларнинг уртача сони. Хизмат курсатиш сохасида банд булган хар бир ходимга тугри келадиган курсатган хизматлар хажми

8. Хизмат курсатиш сохасида активлар (асосий ва айланма маблаглар) рентабеллиги (СХ ) актив-' ГУ — актив + 0р^х100 "Х/- хизмат курсатиш сохасидан олинган ялпи (соф) фойда ми;дори; "Х (AF+OF)x100 - хизмат курсатиш сохасида асосий ва айланма маблагларнинг умумий уртача ;иймати. Хизматлар сохасида бир сум активлар (асосий ва айланма маблаглар)га тугри кела-диган ялпи (соф) фойдани ифодалайди.

9. Хизмат курсатиш сохаси самарадорлигини ифодаловчи комплекс курсаткич (Скк) „ Жы * Мк) Скк ~ 8 Бу ерда: Си - хизмат курсатиш сохасида самарадорликни ифодаловчи бир хил улчамга келтирилган Ькурсаткич; Мк - хар бир курсаткичнинг мохиятлилик коэффициенти. Хизмат курсатиш корхоналари самарадорлиги-нинг комплекс даражасини ифодалайди.

Юкорида кайд этилган илмий-назарий ва услубий хулосалар асосида хизмат курсатиш сохаси корхонала-рининг самарадорлигини ифодалаш учун курсаткичлар тизимидан фойдаланиш максадга мувофик, деган ху-лосаларга келинди. Бунинг шакли куйидаги жадвалда келтирилган (3-жадвал).

Мазкур жадвалда хизмат курсатиш сохаси (корхо-налари) самарадорлигини ифодаловчи курсаткичлар тизимига 8 та курсаткич киритилган булиб, бевосита уларни хисоблаш йуллари хам келтирилди. Бирорта жараённи битта курсаткич билан ифодалаб, соханинг ахволи ха;ида тули; маълумотга эга булиш жуда ;ийин. Шу туфайли, курсаткичлар тизимидан фойда-ланишни тавсия ;илдик. Аммо, 8 та курсаткич билан хам бахолашда бироз мураккабликлар пайдо булади. Чунки, улардан 3 таси ю;ори даражада, 2 таси урта даражада ва 3 таси паст даражада булиши мумкин. Бундай шароитда, яхлит хулосага келиб булмайди. Шунинг учун курсаткичлар тизими асосида комплекс курсаткични аниклашни такозо килади. Бу ерда хам битта нокулайликка дуч келиш мумкин. Шу тизимдаги курсаткичлар турли улчамда (бири сумда, иккинчиси донада, учинчиси фоизда ва х.к.) булиши мумкин. Шу туфайли, уларни бир хил улчамга келтириб олинади. Аммо, навбатдаги муаммо, хар бир курсаткич соха самарадорлигини ифодалаш учун бир хил мохиятга эга эма . Шу туфайли, хар бир курсаткчнинг мохиятлилик к; эф фициенти хам олинади. Мохиятлилик коэффициетги (MJ экспертлардан социологик суровларни у .казиш натижасида ани;ланади. Бу куйидаг—-а хисоб-ки^ килинади:

М* =

УБ,

п

Бунда: - экспертлар томонидан куйилган i-курсаткич буйича умумий балл;

n - курсаткичга балл куйган экспертлар сони.

Шу тарика, соха самарадорлигини ифодаловчи хар бир курсаткични улчами, йуналиши ва мохиятлилиги буйича хам бир хил даражага келтириб олинади ва улар билан хисоб-китоблар амалга оширилади. Ушбу усулга амалий маълумотларни куллаб, хисоб-китоблар амалга оширилса, хизмат курсатиш сохасида самара, самарадорлик ва уларни ифодаловчи курсаткичларни амалий маълумотларни куллаган холда аниклаш имко-ниятлари пайдо булади ва шу тарика, соха самарадорлигини бахолашнинг такомиллаштирилган усуллари шаклланади.

Хулоса ва таклифлар.

Олиб борилган тадкикот натижасида, хизмат курсатиш сохасида самарадорликни ифодалаш учун курсаткичлар тизимидан фойдаланиш лозимлиги асос-ланди ва уларни аниклаш йуллари ишлаб чикилди.

Юкорида келтирилган бахолаш усуллари ва курсатки^1ари хизматлар курсатиш иктисодий сама-радорлг. 'ни тахлил килиш ва олинган натижалар асосида хизмат курсатиш сохасини ривожлантириш чора-тадбирларини ишлаб чикишга ва сохани оптимал бошкари^^а замин яратади.

Хозирги инновацион иктисодиёт шароитида, хизмялар сохасида хужалик юритувчи субъектлар, аслида, якка холатда фаолият курсатишга асосланса-да, корхоналар уртасидаги иктисодий муносабатлар мураккаблашиб, ракобат мухити чукурлашиб бориши билан корхоналарни бошкаришнинг турли замонавий усулларидан фойдаланиш имкониятлари хам пайдо булади.

Фойдаланилган адабиётлар:

1. Узбекистон Республикаси Президентининг 2021 йил 1 майдаги "Хизматлар сохасини жадал ривожланти-риш чора-тадбирлари тугрисида"ги карори. // "Халк сузи" газетаси. 2021 йил 11 май. - 1-2 бетлар.

2. Узбек тилининг изохли лугати: 80000 ортик суз ва суз бирикмаси. Ж. Ш. // Тахрир хайъати: Т.Мирзаев (рахбар) ва бошк. УзР ФА Тил ва адабиёт ин-ти. - Т.: "Узбекистон миллий энциклопедияси" Давлат илмий на-шриёти, 2006. - 434-бет.

3. Карпова Е.Г. Развитие сферы услуг крупного туристского центра: проблематика кластерной организации // Научно-технические ведомости Санкт-Петербургского государственного политехнического университета. Экономические науки. 2012. 151. C. 51-56.

4. Schmitz, H. and Humphrey, J. (2000) Governance and Upgrading: Linking Industrial Cluster and Global Value Chain Research, IDS Working Paper 120, Brighton: IDS.

5. Swann P., Prevezer M.(1996) A comparison of the dynamics of industrial clustering in computing and biotechnology. Research Policy. Vol 25, Issue 7. https://doi.org/10.1016/S0048-7333(96)00897-9

6. Porter, M. (1990). The Competitive Advantage of Nations. Macmillan, London.

7. Пардаев М.К., Мирзаев К.Ж., Пардаев О.М. Хизматлар сохаси иктисодиёти. - Т.: "Иктисод-Молия", 2014. -111 бет.

8. Пардаев М.К. Иктисодий тахлил назарияси. Дарслик. Т.: "Инновацион ривожланиш наш-риёт матбаа уйи", нашриёти, 2021. - 67-бет.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.