Научная статья на тему 'ХИВА ХОНЛИГИ ВА РОССИЯ САВДО-ДИПЛОМАТИК АЛОҚАЛАРИДА СУВ ЙЎЛЛАРИ МАСАЛАСИНИНГ ТАДҚИҚИ'

ХИВА ХОНЛИГИ ВА РОССИЯ САВДО-ДИПЛОМАТИК АЛОҚАЛАРИДА СУВ ЙЎЛЛАРИ МАСАЛАСИНИНГ ТАДҚИҚИ Текст научной статьи по специальности «Науки о Земле и смежные экологические науки»

CC BY
0
0
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Каспий денгизи / Орол денгизи / Амударё / Манғишлоқ / “Орол флотилияси” / “Амударё флотилияси” / истеҳкомлар / қайиқсозлик. / Caspian Sea / Aral Sea / Amu Darya / Mangyshlak / "Aral Flotilla" / "Amu Darya flotilla" / fortifications / shipbuilding.

Аннотация научной статьи по наукам о Земле и смежным экологическим наукам, автор научной работы — Нодира Холмонова

Хива хонлиги ва Россия дипломатик ва савдо алоқаларини амалга оширишда томонларни боғловчи йўлларга алоҳида эътибор қаратилганлиги мавжуд манбаларда таъкидлаб ўтилган. Икки давлат муносабатларининг хусусияти ўзгариши билан XIX асрга келиб, Россиянинг хонликни эгаллашга бўлган интилиши натижасида ундаги мавжуд сув йўллари (Амударё ва Орол)ни ўз таъсир доирасига киритишга уринишлар бошланади. Илмий адабиётларда бу борада бир қатор қарашлар бўлиб, мақолада империя, совет ва замонваий тадқиқотлардаги мазкур масала муаммолари хусусида фикр юритилади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

RESEARCHING THE ISSUE OF WATERWAYS IN TRADE AND DIPLOMATIC RELATIONS OF THE KHIVA KHANATE WITH RUSSIA

The available sources emphasize that in the implementation of diplomatic and trade relations between the Khanate of Khiva and Russia, special attention was paid to the ways connecting the parties. By the 19th century, with the change in the nature of relations between the two countries, as a result of Russia's desire to occupy the khanate, attempts began to include existing waterways (Amu Darya and Aral) in its sphere of influence. There are a number of views on this issue in the scientific literature, and the article examines the problems of this issue in imperial, Soviet and modern studies.

Текст научной работы на тему «ХИВА ХОНЛИГИ ВА РОССИЯ САВДО-ДИПЛОМАТИК АЛОҚАЛАРИДА СУВ ЙЎЛЛАРИ МАСАЛАСИНИНГ ТАДҚИҚИ»



ARTICLE INFO

RESEARCHING THE ISSUE OF WATERWAYS IN TRADE AND DIPLOMATIC RELATIONS OF THE KHIVA KHANATE

WITH RUSSIA Nodira Kholmonova

Academy of Sciences Institute of History PhD student nkholmonova@inbox.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.12531492

ABSTRACT

Received: 18th June 2024 Accepted: 24th June 2024 Online: 25th June 2024

KEYWORDS Caspian Sea, Aral Sea, Amu Darya, Mangyshlak, "Aral Flotilla", "Amu Darya flo tilla ", fortifica tions, shipbuilding.

The available sources emphasize that in the implementation of diplomatic and trade relations between the Khanate of Khiva and Russia, special attention was paid to the ways connecting the parties. By the 19th century, with the change in the nature of relations between the two countries, as a result of Russia's desire to occupy the khanate, attempts began to include existing waterways (Amu Darya and Aral) in its sphere of influence. There are a number of views on this issue in the scientific literature, and the article examines the problems of this issue in imperial, Soviet and modern studies.

ИЗУЧЕНИЕ ВОПРОСА О ВОДНЫХ ПУТЯХ В ТОРГОВЫХ И ДИПЛОМАТИЧЕСКИХ ОТНОШЕНИЯХ ХИВИНСКОЕ ХАНСТВА С РОССИЕЙ

Нодира Холмонова

АН Институт Истории Докторант 3 курса

nkholmonova@inbox.ru https://doi.org/10.5281/zenodo.12531492

ARTICLE INFO

ABSTRACT

Received: 18th June 2024 Accepted: 24th June 2024 Online: 25th June 2024 KEYWORDS

Каспийское море,

Аральское море,

Амударья, Мангышлак, «Аральская флотилия», «Амударьинская флотилия», укрепления, судостроение.

В доступных источниках подчеркивается, что при осуществлении дипломатических и торговых отношений между Хивинским ханством и Россией особое внимание уделялось путям, связывающим стороны. К XIX веку, с изменением характера отношений между двумя странами, в результате стремления России оккупировать ханство, начались попытки включить в сферу своего влияния существующие водные пути (Амударью и Араль). В научной литературе существует ряд взглядов на этот вопрос, и в статье рассматриваются проблемы этого вопроса в имперских, советских и современных исследованиях.

ХИВА ХОНЛИГИ ВА РОССИЯ САВДО-ДИПЛОМАТИК АЛО^АЛАРИДА СУВ

ЙУЛЛАРИ МАСАЛАСИНИНГ ТАД^И^И

é

Ws,

Received: 18th June 2024 Accepted: 24th June 2024 Online: 25th June 2024 KEYWORDS

Каспий денгизи, Орол денгизи, Амударё,

Мангишлоц, "Орол

флотилияси", "Амударё флотилияси", истеукомлар, цайицсозлик.

Хива хонлиги ва Россия дипломатик ва савдо алоцаларини амалга оширишда томонларни богловчи йулларга алощда эътибор царатилганлиги мавжуд манбаларда таъкидлаб утилган. Икки давлат муносабатларининг хусусияти узгариши билан XIX асрга келиб, Россиянинг хонликни эгаллашга булган интилиши натижасида ундаги мавжуд сув йуллари (Амударё ва Орол)ни уз таъсир доирасига киритишга уринишлар бошланади. Илмий адабиётларда бу борада бир цатор царашлар булиб, мацолада империя, совет ва замонваий тадцицотлардаги мазкур масала муаммолари хусусида фикр юритилади.

Хива хонлиги ва Россия уртасидаги узаро алоцаларни амалга оширишда карвон йуллари билан бир цаторда сув йулларининг хам ахамияти юцори булган. Тадцицотларда томонларнинг сув йулларидаги харакатларни ривожлантиришга харакат цилганликларига оид маълумотлар келтирилади. Табиийки бунда сув йули орцали цатновнинг хавфсизлиги катта ахамиятга эга булган. Урта Осиё сув йулларининг ахамияти борасида тарихчи У. Мавлонов махсус карвон йулларига багишланган монографиясида дарёлар (Амударё ва Сирдарё) циргогида кечувларни иазорат циладиган, бож солицлари ундириладиган ва кемалар тухташи учун хизмат циладиган бухталарга эга шахар ва цалъалар пайдо булган ва умуман, сув йуллари билан боглиц тегишли инфратузилмалар ривожланиб келганлигига хулоса цилади[1].

Урта асрлар хонликлар шахарлари ва карвон йуллари мавзусида тадцицот олиб борган Г. Агзамова Хива хонлигида шахарлар савдо марказлари сифатида царалиб, улар асосан дарё буйлари ёки сугориш каналлари атрофида цурилган булиб, бунда сотувчи ва харидор учун цулайлик яратиш мацсадида сув йулидан фойдаланилганлигини таъкидлаб утади[2]. XVIII асрдан бошлаб эса Хива - Россия савдо муносабатларида сув йули хам алохдда ахамият касб этиб, Россия тобора Урта Осиё худудида мустахкамланиб олиш учун Каспий, Орол денгизлари, Амударё ва Сирдарё атрофларида истехкомлар цуришга катта эътибор царата бошлайди. Рус хукумати бутун Урта Осиёда мустахкам урнашиб олиш ва хукмронлигини тула амалга ошириш учун хонликни тобора купроц эксплуатация цила бошлади. Барча сохани уз назоратига ола бошлаганидек, хонликни бошца худудлар билан богловчи йулларда хам хукмронликка интилди. Бу борада муаллифлар С.М. Диксон ва Р.М. Клемлар 1714-1717 йилларда амалга оширилган А. Бекович-Черкасский экспедицияси орцали Пётр 1 Урта Осиё ва Россия уртасидаги ицтисодий алоцаларни ривожлантириш учун Каспий денгизи буйлаб сув ва цуруцлик йулларини назоратга олмоцчи булган, деб цайд этади[3]. Тарихчилар томонидан сув

йулининг ахамияти Россиянинг Хиндистонга чициш орзуси билан богланиб талцин цилиниш холатлари хам мавжуд. Жумладан, Н. Халфин монографиясида Сирдарё, Амударё ва Оролда кемалар цатнови Куцон, Хива ва Бухорога ва Хиндистонга кириб бориш учун цулай йулларни очишига оид рус хукумати харакатлари келтирилади[4].

Россияни хонлик билан богловчи асосий сув йуллари Волга дарёси, Каспий ва Орол денгизлари орцали амалга оширилиб, бунда Каспий денгизининг урни бециёсдир. Тарихчи М. Йулдошев А. Чулошников маълумотларига таянган холда, XVII асрда Каспий денгизининг шарций сохилида 2 та пристан: Кабацли ва Караган (кейинчалик рус тарихий адабиётларида Туп Караган номи билан аталган) булганлигини цайд этади[5]. Муаллиф хужжатларда илк бор Кабацли пристани 1616-1617 йилларда, Караган пристани эса 1638 йилда тилга олинганлигини таъкидлайди. А. Чулошников Караган пристани Мангишлоцдаги Сарицтош курфазида, Кабацли эса Бузачи яриморолининг гарбида жойлашганлигини цайд этади[6]. Муаллиф шунингдек, хон хукумати Астрахан ва Мангишлоц уртасидаги сув йули учун рус хукуматидан куплаб савдо кемаларини юборишни сураганлигини курсатиб утади. Мазкур йулга оид маълумот Г. Агзамова мацоласида хам келтирилиб, муаллиф Хивани Россия билан боглайдиган асосий сув йули Мангишлоцда тугаганлиги, ундан кейин дашт йули орцали Амударё ва Оролга етиб келиш мумкинлигини цайд этади[7]. 1717 йил А. Бекович-Черкасский юриши иштирокчиси Хужа Нафаснинг курсатишича, 18 арс бошида Караганда пристанидан Хивагача булган йул Карагоч дарёси орцали утган. Муаллиф цуруцлик йулида талончилик ва цароцчиликлар купайган пайтлари савдо йуллари сув йули орцали амалга оширилганлигини таъкидлаб, бу борада рус подшоси Михаил Фёдоровичнинг 1634 йилда Хива хони Исмендияр хон (МИУТТ)га юборган ёрлигида айнан мазкур хавф борасида суз юритиб, савдо ва дипломатик миссия вакиллари Астрахандан ва ундан Кабацли пристани орцали хонликка ташриф буюришларига оид маълумотлар цайд этилади[8].

Хонлик ва Россия уртасидаги савдо ва дипломатик алоцаларда сув йули туридан тугри амалга оширилмасдан, бир вацтнинг узида дарё ва денгизларни бир-бирига боглашда цуруцлик йулидан хам фойдаланилган. Хонлик чегараларига етиб келган рус махсулотлари унинг шахарларига тарцалиш жараёнида давлатнинг асосий сув тармоцларидан Амударё ва Сирдарёдан унумли фойдаланишган. Тарихчи Н. Аллаева монографиясида инглиз савдогари Р. Гокнинг Амударёдаги мавжуд ички сув йули хацида маълумот келтирилади[9]. "Вестник Европы" журналида Хива хонлиги табиати, ахолиси, савдоси, алоца йуллари, хужалигига оид маълумотлар келтирилган цаторида босциндан олдинги даврда икки давлат учун Амударёнинг ахамиятини куриш мумкин. Жумладан, журналнинг алоца йуллари цисмида бунга эътибор царатилиб, баъзида Амударё орцали рус моллари Бухорогача кириб борганлиги, 1855 йилда юз берган галаёнлар натижасида Хива - Оренбург уртасидаги савдо Кухна Урганч буйлаб эмас, балки Амударё орцали Кунгирот ва Ойбуйир цалъалари орцали амалга оширилганлиги таъкидланади[10]. Саёхатчи А. Вамбери XIX аср урталарига келиб эса Россия хукуматининг олиб борган фаол дипломатик ишлари натижасида, рус кемалари Орол денгизи орцали Амударёнинг цуйи оцимида жойлашган ва Хива хонлигининг

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

шимолдаги мухим таянч шахарларидан булган Кунгиротгача келиб савдо цилиш хуцуцини цулга киритганлигини уз хотираларида цайд этган эди[11]. Мазкур маълумотларни уз тарихшунослик монографиясида цайд этган Б.В. Лунин муаллифнинг "Хива катта савдони Россия билан амалга оширади. Куплаб балицларни Россияга экспорт цилар экан, уларни олиб кетиш учун русларнинг узи охирги элчилик натижасида Кунгиротгача кириш хуцуцини олингач, 3 та усти ёпиц кемаларда Орол кулига етиб келишади"[12], деб цайд этади.

Амударё Россия учун хонликнинг ички ва ташци ицтисодиётини назоратга олишда мухим ахамият касб этган. Шунинг учун Амударё доим Рооссия диццат марказида булиб, барча даврларда унинг устидан назорат урнатишга, рус кемалари цатновини бемалол амалга оширишга интилиб келган. Бу орзу, 1873 йил хонлик Россия ярим мустамлакаси (протекторати)га айлангандан сунг амалга ошди. Бу хацида Т.Т. Сафаров мацоласида цайд этилади[13]. Унда 1873 йил 12 августда Россия ва Хива хонлиги уртасида тузилган ва имзоланган шартноманинг 5,6,7 - пунктларига асосан «Рус пароходларига ва бошца сузувчи кемаларига, улар хох давлатга царашли булсин, хох хусусий булсин, Амударёда эркин сузиб юриш хуцуци берилади», «Амударёнинг чап циргоги буйлаб, цаерларда цулай имконият мавжуд булса, руслар уз пристанларини цуриши мумкин», «бу пристанлардан ташцари, рус фуцаролари Амударёнинг чап сохили буйлаб уз омборхоналарини, факторияларини барпо этишлари мумкин эди», деб курсатилади. "Хорезм в истории государственности Узбекистана" номли хаммуаллифлар монографиясида 1873 йилдан сунг Хива кемалари Амударё буйлаб (хатто узига белгиланган цисмда хам) рус хукумати рухсатисиз сузолмаганлиги цайд этилади[14]. Тадцицотчи З.О. Корёгдиев хам Россиянинг мазкур экстерриториаллик хуцуци мавжудлигини мацоласида цайд этади[15]. Муаллиф шунингдек, хукмронлик ва фойданинг асосий цисми рус маъмурлари цулида булиб, кемалар хавфсизлиги масаласига хонлик маъмурлари жавобгарликка тортилганликларини хам таъкидлаб утади.

XIX асрдан бошлаб Россиянинг Урта Осиё, хусусан Хива хонлигига нисбатан ташци сиёсатида босиб олиш кайфияти устунлик цила бошлайди. Бу жараёнда харбий харакатларни амалга ошириш учун асосан сув йулларида турли истехком ва флотилиялар[*]1 ташкил этила бошланди. Мазкур флотилиялар фаолияти, уларни цуришдан кузланган асосий мацсад тарихчилар тадцицотларида акс этган булиб, Ш. Долимов мацоласида Орол ва Амударё флотилияларининг ташкил этилиши ва тугатилишига оид умумий маълумотлар келтирилади[17]. Муаллифлар О. Кушжонов ва Н. Полвоновлар Россия Туркистон йуналиши буйлаб 1840 йиллардан бошлаб Орол денгизи ва Сирдарё сохиллари буйлаб форт ва истехкомлар кура бошлаганини цайд этишади[18]. Мазкур даврда рус хукумати томонидан Орол денгизида флотилия, Сирдарёда эса 3 та форт ва бир цанча харбий юришлар учун таянч вазифасини бажарган истехкомлар цуришган. Муаллифлар Сирдарёнинг Оролга цуйилиш ерида 1847 йил

1 "флотилия" - х,арбий-денгиз флоти кемаларининг оператив бирлашмаси ёки уларнинг йирик кушилмаси (Долимов Ш. Тарих: Амударё ва Орол флотилиялари // htpp://azon.uz/content/tarih-amudaryo-va-orol-flotiliyalari. 17.04.2021)

Раим, 1848 йил Казалинск истехкомлари цурилиб, мазкур ерлар назоратига руслар хам шерикчилик цила бошлаганлигини айтиб утади[19]. ХХ аср бошида Ф. Лобисевич берган маълумотга кура Оцмачит цалъаси эгаллангач, хиваликларнинг Сирдарё буйидаги цозоцларга нисбатан таъсири доираси сусаяди ва 1855 йил граф Перовский Орол истехкомини ундаги мавжуд барча нарсалари билан кучириб утказишга буйруц беради (мазкур истехкомга зарурат цолмаган). Ундаги барча мавжуд нарсалар № 1 форт (Орол флотилияси)га кучирилади[20]. 1869 йилда Хива хонлигига юришга тайёргарлик ишлари бошланиб, полковник Столетов бошчилигидаги отряд Казалинскдан Хивага борадиган йулларни хавф-хатардан асраш мацсадида мазкур йуналишда Красноводск, Тош-Арват, Михайловск ва Муллацора фортларини цуришади[21]. Хонликда сув йуллари устидан рус хукумати назоратининг кучайганлигини улар томонидан тузилган Орол ва Амударё флотилиялари мисолида куриш мумкин. Тарихчи М. Рожкова монографияси ва тадцицотчи Л.Ю. Рузиева мацоласида Орол флотилиясига оид булган маълумотлар келтирилади[22]. Унга кура, 1847 йил Раим цалъаси цурилгандан кейин Орол флотилияси ташкил этилди. Флотилия 1870 йилларнинг охирларида битта буг баркас ва бешта баржадан иборат булгани холда, ундан олдинроц 1870 йилнинг 1 январига келиб Орол флотилиясида 11 офицер ва амалдор ва 319 та кичик хизматчилар хизмат цилди. 1870 йилнинг навигация даврида Орол флотилияси 154 минг пуд хукумат юкларини (асосан харбий характерга эга) ва фацат 8 минг пуд хусусий юкларни ташиб берди. Шундай цилиб, бу флотилия аниц харбий характерга эга булган. Замонавий тадцицотларида хаммуаллифлар А.О. Вербовой ва А.Н. Конеевлар цайд этилишича, Орол флотилиясининг цурилиши 1852 йилдан - Россия Сирдарёнинг Хива ва Куцон хонликларига царашли баъзи худудларини эгаллагандан сунг бошланган. Бунда рус хукумати Сирдарё устидан ва кейинчалик бутун Урта Осиёни назоратга олишни мацсад цилгани холда, Казалинск шахрида флотилия цурилиши учун махсус порт ташкил этилади. Мазкур флотилия харбий-денгиз флотилияси сифатида ташкил этилиб, харбий мацсадларга йуналтирилади[23]. РГА ВМФ 418 жамгарма манбасидан фойдаланган муаллифлар, мазкур флотилия Россиянинг Урта Осиёни эгаллашида фаол иштирок этмаганлигига флотилия таркибидаги харбий кемалар денгизда харакатланишга ихтисослашган булиб, дарёда кечиш улар учун цийинлиги билан боглиц булганлигини таъкидлашади. Мазкур муаммо император Александр II вафотидан сунг унинг угли Александр III томонидан хал этилиб, Орол флотилияси Амударё флотилиясига айлантирилиб, унга дарё кемалари бириктирилади. Орол флотилиясининг тугатилиши борасида С. Сулаймонов тадцицотида хам келтирилиб, муаллиф янги ташкил этилган Амударё флотилияси учун кемалар буюртма цилинмаганлиги учун 1884 йилда тугатилган Орол флотилияси Туркистон генерал-губернатори Н.О. Розенбах томонидан цайта ишга туширилиб, 1888 йилгача фаолият юритган[24]. Николай II даврига келиб флотилия харбий-цуруцлик байроги билан 1912 йилга цадар харакатлана бошлайди. 1917 йил воцеалари сабабли 1918 йилда флотилия тугатилади. Фацатгина 1920-1921 йилларда Туркистон харбий фронти харакатлари даврида цайтадан ташкил этилади ва 1921 йилда тугатилиб, фаолият юритмайди. Шунингдек, муаллифлар Орол флотилияси 1919-1920 йилларда бир йилга цайта ташкил этилиб, 1920 йил ноябрида тугатилади ва

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

бошца ташкил этилмади, деб цайд этадилар[25]. Муаллифлар флотилияларга Россия ташци сиёсатида харбий восита сифатида фойдаланилганлигига эътибор царатадилар.

Орол флотилиясининг мантиций давоми сифатида тузилган ва тадцицотларда эътироф этилган Амударё флотилияси узоц вацт фаолият олиб бормаган буса-да, Россиянинг Урта Осиёга харбий харакатларида фаол иштирок этади. Тадцицотчи А.Д.Васильев мацоласида Амударё флотилияси 1847 йилда ташкил этилган Орол флотилияси тугатилишидан чицарилган хулосалар буйича ташкил этилганлигини таъкидлайди[26]. Рус императори 1883 йил 26 январда Орол флотилияси фаолиятини тугатишга фармон беради. Муаллиф 1885 йилдан рус хукуматининг Урта Осиёда уз таъсир доирасини мустахкамлаш учун Волга, Каспий денгизи ва Амударёни богловчи темирйул цуриш масаласи кутарилганлигини цайд этади. Темирйул цуришга масъул этиб тайинланган генерал М.Н. Анненков (1835-1899) Амударёда флотилия цуриш зарурлигини, харбий ва темирйул цурилиши учун зарурий асбоб-анжомларни ва кейинчалик ундан унумли фойдаланилса мацсадга мувофицлигини таъкидлаганлигини А.Д. Васильев уз мацоласида келтиради[27]. Муаллиф шу таклиф доирасида 1887 йил ноябрда Харбий кенгаш маърузасида Амударё флотилияси штати тасдицланганлигини айтиб утади. Флотилиянинг аосий фаолияти бошланишини А. Сагдуллаев, О. Сотлицов ва О. Абдуллаевларнинг хаммуалифликдаги ишида 1887-1888 йиллар деб курсатилади[28]. А.Д. Васильев эса харбий ва денгиз вазирликлари уртасидаги ёзишмаларни урганиш натижасида маълум буладики, Амударё флотилияси 1887 йилдан 1893 йилгача булган даврда хар икки вазирликннинг "цулбола" флотилияси эканлиги ойдинлашади. Фацатгина 1888 йилга келиб флотилияга харбий денгиз флотилияси деб номланган уз номи берилади. 1893 йилдан эса бундай холатда флотилия денгиз вазирлигига буйсуниши лозимлиги борасидаги маълумотларга тухталиб утилади[29]. Муаллиф шу уринда Каспийорти оцлар фронтининг бошлиги, Урта Осиёда фуцаролар уруши цатнашчиси Б.Н. Литвиновнинг Амударё харбий денгиз флотилияси рус харбий флотининг нисбатан кучсиз харбийларидан ташкил топган булиб, улар инцилобий харакатларга мойил булишган деган фикрларини келтиради[30]. Айнан Б.Н. Литвиновнинг узи Амударё флотилияси харбийлари Чоржуйни эгаллашда асосий рол уйнаганлигини таъкидлаб, флотилия фаолиятини эътироф этади. А.Д. Васильев Туркистон улкаси буйсундирилгач Харбий вазирликка буйсунган булса, Амударё флотилияси Россия денгиз вазирлигига итоат этиши лозим булганлигини, аммо флотилия учун бача зарурий анжомлар харбий вазирлик томонидан цопланиб, унга буйсунинганлигига эътибор царатади. Ш. Алламуратов мацоласида Амударё флотилиясининг цурилишига 1880-1888 йилларда црилган Каспий денгизини Самарцанд билан боглаган Каспийорти темирйулини Ашхобод билан боглаш, бунда рус хукумати хар икки томонни доимий куприк билан бирлаштириш цийинлиги хисобига сув йулидан унумли фойдаланишга царор цилганлиги цайд этилади[31]. Муаллиф флотилия уз фаолияти давомида гарчи куп хам фойда келтирмаган булса-да Россия томонидан унинг фаолияти тухтатилмасдан асосий мацсад харбий-стратегик ахамияти учун хам сацлаб цолинганлигини таъкидлайди.

Шу уринда флотилия цурилиши сабабларига назар ташланса, архив хужжатларида цуйидагича келтирилади: "1. Йуловчи ташиш хизматини амалга ошириш, шунингдек, давлат ва хусусий шахслар учун Амударё орцали юк ташишни йулга цуйиш; 2. Харбий харакатлар бошланганда цурол-аслаха, озиц-овцат ва бошца махсулотларни Туркистон харбий округига ташиш ва уларга ёрдам курсатиш; 3. Каспийорти темирйули эхтиёжларини цондириш; 4. Гидрографик ишларни амалга ошириш"[32]. Бошца бир тадцицотчи Т.Т. Сафаров Амударё флотилияси рус харбий гарнизонларининг эркин харакат цилишини таъминлаш, Урта Осиёдаги темир йул магистраллари билан узвий богланиш мацсадларида ташкил этилган, дея цайд этади[33]. Флотилиянинг ахамияти борасида З.О. Корёгдиев "Амударё флотилияси империянинг Урта Осиёда Афгонистон ва Англияга царши стратегик линияга айлана бошлаган эди", мазмунидаги маълумотни келтириб утади[34]. Флотилия цурилишидан магрурланган Туркистон генерал-губернатори Н.О. Розенбах (1884-1889) "Амударё флотилиясининг ташкил этилиши, бизнинг Амударёда тула ва ажралмас хукмронлигимизни барчага англатиб туради", мазмунида фикр билдиради[35]. Муаллифлар О. Кушжонов ва Н. Полвонов хамда У. Мавлоновнинг тадцицотларида 1887-1888 йилларда Амударё флотилиясининг фаолияти натижасида Хиванинг Бухоро ва Россия билан ицтисодий алоцалари янада кучайганлигини таъкидланади[36]. Гарчи флотилиядан унумли фойдаланилган булса-да, унинг техник фаолиятига кам эътибор берилганлиги, оцибатда флотилиянинг ХХ аср бошларидаги фаолияти таъмирталаблигига оид маълумотлар А. Суздалцев ишида келтирилади. Муаллиф "Туркистан и сопредельные страны" номли ишида уз даврида Туркистонга оид алоца йуллари тугрисида маълумот беради. Мазкур маълумотлар ичида сув йули ва унда Амударёнинг ахамияти борасида хам фикрлар келтириб утади. Шунингдек, муаллиф Амударё пристанлари хацида тухталиб, унинг юцори оцимида Чоржуйдан Калиф, Карки, Термиз, цуйи оцимида эса Чоржуйдан Петро-Александровск ва Янги Урганчлар санаб утилади[37]. Муаллиф флотилиянинг асосий иш цисми Чоржуйдан Урганчгача булган цисмида амалга оширилишини алохида цайд этади. Россияда содир булган хукумат тунтаришларидан сунг хам Амударё флотилияси фаолият юритган булиб, С. Сулайманов тадцицотида 1918 йилда Каспийорти фронти харбий-сиёсий штаби Амударё флотилияси устидан тулиц назоратни уз цулига олганлиги цайд этилади[38]. Бундан флотилия деярли тулиц бир шаклда харбий мацсадларга буйсундирилганлигини англаш мумкин. Бундан ташцари мазкур флотилия кемалари Биринчи жахон уруши даврида жиддий зарарланган булиб, унинг катта цисми таъмирга мухтож булиб цолганди. 1919 йилда Каспийорти фронтида инцирозий хролат юзага келиб, флотилиянинг кейинги фаолияти РКП МК (б), РСФСР ХСК (совнарком) ва Турккомиссиянинг Урта Осиёдаги ваколатли вакилларига бохлиц булиб цолади. Мазкур флотилия харбий кемалари болшевикларнинг 1919 йил Хивага цилган юришида иштирок этади. Унда "Хивалик" пароходи, "Верний" теплоходи ва учта кичик кемалар Н.А. Шайдаков умумий рахбарлиги остида Кухна Урганч - Кипчоц - Гурлан - Хива йуналишида харакатланса, Д.А. Костюков бошчилигидаги рота Хужайлида цолади. Шундан сунг Амударё харбий флотилияси 1920 йил февралда Г.Г. Пинский рахбарлиги остида Туркистон фронтига буйсундирилади. Унинг асосий маркази эса Чоржуйда

жойлашган булган. Шундан сунг, орадан куп утмасдан 1920 йил апрелда М.Н. Калинин рахбарлигидаги флотилия Орол флотилияси таркибига киритилади. 1920 йил августида эса Туркистон фронти рахбари М.В. Фрунзе буйруги билан Амударё флотилияси Бухоро амирлигига царши харбий харакатларга тортилади. Умуман олганда, флотилиянинг 1917 йилдан кейинги фаолияти харбий мацсадларга йуналтирилиб, болшевиклар хокимичтини туркистон худудида мустахкамлашга царатилган тадбирларга фаол жалб этилади. 1920 йил 17 ноябрда харбий фронтнинг № 868 сонли буйруги билан Орол флотилияси Туркистон Республикасининг давлат балицчилик саноати бошцармаси таркибига утказилади. Натижада флотилиянинг харбий фаолияти якунланиб, "янги ицтисодий сиёсат", "саноатлаштириш", "цишлоц хужалигини коллективлаштириш" учун хизмат цила бошлайди[39].

Флотилиялар фаолияти тамоман рус хукумати манфаатларига буйсундирилганлигини мазкур сув йули орцали хонликка кириб келган ва олиб чициб кетилган махсулотлар сигими ва туридан хам англаш мумкин. Мазкур масалада бир цанча тарихчилар уз тадцицотларида батафсил маълумот бериб утади. С. Сулайманов тадцицотида Орол ва Амударё флотилияларининг 1847-1920 йиллардаги фаолияти ёритиилиб, Россия учун унинг ицтисодий ва харбий ахамияти кенг мушохада этилади[40]. Сув йули орцали 1897 йилда Россиядан Хивага умумий циймати 7,5 млн. рубллик 230 минг пуд товар келтирилган булса, 1911-1912 йилларда умумий киймати 18,6 млн. рубллик 2,2 млн. пуд микдорида товар келтирилган. Шу йилларда Хивадан Россияга олиб кетилган товарлар мицдори хам орта борди, яъни 1897 йилда Хивадан 3,9 млн. рубллик 482 минг пуд товар олиб кетилган булса, 1911-1912 йилларда 14,8 млн.рубллик 1,5 млн.пуд мицдоридаги товар олиб кетилган. Олиб кетилган товарларнинг асосини пахта ва беда уруги эгаллайди. Масалан, хонликдан Россияга 1899 йилда 150 минг пуд, 1900 йилда 320 минг пуд, 1905 йилда 450 минг пуд, 1910 йилда 600 минг пуд, 1911 йилда 680 минг пуд, 1912 йилда 700 минг пуд пахта юборилган. Фацат 1915-1916 йиллар мавсумида Хивадан Россияга 2 млн. пуд пахта олиб кетилган. Пахта билан бир каторда хонликда етиштириладиган беда уруги хам жахонга машхур булиб, 1912-1913 йилларда Россия, Германия, Америка Кушма Штатларига 250-300 минг пуд, 1914 йилда 400 минг пуд чикарилган. 1915 йилда Хивадан факат Гамбургга юборилган беда уруги 400 минг пудни ташкил килади. Амударё вохасида ундирилган беда уругининг афзаллиги унинг яхши униб чицишида эди. Шундай цилиб, Хива хонлиги аста-секин халкаро товар муомаласи гирдобнга тортила борди. Мазкур маълумотлар Г. Непесов, А.С. Садиков, О. Кушжонов ва Н. Полвоновлар тадцицотларида келтириб утилади[41]. 1913 йилда С.И. Гулишамбаров бошчилигида тузилган Урта Осиё темирйули учун хизмат цилувчи Туркистоннинг ицтисодий холатига оид статистик маълумотлардан иборат тупламда хонликдан Россияга Амударё флотилияси орцали ташиб кетилган 6 йиллик (1906-1911 йй.) пахта мицдори келтирилади (480 минг т.дан 680 минг т.гача кутарилган)[42]. Ёки яна бир маълумот тадцицотчи С. Сулаймонов томонидан келтирилиб, биргина 1914 йилда Амударё флотилияси ёрдамида хонликдан Россияга жами 457.620 пудлик хомашё ва яримтайёр махсулотлар ташиб кетилган. Мазкур маълумотдан флотилиянинг ицтисодий ресурсларни ташиб кетишда транспорт

ролини бажарганлиги аницланса, яна бир томони империянинг мустамлакачилик сиёсатининг мохияти очицланади. Мазкур холатни нафацат махсулотлар хажми мицдорида балки, флотилияда харакатланган кемалар сонида хам куриш мумкин. И. Юсупов диссер-тациясида, Ж.Ж. Жангабоев мацоласида Амударё флотилиясида 1897 йилда 220 та катта-кичик кемалар булган булса, ХХ аср бошида уларнинг сони 325 тага етказилганлиги цайд этади[43]. Бу эса хонликни талон-тарож цилиш, мавжуд хомашёларни ташиб кетиш кулами ортганлигидан далолат беради. Флотилия харакатини таъминловчи асосий цайиц ва кемаларнинг эгаси махаллий тадбиркорлар ва "Хива" хиссадорлик жамияти хисобланган. Дастлаб ташкил этилганда 4 та йирик кема, 5-6 та баржага эга флотилия 1913 йилда 1,5 мингдан ортиц катта-кичик цайиц ва кемаларни уз атрофига бирлаштира олди[44]. Шу уринда Флотилия таркибидаги кемаларнинг номланишига хам эътибор царатадиган булсак, уларнинг номланишида импералистик рухни куриш мумкин: "Царь" ва "Царица" (1888), "Царевич" (1895), "Великий князь" (1897), "Великая княгина Ольга" (1899), "Император Николай II" (1901)[45] шулар жумласидандир.

Хонликдаги сув йулларига боглиц булган кемачилик саноати, шу сохага ихтисослашган шахарлар хамда кемалар хажмига оид маълумотлар бугунги кунда тадциц этилган масалалардан бири саналади. Бу борада Г. Агзамова, Х. Зиёев, У. Мавлонов, Ж. Жангабоев, Т. Сафаров, Ш. Алламуратов ва И. Юсуповлар уз тадцицотларида маълумотларни келтириб утади[46]. Х. Зиёев хонликда кемачиликнинг 1837-1838 йиллардан бошлаб ривожланганлигини таъкидлаб, кемалар цатнови Амударё буйлаб Бухорога, Орол денгизи буйлаб Сирдарёнинг цуйилиш жойигача борганлигини цайд этади[47]. Тадцицотчи Ш. Алламуратов мацоласида хонликда сув йули орцали амалга ошириладиган харакатнинг асоси булган кемачилик ва уни тайёрлашга ихтисослашган шахарлар сифатида Хазорасп, Хонца ва Тошовузни хамда Карамаз ва Джаланди цишлоцларини курсатади[48]. Муаллиф цайиц-кема ишлаб чицаришга ихтисослашган масканлардан хаттоки 300 га яцин усталарни топиш мумкинлигини ва цайиц-кемаларнинг нархи уларнинг катта-кичик хажми, ишлатилган хомашё сифати билан боглицлигини цайд этади. Унга кура: 1.100 фунтгача юк кутарадиган цайицлар - 400 рубл, 900 фунтгача юк кутарадиганлари - 300 рубл, юк кутариш хажми 800 фунтдан ошмаган цайицлар эса 280 рублдан сотилган. Эътиборли томони Бухоро амирлигидан фарцлироц Хива хонлигида йирик кемаларни ясаш хон рухсати билан ёки 6-7 нафар хонга яцин темирчилар томонидан мустацил равишда ясалган[49]. Шу уринда Хива ва Хонцада ясалган цайицларнинг мустахкам булиб, тарихчи У. Мавлонов монографиясида хам цайд этилади. Муаллиф шунингдек, Хива цайицларида Амударё буйлаб Чоржуй яцинидаги "Россия юк транспорт жамияти"дан Кунгиротгача юк ташилганлигини манбалар асосида цайд этади[50].

Мазкур мавзуни ёритишда империя даври адабиётлари асосан икки давлат уртасидаги сув йулларини тула очиш учун уларнинг тадцицига багишланган булса, совет даври асарларида сув йуллари: асосан флотилияларнинг иш хажмига купроц ургу берилади. Кейинги давр адабиётларида эса масаланинг бошца томони, яъни, сув йулларини очиш, улардан фойдаланишнинг сиёсий ва ицтисодий омиллари нисбатан

é

Ws,

References:

1. Мавлонов У.М. Марказий Осиёнинг кадимги йуллари: шаклланиши ва ривожланиш босцичлари. Монография. -Т.: Akademiya, 2008 й. Б. 250.

2. Агзамова Г.А. Среднеазиатские центры торговли и пути, связывавшие их с Россией, вторая половина XVI - первая половина XIX в. Дисс.кандидата истор.наук. Ташкент, 1990. 195 с.; Автореферат. 21 с. С. 10.

3. Dixon S. The modernization of Russia, 1676— 1825. P. 33. Clem R. S. The Frontier and Colonialism in Russian and Soviet Central Asia. P. 30.

4. Халфин Н.А. Россия и ханства Средней Азии (первая половина XIX века). М., 1974. С. 178.

5. Юлдашев М.Ю. К истории торговых и посольских связей Средней Азии с Россией в XVI-XVII вв. - Ташкент, 1964. С. 56.

6. Чулошников А. Торговля Московского государства с Средней Азией в XVI - XVII вв.//МИУТТ. Ташкент, 1932. С. 75.

7. Агзамова Г.А. Волжско-Каспийский путь в XVI-первой половине XIX в. // Тюркологический сборник.. Ред.кол. С.Г. Кляшторный (пред.) и др. Москва: Вост. лит., 2003. С. 143.

8. Уша мацола. Б. 143.

9. Аллаева Н.А. Хива хонлигининг дипломатияси ва савдо алоцалари. Тошкент: "Akademnashr", 2019. Б. 361.

10. Туркмения и Хива.//Вестник Европы. 8-й год, июль, 1873. С. 142.

11. Вамбери А. Путешествие по Средней Азии. / Перевод с немецкого с примечаниями В.А. Ромодина. - СПб., 2005. - С. 289.

12. Лунин Б.В. Истрия Узбекистана в источниках. Узбекистан в сообщениях путешественников и ученых (20-80-е годы XIX в.). Ташкент: Фан, 1990. С. 143-144..

13. Сафаров Т.Т. Амударё сув йулининг савдо алоцаларидаги урни (XIX асрнинг иккинчи ярми XX аср бошлари) // Хоразм Маъмун академиясининг ахборотномаси. Хива, 2018-4. Б. 90-92.

14. Хорезм в истории государственности Узбекистана. Отв. редакторы: Ртвеладзе Э.В., Алимова Д.А. Ташкент, 2013. С. 236-237. Каранг: Гиршфельд В. Военно-статистическое описание Хивинского оазиса. М., 1902. С. 26.

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

15. Корёгдиев З.А. XIX аср охири - XX аср бошларида Амударё флотилияси фаолияти тарихидан ("Туркистон туплами" материаллари асосида) // Ученый XXI века, № 12. 2016. Б. 20.

16. Долимов Ш. Тарих: Амударё ва Орол флотилиялари // htpp://azon.uz/content/tarih-amudaryo-va-orol-flotiliyalari. 17.04.2021.

17. Кушжонов о., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтнмоий-сиёсий жараёнлар ва царакатлар (XIX яср иккинчи ярми - XX аср бнринчи чораги). Тошкент, 2007. Б. 32.

18. Уша адабиёт. Б. 36.

19. Лобысевич Ф. И. Поступательное движение в Среднюю Азию в торговом и дипломатическом отношениях. СПб., 1900. С. 124.

20. Кушжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтнмоий-сиёсий жараёнлар ва царакатлар (XIX яср иккинчи ярми - XX аср бнринчи чораги). Тошкент, 2007. Б. 36.

21. Рожкова М.К. Экономические связи России со Среденй Азией (40-60 годы XIX века). - М., 1963. - С. 89.; РузиеваЛ.Ю. XIX асрнинг 40-йиллари - XX аср бошларида Россия билан Урта Осиёни богловчи савдо йуллари // Scientific progress, V-2, 2021. Р. 753-759.

22. Вербовой А.О., Конеев А.Н. Военные речные флотилии в войнах XVIII-XX столетий в деле укрепления геополитического положения России. Опыт боевого применения / А. О. Вербовой, А. Н. Конеев. - СПб.: Алетейя, 2019. - 210 с. С. 154-155.

23. Сулайманов С.А. История Аральской и Амударьинской флотилий (1847-1920 гг.). Автореферат дисс. на соиск.уч.степ.ист.наук. Нукус, 2010. С. 14.

24. Вербовой А.О., Конеев А.Н. Военные речные флотилии в войнах XVIII-XX столетий в деле укрепления геополитического положения России. Опыт боевого применения / А. О. Вербовой, А. Н. Конеев. - СПб.: Алетейя, 2019. - 210 с. С. 156.

25. Васильев А.Д. Амударьинская флотилия и ее роль в истории Центральной Азии вторая половина XIX - начало ХХ в. Статья подготовлена при поддержке РГНФ, проект 15-31-12022.// Восточный архив № 1 (31), 2015. С. 15.

26. Генерал М.Н. Анненков х,ацидаги маълумотлар батафсил келтирилган: Басханов М.К. Русские военные востоковеды до 1917 г. Библиографический словарь. М., 2005. С. 17.

27. Васильев А.Д. Амударьинская флотилия и ее роль в истории Центральной Азии вторая половина XIX - начало ХХ в. Статья подготовлена при поддержке РГНФ, проект 15-31-12022.// Восточный архив № 1 (31), 2015. С. 15.

28. 1 Сагдуллаев А., Сотлицов О., Абдуллаев О. Сайид Исломхужа. Тошкент, 2005. Б. 12.

29. 1 Васильев А.Д. Амударьинская флотилия и ее роль в истории Центральной Азии вторая половина XIX - начало ХХ в. Статья подготовлена при поддержке РГНФ, проект 15-31-12022.// Восточный архив № 1 (31), 2015. С. 15.

30. Уша мацола. Б. 14.

31. Алламуратов Ш. XIX аср охири - XX аср бошларида Бухоро амирлиги ицтисодий х,аётида Амударё флотилиясининг урни // Утмишга назар, № 21 (2019). Б. 67.

32. УзМА. Жамгарма № 1089, Руйхат № 1, иш № 54. В. 2.

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

33. Сафаров Т.Т. Амударё сув йулининг савдо алоцаларидаги урни (XIX асрнинг иккинчи ярми XX аср бошлари) // Хоразм Маъмун академиясининг ахборотномаси. Хива, 2018-4. Б. 92.

34. Корёгдиев З.О. XIX аср охири - XX аср бошларида Амударё флотилияси фаолияти тарихидан ("Туркистон туплами" материаллари асосида) // Ученый XXI века, № 12. 2016. Б. 20-22.

35. УзМА. Жамгарма № 1, Руйхат № 17, иш № 902. В. 5.

36. Кушжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтнмоий-сиёсий жараёнлар ва царакатлар (XIX яср иккинчи ярми - XX аср бнринчи чораги). Тошкент, 2007. Б. 127.; Мавлонов У.М. Марказий Осиёнинг кадимги йуллари: шаклланиши ва ривожланиш босцичлари. Монография. -Т.: Akademiya, 2008 й. Б. 243.

37. Суздальцев А. Туркестан и сопредельные страны (Бухара, Кашгар, Афганистан, Персия и Хива). Самара, 1919. С. 87.

38. Сулайманов С.А. История Аральской и Амударьинской флотилий (1847-1920 гг.). Автореферат дисс. на соиск.уч.степ.ист.наук. Нукус, 2010. С. 17.

39. Сулайманов С.А. История Аральской и Амударьинской флотилий (1847-1920 гг.). Автореферат дисс. на соиск.уч.степ.ист.наук. Нукус, 2010. С. 19.

40. Уша адабиёт. Б. 25.

41. Непесов Г. Иэ истории Хорезмской реаолюции 1920-1924 гг. Ташкент, 1962, С. 29. Садыков А.С. Экономические связи Хивы с Россией. Ташкент: Наука, 1965. С. 165. Кушжонов О., Полвонов Н. Хоразмдаги ижтнмоий-сиёсий жараёнлар ва царакатлар (XIX яср иккинчи ярми - XX аср бнринчи чораги). Тошкент, 2007. Б. 128.

42. Экономический обзор Туркестанского края обслуживаемаго Средне Азиатской железной дороге. Ч.1. Производительная силы страны. Составитель С.И. Гулишамбаров. Асхабад, 1913 С. 168.

43. Юсупов И. Хоразм вохасида алоца тизими тарихидан (1873-2018 йй.) Тарих фанлари буй. ном. дисс...Тошкент, 2020. Б. 43. Жангабаев Ж.Ж. Место водного пути в системе транспортных коммуникаций в регионах южного Арала (XVIII-XIX вв.) // С. 95.

44. Алламуратов Ш. XIX аср охири - XX аср бошларида Бухоро амирлиги ицтисодий хаётида Амударё флотилиясининг урни // Утмишга назар, № 21 (2019). Б. 69-70..

45. Сафаров Т.Т. Амударё сув йулининг савдо алоцаларидаги урни (XIX асрнинг иккинчи ярми XX аср бошлари) // Хоразм Маъмун академиясининг ахборотномаси. Хива, 2018-4. Б. 93.

46. Агзамова Г.А. Среднеазиатские центры торговли и пути, связывавшие их с Россией, вторая половина XVI - первая половина XIX в. Дисс.кандидата истор.наук. Ташкент, 1990. 195 с. С. 100; С. 10. ЗиёевХ. Тарихнинг очилмаган сахифалари. Тошкент, 2003. Б. 100-101.; Мавлонов У.М. Марказий Осиёнинг кадимги йуллари: шаклланиши ва ривожланиш босцичлари. Монография. -Т.: Akademiya, 2008 й. Б. 224.; Жангабаев Ж.Ж. Место водного пути в системе транспортных коммуникаций в регионах южного Арала (XVIII-XIX вв.) / / С. 95.; Сафаров Т.Т. Амударё сув йулининг савдо алоцаларидаги урни (XIX асрнинг иккинчи ярми XX аср бошлари) // Хоразм Маъмун академиясининг ахборотномаси. Хива, 2018-4. Б. 93.; Алламуратов Ш. XIX аср охири - XX аср бошларида Бухоро амирлиги

Innovative Academy Research Support Center UIF = 8.1 | SJIF = 7.899 www.in-academy.uz

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

ицтисодий х,аётида Амударё флотилиясининг урни // Утмишга назар, № 21 (2019). Б. 6970.; Юсупов И. Хоразм вох,асида алоца тизими тарихидан (1873-2018 йй.) Тарих фанлари буй. ном. дисс...Тошкент, 2020. Б. 43.

47. Зиёев Х. Тарихнинг очилмаган сахифалари. Тошкент, 2003. Б. 100-101.

48. Алламуратов Ш.А. История Амударьинского судостроения // Бюллетень науки и практики. 2020. Т. 6. № 10. С. 424.

49. Уша мацола. Б. 424-425.

50. Мавлонов У.М. Марказий Осиёнинг кадимги йуллари: шаклланиши ва ривожланиш босцичлари. Монография. -Т.: Akademiya, 2008 й. Б. 224.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.