Научная статья на тему 'ХИВА ХОНЛИГИДА ТУРКМАН ЭЛАТИНИНГ ЖОЙЛАШУВИ'

ХИВА ХОНЛИГИДА ТУРКМАН ЭЛАТИНИНГ ЖОЙЛАШУВИ Текст научной статьи по специальности «История и археология»

247
52
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Aваз иноқ / Ярмиш канали / Қилич Ниѐзбий канали / Гандумқалъа етаклари / кўчманчи / туркман навкарлари / Avaz inoq / Yarmish canal / Kilich Niyazbiy canal / Gandumkala foothills / nomads / Turkmen navkars

Аннотация научной статьи по истории и археологии, автор научной работы — Алишер Султанназирович Тожиев

Ушбу мақолада Хива хонлиги ҳудудида туркманларнинг тарихий-ҳудудий жойлашуви ва уни ўрганишда тарихий манбалар ва архив хужжатлари билан ишлашнинг ўрни ҳақида маълумотлар келтирилган. Мақолани таҳлил, натижалар ва хулоса қисмларида муаллифнинг фикр-мулоҳазалари келтирилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LOCATION OF THE TURKMEN PEOPLE IN THE KHIVA KHANATE

In this article provided information about the historical and territorial location of the Turkmen in the territory of the Khiva Khanate and the role of its study in the work with historical sources and archival documents. The author's comments are given in the analysis, results and conclusion sections of the article.

Текст научной работы на тему «ХИВА ХОНЛИГИДА ТУРКМАН ЭЛАТИНИНГ ЖОЙЛАШУВИ»

ХИВА ХОНЛИГИДА ТУРКМАН ЭЛАТИНИНГ ЖОЙЛАШУВИ

Алишер Султанназирович Тожиев

Урганч давлат университети укитувчиси raximova1977@mail. ru

AННОТAЦИЯ

Ушбу маколада Хива хонлиги худудида туркманларнинг тарихий-худудий жойлашуви ва уни урганишда тарихий манбалар ва архив хужжатлари билан ишлашнинг урни хакида маълумотлар келтирилган. Маколани тахлил, натижалар ва хулоса кисмларида муаллифнинг фикр-мулохазалари келтирилган.

Калит сузлар: Aваз инок, Ярмиш канали, ^илич Ниёзбий канали, Гандумкалъа етаклари, кучманчи, туркман навкарлари.

LOCATION OF THE TURKMEN PEOPLE IN THE KHIVA KHANATE

ABSTRACT

In this article provided information about the historical and territorial location of the Turkmen in the territory of the Khiva Khanate and the role of its study in the work with historical sources and archival documents. The author's comments are given in the analysis, results and conclusion sections of the article.

Keywords: Avaz inoq, Yarmish canal, Kilich Niyazbiy canal, Gandumkala foothills, nomads, Turkmen navkars.

КИРИШ

1505-йилда Шайбонийхон Хоразмни босиб олди. Аммо,1510-йилда Исмаилшох томонидан маглубиятга учратилиб, улдирилганидан кейин, Шайбонийлар давлати парчаланиб кетди. Хоразм Эронга буйсундирилди.

Хоразмда сафавийларга карши кураш бошланиб, курашнинг ташаббускори Вазир шахрининг козиси Умар кори булган. Хоразм тахтига Дашти ^ипчокдаги Шайбон авлодидин булган Берка Султоннинг угли Элбарсхонни таклиф этганлар. Элбарсхон 1512-йилда Хоразм тахтига утказилган. Пойтахт Вазир шахридан Урганч шахрига кучирилган.

Хива хонлигининг ахолиси этник, маданий ва тил жихатдан фарк килувчи 3 гурухга булинган: 1) азал-азалдан шу заминда яшаб келган, тили туркийлашган кадимги Хоразмликларнинг авлодлари; 2) туркман кабилалари; 3) Дашти ^ипчокдан Хоразмга кучиб келган кипчок кавмлари.

АДАБИЁТЛАР ТАХЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Кенг кум майдонларидан иборат Мангишлок, Устюрт ва коракумда жойлашган туркман кабилаларининг Хоразм вохаси билан иктисодий ва сиёсий муносабатлари чамбарчас боглик булган. Туркманлар узларининг чорвачилик махсулотларини Хива бозорларида сотиб, дон ва хунармандлар тайёрлаган буюмларга алмаштирганлар. Аёзли кишда улар Хоразм вохаси атрофларида куним топганлар, чунки бу ерларда чорва учун ем-хашак топиш имкони булган.

Бирок доимий яшаш учун туркманлар вохага анча кейин келганлар. XVI аср бошларида Хоразмга анча якин туркман кабилаларидан адокли ва хизр кабиласи Узбой ва Сарикамишнинг юкори кисмида, али-эли кабиласи эса Сарикамиш ва Узбойнинг урта кисмида яшаганлар. Кейинчалик Устюрт ва Мангишлокнинг шимолий-гарбий худудларида салор, човдур, эрсари кабилалари яшаган[1]. Гарбий туркман кабилаларининг унумдор ерли вохаларга юришлари XVI асрнинг урталарида икки йуналиш булиб Хрразм ва Копет-тог тог этакларидан бошланган. Бу юришларнинг катор сабаблари мавжуд. Мангишлок, Устюрт ва Коракум чулларидаги ем-хашак ва сув етишмовчиликлари чорвачиликни ривожланишини чеклаб куйган, бу еса туркмнларни бошка хужалик ишлари-баликчилик ва овчилик, мълум даражада дехкончилик билан шугилланишга мажбур килган. Чорвачилик махсулотлари етишмаслигини дехкончилик билан шугулланадиган вохалари нонт билан тулдирганлар. Нон оладиган вохаларга, баликчилик билан шугулланадиган Каспий денгизи буйларига туркманларнинг кизикишлари аввалдан кучли булган. Табиий шароитларнинг кескинлашуви уз-узидан вохага киришга тускинлик килган. XIV ёки XV асрнинг бошларида унчалик катта булмаган икки кабила (хизр- эли ёки адокли хизр ва али-эли) Узбойдан Сарикамишгача булган ерларда дехкончилик билан шугилланганлар. Улар Амударё ирмоклари окимининг узгариши, сув танкислиги сабабли вохага кучиб утганлар. Купчилик шимолий туркман кабилаларининг Хива хонлигига жойлашишларига кучли кучманчилар XVI асрда нугайлар, XVII асрда калмиклар, XVIII-XIX асрда козокларнинг хужумлари туртки булган. Боскинчи кучманчилар хужуми туркманларни факат уз ерларидан емас, бутун бойлиги, чорвачилигидан хам ажралиб колишларига. Уларни вохага кучиб, дехкончилик билан шугилланишга мажбур килган. Х,ива хонларининг туркман кабилалари устига юуришлари натижасида хам худди шундай ахвол содир булган. Ерларнинг узлаштирилиши, хосилдорликнинг ошиши, утрок хайотнинг афзалликлари барча Урта Осиё кучманчиларига туркман кабилаларида хам дехкончилик

билан шугилланишга иштиёк тугдирган булиши мумкин[2]. XVI-XVIII асрларда туркманлар дехкончилик килган ерларнинг хажми маълум эмас, буни утрок хайотга канчалик таъсир курсатганлигини хам айтиш анча кийин. XVII асрнинг 20-йилларида Исфандиёр хонлиги даврида (1623-1642) Хрразмда куп сонли туркманлар пайдо була бошлайди. Булар салор ва эрасизлар булганлар. Улар Х,ива хонлигида маълум бир мавкега ега булганлар. 1645 йилда Абулгози Х,азорасп атрофида туркманларни тор-мор килади ва бу уларни хонликдаги камайшларига олиб келади. Эрсарилар Амударёдан юкори Бухоро хонлигига урнашадилар. XVIII асрни 60-йилларида салорларнинг маълум кисми така ва ёвмитлар таъсирига карши курашиб, Хива хонлигида яшаб колганлар. Охирги икки кабила XVIII асрнинг бошларида айрим манбаларга асосланиб, Хива хонлигида маълум ахамиятга эга булганликлари курсатилади. Туркманларнинг хива хонлигига жойлашиши XVII асрнинг 2-ярмига хам тугри келади. Бу даврда Хоразм вохасида маълум бир кисм човдирлар хам булганлар. XVIII асрларда Хоразмда туркманларнинг 4 та кабиласи салорлар, ёвмутлар, човдирлар ва такалар булганлар.Бу туркман кабилаларининг кайси туманларда яшаганликлари хакида маълумотлар жуда кам сакланган. Хива солномачиларининг хикоялари човдирлар ва ёвмутлар бу пайтларда кучманчи тарзда хаёт кечирганларидан хабар беради. Туркманлар (1743 ва 1767 йиллар ) Хива хонлигига карашли барча худудларда жойлашганлар. Бирок утрок хаёт кечириб маълум туманларни бирлаштирган эмаслар.Буни эса Хоразмда сиёсий вазиятнинг баркарор эмаслигидан деб караш мумкин.Мавкеи баланд булган узбек кабилаларидан мангитлар ва кунгиротлар узбек феодаллари уртасидаги узаро урушларга хам жалб этилган. Бу урушлар натижасида купгина сув иншоотлари, экин майдонлари пайхон килинади. Бу эса туркманларга экин майдонлари етишмаслигига сабаб булади. Шунинг учун булса керак, XVIII асрларда ёвмутларни, човдур ва такаларни воханинг утрок ахолиси деб хисоблаб булмайди. Ёвмутлар 1743-йил оксарой ва Кухна Урганчда, 1760-йилларда Чигатой, Музкумгон, Шохободда, 1767-йиллар купчилик ёвмутлар Янгиарик тумани - Остонада хаёт кечирганлар, кейинчалик эса бу ерларда такалар урнашган. Човдурлар ХВИИИ асрни 60-йилларида Амбарда ва Манокда, Шохобод атрофларида жойлашганлар. Кухна Урганч ва унинг гарбий ва шимоли-гарбий томонидаги ерлар асосан ёвмутлар яшаган энг кухна туман хисобланади. Туркманлар бу туманларнинг айримларида экин майдонларига эга булганлар. Мухаммад козимнинг айтишича, 1743-йил Кухна Урганчга жойлашган ёвмутлар Оксарой атрофларидаги экин майдонларини

оладилар. Туркманлар унумдор экин майдонлари учун узаро ва узбеклар билан курашлар олиб борганлар. XVIII асрнинг 40-йилларида, Мухаммад Козимнинг сузларига караганда , салор ва ёвмутлар вакиллари орасида мансаб, ер ва сув учун узаро урушлар булган. Салорлар 1767-йилгача Хоразмда булганлар.Кейинчалик ёвмутлар ёвмутлар томонидан кувилиб, тор-мор килинганлар. Уларнинг кейинчалик каердадир жипслашган гурух булиб жойлашганлари маълум эмас. XVIII аср урталарида туркман кабилалари Хива хонлигида баркарор булмаганлар. Мухаммад Козимнинг таъкидлашича, салорларнинг вакиллари давлат ишларида катнашганлар. Шу билан бир вактда Хива бошкарувчилари билан туркман кабилалари ёвмутлар ва човдирлар уртасида карама-каршилик, душманлик хукмрон булган. Манбаларда бу кабила эгалари Хива хонлигида кандай килиб ер олганликлари хакида маълумотлар йук. Бу пайтда марказий бошкарув заифлиги сабабли ёвмутлар ва човдирларнинг Хивадаги тинч муносабатлари баркарор булмаган. XVIII асрнинг 60-йилларида ёвмутлар ва човдирлар узбек феодаллари билан бешафкат кураш олиб борганлар. Манбалар бу кураш сабабларини ёритиб беролмайди, буни туркманларнинг унумдор ерларни туб ахолидан тортиб олмокчи булганликлари билан хулоса килса булади. 1768-йил човдирлар Мухаммад Инок томонидан берилган зарбалардан сунг Мангишлокдан кетишга мажбур булишади. Уша пайтларда уларнинг бир кисми шимолга Кунгиротга утган булишлари керак[3]. 1771-йил ёвмутлар Мухаммад Амин томонидан томонидан тор-мор килинган ва улар Гурганчга кучишган.Бирок 1779-йил Мухаммад Амин уларни яна Хива хонлигига чакиради, хизматига кабул килади. Ёвмутлар Оксарой ва Музкумгон атрофларига жойлаштирилади (Муниснинг сузларидан). Кунгирот сулоласи асосчилари узбек феудал зодагонларига карши курашда ёвмут кушинларига суянганлар. Мухаммад Амин инокнинг ворислари хам асосан шу сиёсатни давом эттитганлар. Хива хонлигининг туркманлар билан иттифоки мустахкам эмас эди.

МУХОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Элтузархон даврида 1804-йил Хоразмда урнашган туркманлар кузгалон кутардилар. Натижада ёвмутларнинг катта кисми яна хонликдан кучирилади. 1806-1825-йиллар Мухаммад Рахимхон давридагина туркманларнинг Кунгирот сулоласи билан муносабатлари анча баркарорлашган. Хива хонлигидаги туркманларнинг Кунгиротлар сулоласи хокимиятини карор топтиришда махаллий хукмдорлар узбошимчалигини бартараф этиш ва марказлашган

давлатни ташкил килишда хизматлари бор. Хукуматнинг кучланганидан фойдаланган Хива хукмдорлари яна ободонлаштириш ишларини олиб боориш имкониятига эга буладилар, натижада воханинг гарбий ва шимоли-гарбий атрофларида янги курик ерлар, дахалар барпо булган. Бу янги ерга асосан туркманлар жойлашганлар. XIX асрнинг 1-ярмида Хива хонлиги томонидан туркманларни Хоразмга жалб килиш сиёсати олиб борилган. Бу даврда Хива харбий кушинларининг жанговар кисмларини харбий туркман навкарлари ташкил килган. Харбий навкарлик хизмати купчилик туркманларнинг Хива хонлигидаги мавкеини белгилаб берган. Жанубий Туркманистондаги айрим кабилалар (али-ели, кардош, гуклан) Хива хонлигига мажбуран жойлаштирилган ва уларга турли имтиёзлар берилган. Туркманларнинг айрим бошка гурухлари ихтиёрий равишда Хоразмда яшаш учун Хива хонлигига мурожаат килишган. Кучиб келган туркманларга Хива хонлиги ёрдам тарикасида туя, мансабдорларига пул, совгалар берган. Хоразмга кучиб келган туркман кабилаларига хонлик омборхоналаридан катта бадал хисобидан дон берилган ва биринчи даврларда барча жавобгарликлардан озод килинганлар . Х1Х асрнинг I-ярмида айрим туркман кабилалари Хива хонлигида куйидагича жойлашганлар: ёвмутлар ХУШ асрнинг охирларида 2 та асосий туманга жойлашганлар. Гозовот каналининг пастида, гарбида жойлашган шахар (Хива саналарида Оксарой-Музкумгон туманлари деб юритилади) ва Кухна Урганч вилояти, ундан шимолий ва гарбдаги Устюрт хамда Сарикамишда урнашганлар. Гозовот туманида жойлашган юкори, Кухна Урганчда жойлашганлари паст ёвмутлар деб аталган. Х1Х асрнинг урталари ва 2-ярмида паст ёвмутларнинг бир кисми Кухна Урганчнинг шимолий ва шимоли-гарбида жойлашганлар. Амударё ирмокларидан кулни узлаштиришда фойдаланган ёвмутлар куйи ёвмутлар деб аталганлар. Ёвмутларнинг Кухна Урганч вилоятида утрокликлари Х1Х асрнинг вактда Дарёликда жипслашган туркман ахолиси ташкил топган. Х1Х асрнинг 30-40 йилларида ёвмутларнинг бир кисми Дарёликдан жанубда Шохмурод (Шомурот) канали, Тоза Хонобод, Гандумкалъа, Уаз ва откирилган вилоятларида жойлашганлар. Ёвмутларнинг Дарёлик гарбидаги майдонларга жойлашишлари, Мухаммад Аминхон томонидан амалгам оширилган ирригатсия курилишлари билан боглик[4].

ХУЛОСА

Бу худудлар узлаштирилмасдан олдин туркманлар шу ерларда кучманчилик килганлар.1828-1842-йиллар Оллокулихон хукмдорлик даврида

ёвмутлардан янги кабила ажралиб чиккан. Бу кабила Кора йилгин кишлогидан ер олган ва кора йилгинлилар деб аталганлар (Лавзаннинг куйи окимидаги ва Дарёликда, Кухна Урганчдан жанубий - шаркда). Расмий равишда бу ер Тоза Кунгирот деб юритилган.1840-йиллар Оллокулихон бошкарувидан кейин бу кабиланинг бир кисми Мангитдан жанубий - гарбдаги Кубатага туманида жойлашган. Кора йилгинлиларнинг жойлашиши ва кабиланинг бир кисмини Куба тогига кетиши, - Х1Х асрнинг 30-йилларида Амударё тошиб кетишидан, экин ерларининг сув босиши билан боглик, -ХУШ асрнинг охири, Х1Х асрнинг бошларида човдирлар Хоразм вохасининг шимолий кисмида жойлашганлар. У ерда Човдиркалъа деб аталган калъа булган.

Х1Х асрнинг биринчи ярмида Хива хонлигида 150-200 минг туркман (хонлик ахолисининг 26,8 %) яшаган. Туркманлар ахолининг туртдан бирини ташкил этган. Хужалик - маданий жихатдан туркманлар кучма (чорва) ва утрок дехкон (чумур) кисмларга булинган[5].

REFERENCE

1. Хоразм тарихи. I жилд. Урганч, 1996. 225 бет.

2. Брегель. Хорезмские туркмены в XIX веке. М.: 1961.с.6

3. Исо Жаббаров. Жахон этнологияси асослари. Т.: "Янги аср авлоди". 2005, 136-бет

4. Исо Жаббаров. Жахон этнологияси асослари. Т.: "Янги аср авлоди". 2005, 136-бет

5. Садуллаев А.С., Сотликов А.Я. Хоразм Маъмун Академиясининг тарихий илдизлари. Урганч. 2003

6. Давлатёр Рахим, Шихназар Матрасулов. Феруз, шох ва шоир кисмати. Т.: 1991

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.