Научная статья на тему 'КИШИЛИК ЖАМИЯТИДА ДЕНГИЗ ТРАНСПОРТИНИНГ АҲАМИЯТИ БОРАСИДАГИ ДИАЛЕКТИК ЁНДОШУВЛАР'

КИШИЛИК ЖАМИЯТИДА ДЕНГИЗ ТРАНСПОРТИНИНГ АҲАМИЯТИ БОРАСИДАГИ ДИАЛЕКТИК ЁНДОШУВЛАР Текст научной статьи по специальности «Технологии материалов»

56
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
дарѐ ва денгиз транспорти / диалектика / кашфиѐт / тараққиѐт / эҳтиѐж.

Аннотация научной статьи по технологиям материалов, автор научной работы — Бахриддин Лутфуллаевич Салимов, Абдулазиз Вахоб Ўғли Воитжонов, Жавоҳир Хожиакбар Ўғли Маматқулов

Мақолада диалектика тамойилларига асосан дунѐдаги ҳамма нарса доимий ўзгариш ва ҳаракатдадир. Ҳеч нарса ва ҳодиса бир ҳолатда ўзгаришсиз қола олмайди. Бу жараѐн ҳамма нарсага, жумладан коммуникация ва транспорт тизимига тааллуқли эканлиги, шулар қатори денгиз транспортига ҳам алоқадорлиги диалектик нуқтаи назардан таҳлил этилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Похожие темы научных работ по технологиям материалов , автор научной работы — Бахриддин Лутфуллаевич Салимов, Абдулазиз Вахоб Ўғли Воитжонов, Жавоҳир Хожиакбар Ўғли Маматқулов

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Текст научной работы на тему «КИШИЛИК ЖАМИЯТИДА ДЕНГИЗ ТРАНСПОРТИНИНГ АҲАМИЯТИ БОРАСИДАГИ ДИАЛЕКТИК ЁНДОШУВЛАР»

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 11 | 2022

ISSN: 2181-1385_Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

КИШИЛИК ЖАМИЯТИДА ДЕНГИЗ ТРАНСПОРТИНИНГ АХДМИЯТИ БОРАСИДАГИ ДИАЛЕКТИК ЁНДОШУВЛАР

Бахриддин Лутфуллаевич Салимов Абдулазиз Вахоб ртли Воитжонов Жавохдр Хожиакбар ртли Маматкулов

Тошкент давлат транспорт университети

АННОТАЦИЯ

Маколада диалектика тамойилларига асосан дунёдаги хамма нарса доимий узгариш ва харакатдадир. Х,еч нарса ва ходиса бир холатда узгаришсиз кола олмайди. Бу жараён хамма нарсага, жумладан коммуникация ва транспорт тизимига тааллукли эканлиги, шулар катори денгиз транспортига хам алокадорлиги диалектик нуктаи назардан тахлил этилган.

Калит сузлар: дарё ва денгиз транспорти, диалектика, кашфиёт, тараккиёт, эхтиёж.

КИРИШ

Ана шу денгиз йули инсоният тарихида курукликдаги карвон йулларидан кейин пайдо булган алока йули саналади. Шу уриндан бир нарсани унутмаслик лозимки, бундан дарё ва денгиз йуллари «Буюк ипак йули» ахамияти тушиб кетган 16-17 асрларда вужудга келган деган хулоса келиб чикмаслиги керак. Бу даврда узок масофаларга олиб борувчи, куплаб юкларни ташишига ярайдиган кемалар яратилган, киъталараро денгиз йуллари очилиши, давомли тус олган булсада, лекин денгиз йуллари кадим замонлардан мавжуд булган булиб, одамлар кемаларда дарёлар ва денгизларда сузганлар. Йуловчиларни ва юкларни ташишда денгиз йулларидан фойдаланиш утмиш даврлардан бошланган. Инсоният цивилизациясининг кадимий бешиги сифасида эътироф этиб келинаётган Месопотамия ва Миср худудларидан окиб утувчи Дажла ва Фрот хамда Нил дарёларида эрамиздан минг йиллар илгари эшкакли ва елканли кемалар сузганлиги маълум.

МУХ,ОКАМА ВА НАТИЖАЛАР

Кадим замонларда кемачилик ва денгиз йули сохасида илк муваффакиятларни кулга киритган хал; Финикияликлар булган. «Финикия - хозирги Ливан ва Сурия давлатлари худудининг бир кисмида мавжуд булган кадимги давлат»

November, 2022

280

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

булган. Ушбу давлат денгизчилари Уртаер денгизи буйлаб денгиз йулларини

очганлар. Улар уз кемаларида, шимолий йуналишда Гибралтар бугози оркали Буюк Британия оролларигача, жанубий йуналишда эса кизил денгиз оркали хинд океанига етиб борганлар. Шунингдек, Финикиялик денгизчиларнинг шаркий худудлар жумладан, Марказий Осиё улкалари билан хам алокада булганлиги хакидаги маълумотлар хам учрамокда. Тугри, бу фикрни эшитган баъзилар, - булиши мумкин эмас, - деб хитоб килиши мумкин. Уларни тушуниш мумкин. Чунки, кадимги Финикия давлати мавжуд булган улкалар билан Марказий Осиё уртасидаги масофа жуда узок ва бу худудлар бир-бирлари билан сув йуллари билан богланмаган. Шундай экан, Финикиялик денгизчиларнинг кемалари кандай килиб Марказий Осиёга сузиб келганлар. Ёки, аксинча Марказий Осиё денгизчиларнинг кемалари кай тарзда Урта Ер денгизининг сохилларида жойлашган Финикияга бориб колишлари мумкин. Дархакикат, бугунги дарё ва денгизларнинг географик жойлашувида, буни имкони йук. Бирок, бугунги географик холат аввал бошидан шундай булмаганку. Табиатни бугунги куриниши хам, абадий шу тарзда колиб кетмайди.

Диалектика тамойилларига асосан дунёдаги хамма нарса доимий узгариш ва харакатдадир. Х,еч нарса ва ходиса бир холатда узгаришсиз кола олмайди. Бу жараён хамма нарсага тааллуклидир. Бунда факат битта фарк бор - бу вакт масаласи. Баъзи нарса ва ходисаларнинг узгариши учун кунлар, соатлар ва дакикалар хам кифоя килиши мумкин. Масалан, 2020 йилнинг 31 май куни Тошкент вакти билан 00 : 22 да А^Ш нинг «SpaceX» компанияси космосга учирган «Falcon 9» ракетаси санокли дакикаларда ер орбитасига чикиб улгурди. Дехкончиликда хамма биладиган нарса: ерга сепилган уругни бир неча кунлар ичида униб чикиши ва шу каби куз олдимизда содир буладиган куплаб узгаришларни мисол сифатида курсатишимиз мумкин. Лекин, шу билан узгариши учун йиллар, асрлар, минг йиллар ва хаттоки миллион йиллар керак буладиган узгаришлар хам бор. Агарда биз бу масалага диалектик нуктаи назардан ёндошсак, масалани илмий жихатдан тушунтириш имкониятлари хам кенгайиб боради. Урта Осиёда кадимда халкаро денгиз йулининг борлиги, бу ерда кемачилик хам тараккий этганлигидан дарак беради. Негаки, денгиз транспортини кемаларсиз тасаввур этиб булмайди. Зотан, узок масофаларга катнаш ва огир юкларни ташиш учун кучли ва чидамли кемалар керак булган. Уз навбатида, бундай кемаларни ясаш учун акл, билим ва

куникма зарур булган.

November, 2022

Маълумотларга Караганда «Урта Осиёда кеманинг дастлабки тасвири Нукусдан 20 км наридаги Бештубе кояларидаги суратларда акс эттирилган... С.П. Толстовнинг фикрича, Бештубедаги сувратда тасвирланган кема шаклининг санаси эрамизгача III дан I мингйиллик бошларигача хисоб килинадики, бу бринж даврига тугри келади... Бу финикияликлар кемасидир. У асосан савдо кемаси булиб, эрамизгача VIII асрга оид Сарагон II саройининг буртма суратларида акс эттирилган. Бештубе коясида тасвирланган кема сингари у хам бир елканли, бир мачтали булиб, мачтани бири тумшукка, бири куйрукка тортиб богланган икки аркон ушлаб туради». Мана сизга илмий асосланган исбот: бир-биридан жуда узок (тахминан 6 минг км атрофида) масофада жойлашган иккита манзилгохда бир хил кемани тасвирини чизилганлигини кандай тушунтириш керак. Бир-бирларидан шунча узокликда булган ва бундан оз эмас, куп эмас уч минг йиллар мукаддам яшаган одамларнинг бир хил нарсанинг тасвирини кандай килиб, шу даражада ухшатиб чизишлари мумкин. Кейин, кемаларнинг тасвири мураккаб чизма хисобланади. Уни, бу тарзда аникликда, шунчалик хаёлдан чизишнинг иложи йук. Бу кемаларнинг чизмаларини бу тарзда ухшатиб чизишнинг ягона йули бу - уша кемаларни узига караб чизишдир. Демак, бу кемалар иккала манзилгохларда хам бирдек мавжуд булган. Мантикан хулоса чикарамиз: бир хил кеманинг бир-биридан олисда жойлашган икки жойда булиши, бу кемалар ушбу худудлар орасида сузиб юрганлигини билдиради. Хулоса шуки, кадимда Урта Осиёнинг дунё мамлактлари билан халкаро денгиз алока йуллари оркали ижтимоий муносабатлари урнатилган.

Урта Осиёнинг икки марказий дарёлари булган Амударё билан Сирдарё, халкаро ва ички савдода мухим алока йуллари вазифасини утаган. Ушбу дарёларда кайиклар ва кемалар куплаб сузиб юрган. Кайиклар кечувларда савдогарларни, сайёхларни ва уларнинг юкларини дарёнинг бир киргокидан иккинчи киргокига утказиб куйган. 1400 йиллар бошида Урта Осиёга сафар килган Испаниялик сайёх Клавихо куплаб мамлакатларда булган ва уларнинг подшохлари билан учрашган. Хусусан, уша жахоннинг тенгсиз хукмдори хисобланган Амир Темурнинг кабулида хам булган. Клавихо Урта Осиё минтакасининг ижтимоий - иктисодий ахволи тугрисида куплаб маълумотларни ёзиб колдирган. Жумладан, у уз асарларида, дарё алока йуллари хакида тухталиб утган. Клавихонинг таъкидлашича, «Уша вактда Амударёда кайиклар сузган, одамларни бир сохилдан бошкасига элтган, шуниси хам борки, одам элтиш учун сузишга рухсат берилган махсус ёрлик ёки фармон булиши шарт

November, 2022

282

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 11 | 2022

^SSN^^m-m^^^^^^ite-Factor^O^

хисобланган». Урта Осиёда Амир Темур хукмронлиги даврида булган Клавихонинг бу ёзувидан икки мухим хулоса келиб чикади: биринчиси, Амударёда одамларга, хусусан савдогарлар ва сайёхларга хизмат курсатувчи кайиклар булганлиги ва улар кечувларда кишиларни у сохилдан бу сохилга утказиб куйганлиги; иккинчидан, бу иш шугулланиш учун махсус ёрлик ёки фармон булишлиги, яъни хозирги тил билан айтганда лицензия булиши шарт булган.

Китъалар уртасидаги асосий денгиз йулларининг кашф этилиш жараёни XV асрлардан бошланди. Янги денгиз йулларнинг очилишининг уз зарурий -объектив сабаблари бор эди. Бунда асосий сабаб шунда эдики, бу вактга келиб Европанинг Осиё мамлакатлари билан буладиган савдо алокалари жуда кискариб кетди. Шаркдан олиб келинадиган, Европаликлар учун жуда зарур буладиган ипак, шойи ва бошка турдаги матолар, мурч, занжабил каби зираворларва бошка керакли булган махсулотлар деярли келмай куйди. Маълумки, бу махсулотлар Европага курукликдаги «Буюк ипак йули» оркали олиб келинарди. Ушбу йулнинг Осиёдан Европага олиб утувчи асосий нуктаси Константинополь шахри булган. Мазкур шахар 1453 йилда Усмонли Турклар давлати томонидан забт этилади ва Истанбул деб кайта номланади. Лекин, иш факат шахарни кайта номлаш билан тугамади. Турк давлатининг кудратли харбий денгиз кучлари Урта ер денгизи ва Кора денгиз буйлаб утадиган денгиз йулларини хам беркитди. Хуллас, Европанинг минг йиллардан буён Шарк билан боглаган кадимий савдо йуллари бархам топди. Бу холат изсиз кетмади. Европа давлатларининг ижтимоий - иктисодий тараккиётига узининг салбий таъсирини курсата бошлади. Айникса, ушбу салбий таъсир ахолининг кундалик - маиший турмушида жуда сезиларли тарзда курина бошлади. Европани Шарк билан боглайдиган янги денгиз йулларини излаб топиш хаёт-мамот масаласига айланди. Шу боис, Европадаги купчилик давлатларнинг хукуматлари Шаркка Гарбдан денгиз йули очиш борасида бош котиришиб, бу борада изланишлар олиб бормокчи булган денгизчи ва саёхатчиларнинг фаолиятини рагбатлантира бошладилар. Бу масалада энг фаол булганлар Португалия ва Испания хукуматлари эди.

Китъалараро денгиз алока йулларининг топилиши дунё савдо алокаларини кескин узгартириб юборди. Бир вактлар савдо марказлари хисобланган Урта Ер денгизидаги баъзи шахарлар, портлар уз ахамиятини йукотди. Уларнинг урнига янги савдо марказлари ва портлар шаклланди. Чунки жахон савдо алокалари Урта Ер денгизидан Дунё океанларига кучди.

November, 2022

283

Academic Research in Educational Sciences Volume 3 | Issue 11 | 2022

ISSN: 2181-1385_Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

Португалияликларнинг Африкани айланиб утиб, Х,индистонга йул топишлари Европанинг бошка давлатларининг, айникса, Испанияни харакатини тезлаштирди. Шундан кейин аввал номаълум булган куплаб ерлар кашф этилди, денгизлар ва дунё океанлари буйлаб янгидан-янги денгиз йулларига асос солинди. Кашф этилган худудларга хам тарккиёт кириб борди. Европанинг бошка китъалар билан савдо алокалари хажми обора орта бошлади. Фан-техника тараккиётига ва саноатни вужудга келишида мухим омил булди. Денгиз йулларининг очилиши ва денгиз транспортининг ривожланиши куп давлатларга тугридан-тугри алокалар ва ижтимоий муносабатларни урнатиш имкониятини берди. Курукликда йиллар давомида бориб келинадиган жойларга денгиз йуллари оркали ойлар ичида бориб келинадиган булди. Таннарх масаласи, маълумки, курукликдаги савдо карвонларининг харакатланиши учун жуда катта маблаглар сарфланарди. Юкларни ташиш учун бир неча юзта отлар ва туялар керак булган. Бу жониворлар учун эса доимо ем-хашак сотиб олинган. Карвондаги юкларни ортиш, тушириш билан шугулланиш учун унлаб хаммоллар зарур булган. Хдммолларга ва карвондаги бошка хизматчиларга маош туланган. Ойлаб, йиллар давом этадиган машаккатли сафарларда иштирок этадиган карвондаги кишиларни еб-ичиши, кийими ва йулларда карвонсаройларда дам олишлари учун катта маблаглар талаб килинган. Бу сарф-харажатлар савдо карвонларида ташиладиган махсулотларига уз таъсирини курсатмасдан колмаган. Денгиз йулларида кемалар воситасида амалга оширилган савдо-сотик жараёнларида сарф-харажатлар нисбатан камрок булган. юзлаб отлар ва туялар ташийдиган юклар битта кемага ортилган. Кема экипажи сони хам карвон аъзолари сонидан анча кам булган. Кейин кемалар карвонлар сингари тез-тез тухтаб, карвонсаройларда дам олишмаган ва хокозо. Хуллас денгиз йуллари курукликдаги карвон йулларидан афзал булган.

XУЛОСA

Денгиз йyллaридaн фойдаланиш имкониятига эга бyлгaн мамлакатлар кyрyкдикдaги карвон йyллaридaн фойдаланишдан воз кеча бошлаганлар. Окибатда кyрyкдикдaги карвон йyллaри Уз Урнини денгиз йyллaригa бyшaтиб берди. Бу xолaт бир неча юз йил давом этди. Качонки, денгиз кемаларига ракобат кила оладиган, курукликда xaрaкaтлaнaдигaн автомобиллар ва темир йулларда юрадиган паровозлар кашф этилгач, курукликдаги йуллар уз урнини ва axaмиятини кайтара бошлади. Негаки, автомобиллар ва темир йуллари узининг тезкорлиги, фойдали

November, 2022

284

ISSN: 2181-1385

Cite-Factor: 0,89 | SIS: 1,12 | ASI-Factor: 1,3 | SJIF: 5,7 | UIF: 6,1

иш коэфценти, самадорлиги ва жихатлари билан утмишдоши булган карвон йулларига караганда анча олдинга кетган эди.

Ижтимоий муносабатларнинг диалектик тахлилини урганар эканмиз, аввало ижтимоий муносабатларни классификациясини тузиш диккатга сазовор эканлигини сездик. Шу нуктаи назардан бизнинг фикримизча ижтимоий муносабатларнинг турлари, яъни, классификацияси жамиятда мавжуд тоифалар, табаклар ва бошка турли хил ижтимоий катламларга мос тарзда тузилиши максадга мувофик буларди.

REFERENCES

1. O'zME. - T.: 2008. 9-jild. - Б. 252.

2. Эдвард Ретвеладзе. Сугдлик денгизчилар. Жахон адабиёти. 2002 йил, 11-сон. - Б. 125-133.

3. Бахриддин Лутфуллаевич Салимов (2022) УЗБЕКИСТОН ТАРАККИЁТИДА КОММУНИКАЦИЯ ВА ТРАНСПОРТ ТИЗИМИНИНГ УРНИ. Academic research in educational sciences, 3 (TSTU Conference 1), 403-407.

4. Salimov B.L. Expression of Dialectic Categories in the Individual's Social Life // openaccessjournals. eu. International Journal of InnovativeAnalyses and Emerging Technology. Volume: 1, lssue 4, 2021. -Р.16-18.

5. Салимов Б.Л. Ижтимоий муносабатларнинг коммуникация ва транспорт тизими билан детерминистик богликлигининг гносеологик тахлили. Фалсафа фанлари доктори диссертацияси. Узбекистон Миллий университети. Тошкент. 2022, 224 б.

6. ISalimov Baxriddin Lutfullaevich. The philosophical role of dialectical categories in human life. Oriental Renaissance: Innovative, educational, natural and social sciences. Volume: 1, lssue 6, 2021. -Р.406-410.

November, 2022

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.