Научная статья на тему 'Хизмат кўрсатиш корхоналари қарздорлигини салбий оқибатлари ва уларни бартараф этиш йўллари'

Хизмат кўрсатиш корхоналари қарздорлигини салбий оқибатлари ва уларни бартараф этиш йўллари Текст научной статьи по специальности «Экономика и бизнес»

CC BY
221
26
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Аннотация научной статьи по экономике и бизнесу, автор научной работы — Абдусаломов О.

Бозор иқтисодиёти шундай механизм ва тамойилларга асосланганки, иқтисодиётда барча ижтимоий-иқтисодий муносабатлар тегишли меъёр ва мувозанат ҳолатида бўлиши талаб этилади, мамлакатда ушбу меъёр ва мувозанат таъминланмаса иқтисодиётда турли даражадаги ижтимоий-иқтисодий зиддиятли ҳолатлар вужудга келади. Кейинги йилларда мамлакатимизда хизмат кўрсатувчи корхоналарда мазкур масалаларга тегишли даражада амал этилмаслиги оқибатида қарздорлик билан боғлиқ айрим муаммоли ҳолатлар пайдо бўлмоқда.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «Хизмат кўрсатиш корхоналари қарздорлигини салбий оқибатлари ва уларни бартараф этиш йўллари»

V_/

Абдусаломов О.

Самарканд ик,тисодиёт ва сервис институти мустак,ил тадк,ик,отчиси

ХИЗМАТ КУРСАТИШ КОРХОНАЛАРИ КАРЗДОРЛИГИНИ САЛБИЙ ОКИБАТЛАРИ ВА УЛАРНИ БАРТАРАФ ЭТИШ ЙУЛЛАРИ

Бозор ицтисодиёти шундай механизм ва та-мойилларга асосланганки, ицтисодиётда барча ижтимоий-ицтисодий муносабатлар тегишли ме-ъёр ва мувозанат цолатида булиши талаб эти-лади, мамлакатда ушбу меъёр ва мувозанат таъ-минланмаса ицтисодиётда турли даражадаги ижтимоий-ицтисодий зиддиятли цолатлар вужуд-га келади. Кейинги йилларда мамлакатимизда хиз-мат курсатувчи корхоналарда мазкур масалалар-га тегишли даражада амал этилмаслиги оцибатида царздорлик билан ботик, айрим муаммоли цолатлар пайдо булмоцда.

Хизмат курсатиш тармоFининг асо-сий буFинларидан х,исобланган, электр-энергияси таъминоти билан шуFуланувчи корхоналар карздорлиги нафакат шу кор-хоналарнинг молиявий х,олатига балки, уларнинг салбий окибатлари мам-лакат миллий иктисодиётининг бошка тармокларига х,ам таъсир курсатади. Шу жих,атдан корхоналар карздорлигининг вужудга келиш сабаблари ва уларни бар-тараф этиш йулларини аниклаб бериш мух,им ах,амият касб этади.

Куйидаги расмда корхоналарда вужудга келадиган карздорликнинг салбий окибатлари х,акидаги маълумотлар келти-рирлган.

1-расмдан куриниб турибдики, корхоналар карздорлиги катор ижтимоий-иктисодий окибатларни келтириб чикаради. Корхоналар карздорлигининг иктисодий окибатлари сифатида мам-лакатда занжирсимон туловни амал-га оширмаслик муаммоларини вужудга келиши, мамлакатда инвестиция х,ажми кискарашига, ялпи талаб х,амда ялпи та-клиф кискаришига олиб келади.

Занжирсимон туловни амалга оширмаслик муаммоларининг вужудга келиши-нинг асосий сабабларидан бири шундаки, улар бир-бирига боFлик равишда ривож-ланиб боради. Масалан, электр-энергияси ишлаб чикувчи корхоналарда вужудга кел-ган дебиторлик карзи иссиклик-энергияси ишлаб чикувчи корхоналар, алока хиз-матини курсатувчи тармоклар, шунинг-дек, уларга мол етказиб берувчи ташки-лотлар ва давлат бюджетига туланадиган соликлар буйича бокимандаликни келиб чикишига сабаб булади.

Карздорликнинг иктисодий

окибатларининг кейингиси мамлакатда инвестиция х,ажмлари кискариши х,исобланади. Маълумки, хужалик юри-тувчи субъектлар олган молиявий даро-мадларини истеъмолга, инвестицияга ва жамFармага йуналтиради. Даромадлар-ни мазкур уч йуналиш буйича сарфланиш учун битта шарт бажарилиши лозим. У х,ам булса ушбу учта боскич тулик амалга оши-ши учун дастлаб биринчи боскич, яъни ис-теъмол тулик таъминлангандан сунг, кейинги боскичлар х,исобланган инвестиция

1-расм.

Корхоналар к,арздорлигининг ижтимоий-ик,тисодий ок,ибатлари.

ва ундан сунг жамfарма боскичларини амалга ошириш учун корхонада имконият пайдо булади. Агар корхонада ушбу жа-раённинг биринчи боскичи, яъни истеъ-мол тулик маблаf билан таъминланмаса унинг жорий фаолиятида муммолар ву-жудга келади. Демак, корхона истеъмол-ни кондириш учун молиявий маблаfга эга булиши, ундан сунг эса жамfарма ва ин-вестицияни шакллантириши учун зарур молиявий мабла-глар етарли даражада та-минланган булиши лозим. Айнан шу жа-раёнда корхонада дебитор карзлар хаж-ми юкори булиб, ушбу суммаларни ун-диришда муаммолар мавжуд булса, бун-дай шароитда ушбу жараённинг иккин-чи ва учинчи боскичларини амалга оши-ришнинг имконияти булмайди. Натижада, жамfарма ва инвестицияга сарфланиши лозим булган маблаfларга корхонада имконият чегараланиб колади.

Бозор иктисодиётида шундай механизм мавжудки - талаб таклифни шакллантира-ди. Яъни, талаб эх,тиёжнинг пул билан таъ-минланган кисми булиб, эх,тиёжнинг пул билан таъминланиши учун корхона ва ташкилотлар ходимларга иш х,аки ва унга тенглаштирилган мабла-гни уз вактида бе-риб туришлари лозим булади. Бирок, бун-дай имконият корхоналар уртасида зан-жирсимон туловни амалга оширмасли-клар мавжуд булиб турган бир шароитда булмайди. Натижада мамлакат микёсида ялпи талаб пасайиши руй беради. Ялпи талабнинг пасайиши эса ялпи таклифни пасайишига олиб келади.

Мазкур вазият тах,лиллардан куриниб турибдики, корхоналарда карздорликни вужудга келиши дастлаб иктисодий жих,атдан салбий окибатларни вужудга келтиради. Агар иктисодий жих,атдан салбий окибатларни бартараф этиш юзаси-дан тегишли ва аник йуналтирилган чора-

ИК.ТИСОД ВА МОЛИЯ / ЭКОНОМИКА И ФИНАНСЫ № 10, 2012

V_/

тадбирлар ишлаб чикилмаса унинг ижти-моий жихатдан салбий окибатлари намо-ён булади. Унинг ижтимоий жихатдан салбий окибатлари сифатида (1-расм) мам-лакатда ишсизлик даражасининг ортиши-ни, ахоли турмуш даражасининг пасайи-ши ва сунгги куриниши сифатида ижтимоий танглик холати вужудга келишини таъ-кидлашимиз мумкин.

Карздорлик масалалари нафакат корхо-на балки, мамлакат микёсидаги ижтимоий-иктисодий ахамиятга эга эканлиги сабаб-ли уни бошкариш ва бартараф этиш масалалари юзасидан турли карашлар мав-жуд. Масалан, Б.А.Огоньянц1 дебитор карздорликни бошкаришда 6 боскичли жараёнлардан фойдаланилганда, уни кискартишга эришилади, деб хисоблайди. Тадкикотчи А.Т.Жураев2 эса айрим тармок корхоналарида мажбуриятлар уларнинг уз маблаFларидан хам ортик булишига йул куйилиши муаммонинг мухим жихатларидан бири деб бахолайди. Кор-хоналар молиявий баркарорлигини таъ-минлашнинг асосий масалаларидан бири, бу ресурслар ва харажатлар уртасидаги мутаносибликни таъминлашдир, деб хисоблайдиган карашлар хам мавжуд3.

Карздорликнинг ижтимоий салбий окибатларидан хисобланган ишсизлик да-ражасини пасайишга эътибор каратадиган булсак, ушбу х,олат, айнан иктисодий окибатлардаги мамлакатда ялпи таклиф пасайиши натижасида руй беради. Чун-ки, ялпи таклифнинг пасайиши корхо-на ташкилотларда янгидан иш жойла-ри ташкил этилмаслигидан ташкари, мав-жудларини хам кискартиришга олиб ке-лади. Карздорликнинг ижтимоий салбий окибатларининг дастлабкиси хисобланган ишсизлик даражасининг ортиши кейинги боскични, яъни ахоли турмуш даражаси-ни пасайишига олиб келади. Чунки мехнат

1 Б.А.Огоньянц. «Организация работы предприятия по погошению дебиторской задолженности». Т., 11 октябрь 2011 г., Материалы МНПК, 16 стр.

2 А.Т.Жураев. «Иктисодиётни модернизациялаш шароитида мажбуриятлар хисоби». Т., 2010 йил, 2122 май. Республика илмий-амалий анжумани мате-риаллари. 224-бет.

3 Г.Н.Кенжаева. Корхоналар молиявий баркарорлигини таъминлашнинг назарий масалалари. Т., 26-27 май 2011 йил, Илмий амалий конференция материаллари. 143-бет.

кобилиятига эга булган ишчиларнинг иш билан таъминланмаслиги уларнинг яшаш даражасининг пасайишига олиб келади. Ва охир окибат мамлакатда ижтимоий танглик холати юз беради.

Бозор иктисодиёти шароитида вужудга келган турли даражадаги муаммолар-ни, шунингдек, хизмат курсатиш корхона-лари дебиторлик карзлари билан боFлик салбий ижтимоий-иктисодий холатларни катор ечимлари мавжуд. Хусусан, мазкур илмий макола доирасида уларнинг ай-римларини куйида келтиришни максадга мувофик деб топдик.

1. Сотиб олувчилар билан иктисодий алок,аларни режалаштириш ва амал-га ошириш сиёсатини шакллантириш. Ишлаб чикарувчи сотилган товар ёки курсатилган хизматларга туловларни уз вактида ва тулик келиб тушишининг асосий шартларидан бири, сотиб олувчилар-нинг молиявий баркарорлиги ва туловга лаёкатлилиги хисобланади. Демак сотув-чи сотиб олувчи билан иктисодий шар-тномаларни тузишда унинг молиявий баркарорлиги ва туловга лаёкатлилигига ишонч хосил килиши жуда мухим хисобланади.

Одатда сотувчига сотиб олувчи-нинг молиявий баркарорлиги ва туловга лаёкатлилигини аниклаш мушкул масала-лардан бири хисобланади. Лекин сотувчига сотиб олувчининг мулкчилик шак-ли, акциядорлар йиFилиши учун эълон килинган маълумотлар акцияларнинг бо-зордаги бахоси ва акциядорлар олади-ган дивидендлар микдори, шунингдек, халкаро аудит ва рейтинг компаниялари-нинг хулосалари асосида мижоз туFрисида тегишли ахборотларни туплаш ва уларни тахлил килиш зарурдир.

Халкаро амалиётда, юкорида кайд этилганлардан ташкари сотиб олувчилар-нинг молиявий баркарорлиги ва тулов кобилиятини аниклашда узаро амалга ошириб келинаётган иктисодий алокалар, яъни синалган тажрибалар жуда мухим хисобланади. Чунки буларнинг барча-си сотувчи ва сотиб олувчилар уртасида узаро ишончни шаклланишига хизмат килади.

Бизнинг назаримизда, электр-энергиясини ишлаб чикарувчи ва таъми-нотчи ташкилотлар жисмоний ва юридик шахсларга етказиб бериладиган электр-энергияси буйича карздорлик суммала-ри вужудга келмаслиги учун барча ис-теъмолчиларга махсус дастурли электрон ток улчагичларни урнатиши максадга мувофик.

2. Царздорлик цисобидан вужудга ке-лиши мумкин булган иктисодий зарарни бацолаш ва назорат килиш. Корхоналар карздорлигини модернизациялашнинг тартибли тизимининг биринчи боскичида амалга оширилган ишлар тулик самара бермаганда, шунингдек объектив ва субъектив сабаблар натижасида ва форс-мажор холатларда дебитор ёки кредитор карздорлик вужудга келишини табиий холат сифатида кабул килиш лозим. Ал-батта, карздорлик кандай тартибда ва са-бабларга кура вужудга келишидан катъий назар уларни доимий равишда хисобга олиш ва самарали бошкаришини ташкил этиш зарур. Бу жараёнда асосий эътибор, дастлаб карздорликни вужудга келиш муддатлари буйича аник хисобни юри-тиш ва назоратни ташкил этиш, карз сум-маларни хисоб-китоб шакллари буйича гурухлаш, карздорларни молиявий холати устидан мониторингни амалга ошириш максадга мувофик.

3. Царз суммалари буйича вужудга ке-лиши мумкин булган зарарни бацолаш ва назоратини ташкил этиш. Таъкид-лаш жоизки, корхоналар карздорлигини модернизациялашда тизимли тартиби-нинг дастлабки боскичидан асосий эътибор карз суммаларнинг вужудга кел-маслигига каратилади. Агар унинг биринчи боскичида режалаштирилган чора-тадбирлар тулик самара бермаса, бунинг натижасида карздорлик сумма-си вужудга келади, шундан сунг иккин-чи боскичда карздор хужалик субъект-лари молиявий фаолияти устидан яна-да чукуррок тегишли назоратни амалга ошириш оркали карз суммаларни бар-тараф этиш масаласи курилади. Агар бу харакат хам тегишли натижани бермай-диган булса, мазкур булимдаги йуналиш максадидан келиб чикиб, ушбу карз сум-

малари буйича вужудга келиши мумкин булган зарарлар бахоланади ва барча имкониятларни ишга солган холда зарар курмаслик чоралари, яъни дебиторлик карзларни тулик ундириб олиш йуллари изланади. Бунда асосий эътибор дебитор карзлари мавжуд хужалик субъект-ларни мулкчилик ва молиявий холатлари буйича таснифлаш, улардан карзларни ундириб олишнинг мавжуд имкониятлари бахоланади, карз суммаларни муддатлари буйича гурухлаш каби катор ишлар амалга оширилади.

4. Царздорликни самарали бошкариш буйича чора-тадбирларни ишлаб чикиш. Корхоналар карздорлигини модернизациялашнинг тизимли тартиблаш оркали бартараф этишнинг сунгги боскичида карз суммаларни ундиришда карздорлар уртасида узаро хисоб-китобларни жорий этиш, мавжуд муддати утган карзларни кредит муассасаларига сотиш каби чора-тадбирлар амалга оширилади. Шуни алохида таъкидлаш жоизки, халкаро таж-рибада хужалик юритувчи субъектлар-ни учинчи шахсларга утказишнинг катор йуллари мавжуд булиб, улардан асосий-ларидан бири кредит муассасалари томо-нидан корхонанинг муддати утган дебитор карзларини сотиб олиш хисобланади. Бунда кредит муассасалари корхонанинг дебиторлик карзлари билан боFлик хужжатларни дисконт асосида сотиб ола-ди.

Куриниб турибдики, хужалик юритувчи субъектлар уртасида карз суммала-рини бартараф этиш билан боFлик катор омиллар мавжуд булишига карамасдан, мамлакатимиз хизмат курсатиш корхо-налари, хусусан электр таъминоти билан шуFулланувчи ташкилотларда дебитор ва кредитор карз суммалари ортиб бориш тенденциясига эга булмокда. Ма-салан, кейинги беш йил ичида юридик ва жисмоний шахсларнинг электр-энергияси буйича карздорлик хажми 3 мартага, кре-диторлик хажми эса 2,9 мартага ортган1.

Бизнинг назаримизда, мазкур холатларнинг ижобий ечимини таъ-

1 Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг 2007-2011 йил маълумотлари асосида муаллифнинг хисоб китоби.

минлаш максадида электр таъмино-ти ва уни истеъмол килувчи шахслар уртасида олдиндан туловни, жумладан узаро хисоб-китобларда накд пулсиз хисоб-китобларнинг аккредитив шаклини кенгрок жорий этиш ва йирик компания-ларга хисоб-китобларни амалга ошириш-да векселлардан фойдаланишга рухсат бе-риш лозим. Шунингдек, хужалик юритувчи субъектларнинг молиявий холати, ликвид-лилиги, рейтинги, туловга лаёкатлилиги ва бошка йуналиш фаолиятларини аналитик-тахлилий жихатдан урганадиган тижорат макомига эга булган ахборот агентликла-ри ташкил этиш максадга мувофик.

Хулоса килиб айтганда, корхоналар карздорлигининг ижтимоий-иктисодий окибатлари ва уларнинг асосий тенден-циялари билан боFлик масалалар юзаси-дан амалга оширилган тадкикотлар на-тижаси шуни курсатмокдаки, мамлака-тимиз корхона ва ташкилотлари мавжуд хукукий-ташкилий имкониятлардан фой-даланган холда карздорликни бартараф этиш мухим масалалардан хисобланади, чунки унинг ижтимоий жихатдан салбий окибатлари нафакат корхонанинг молиявий фаолиятига, балки иктисодиётнинг барча жабхаларига, шу жумладан ахолининг турмуш даражасига салбий таъсир курсатади.

Адабиётлар руйхати:

Каримов И.А. Асосий вазифамиз - ватанимиз тараккиёти ва халкимиз фаро-вонлигини янада юксалтиришдир. -Т.: "Узбекистон", 2010. 63-б.

Узбекистон Республикаси Президентининг 2012 йил 10 майда "2012-2016 йилларда Узбекистон Республикасида хизмат курсатиш сохасини ривожланти-риш дастури туFрисида" ПК-1754-сонли Карори.

Абдукаримов Б.А. ва бошкалар. Корхона иктисодиёти. Дарслик. Профессор М.К.Пардаев тахрири остида. -Т.: Фан, 2005.

Зевин Л.З. Глобализм и регионализм в контексте экономического роста. // Мировая экономика и международные отношения. -М.: 2009. №6, -С. 43-53.

Крейнина М.Н. Управление движением дебиторской и кредиторской задолженности предприятия // Финансовый менеджмент, 2001. - №3

Ковалев, В.В. Финансовый менеджмент: теория и практика. - М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2006. - 1016 с.

Мицек, С.А. Краткосрочная финансовая политика предприятия: учебное пособие. - М.: КНОРУС, 2007. - 248 с.

Узбекистон Республикаси Давлат статистика кумитасининг 2007-2011 йил маълумотлари.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.