Научная статья на тему 'ХИТОЙ ЗАМОНАВИЙ ШЕЪРИЯТИ ТАРАҚҚИЁТИДА ТАГОР ПОЭТИКАСИНИНГ ЎРНИ'

ХИТОЙ ЗАМОНАВИЙ ШЕЪРИЯТИ ТАРАҚҚИЁТИДА ТАГОР ПОЭТИКАСИНИНГ ЎРНИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
23
4
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
Тагор / шеърият / маданиятлараро мулоқот / 4май ҳаракати / таржима / таъсир. / Tagore / poetry / cultural exchange / May 4th movement / translation / influence.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Очилов, Озоджон Мардиевич

1913-йилдан бошлаб Р.Тагор ижоди босқичма-босқич Хитойга кириб кела бошлади. 1923 йилгача бўлган қисқа ўн йил вақт ичида Тагор ва унинг асарлари нафақат кўпчиликка маълум бўлиш даражасига етди, балки кўплаб хитой адабиётшунос олимларининг ҳам эътирофига сазовор бўлди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE ROLE OF TAGORE'S POETICS IN THE DEVELOPMENT OF MODERN CHINESE POETRY

From 1913, Tagore's literary works were gradually introduced to China, until 1923, in a short period of ten еars, Tagore and his literary works have not only reached the point of being widely known, but also been admired by many Chinese scholars.

Текст научной работы на тему «ХИТОЙ ЗАМОНАВИЙ ШЕЪРИЯТИ ТАРАҚҚИЁТИДА ТАГОР ПОЭТИКАСИНИНГ ЎРНИ»

ХИТОИ ЗАМОНАВИИ ШЕЪРИЯТИ ТАРАВДИЕТИДА ТАГОР

ПОЭТИКАСИНИНГ УРНИ

d https://doi.org/10.5281/zenodo.7393931

Очилов Озоджон Мардиевич

PhD доцент ТДШУ Тошкент шахри Узбекистан Тел: 998903492268, э-манзил: ozodochilov85@gmail.com

АННОТАЦИЯ

1913-йилдан бошлабР.Тагор ижоди босцичма-босцич Хитойга кириб кела бошлади. 1923 йилгача булган цисца ун йил вацт ичида Тагор ва унинг асарлари нафацат купчиликка маълум булиш даражасига етди, балки куплаб хитой адабиётшунос олимларининг уам эътирофига сазовор булди.

Калит сузлар: Тагор; шеърият; маданиятлараро мулоцот;4май уаракати; таржима; таъсир.

ABSTRACT

From 1913, Tagore's literary works were gradually introduced to China, until 1923, in a short period of ten ears, Tagore and his literary works have not only reached the point of being widely known, but also been admired by many Chinese scholars.

Key words: Tagore; poetry; cultural exchange; May 4th movement; translation; influence.

Рабиндранат Тагор 1913 йил адабиёт буйича Нобель мукофотини кулга киритгач унинг довруги бутун Шарк буйлаб ёйилди, бинобарин у бундай нуфузли мукофотни кулга киритган биринчи осиёлик шоир эди. Тагор узининг бетакрор шаркона карашлари ва фалсафаси билан тезда адабиёт ихлосмандларининг эътирофига сазовор булди. Осиёда Тагорга кизикиш дастлаб Японияда кенг таркалди. Бу даврда яъни 20 асрнинг 1 -чорагида Япония кенг камровли ислохотлар натижаси уларок, Гарб билан якиндан алокаларни урнатган ва хар томонлама ривожланиш боскичига кутарилган эди. Шу сабабдан у атрофидаги бошка мамлакатлардан юксалиш нуктаи назаридан анча олдиндан булиб, бу хитойлик талабалар ва зиёлиларни узига жалб килган. Шу тарика хитойликлар Р.Тагор асарлари билан илк марта Японияда танишишди. 1913-йилдан бошлаб унинг асарлари хитойда таркала бошлади ва 1923 йилгача,

R О #

киска ун йил ичида Тагор ва унинг асарлари нафакат купчиликка маълум булиш даражасига етди, балки куплаб хитой олимларининг эътирофи ва эътиборига сазовор булди. Нихоят, 1924 йилда Р.Тагор хитой зиёлиларининг таклифига биноан Хитойга келди. У Хитойга ташрифлари давомида жами 20 та катта ва 10 та кичик доираларда маърузалар килдиХитойнинг энг машхур ёзувчи ва адиблари билан якиндан алокада булди.

Хитой замонавий адабиётига Тагорнинг шеърияти салмокли таъсир курсатгани яккол сезилади. Тагордан килинган таржималар ва унинг кенг таркалиши хитой замонавий поэзиясида янги сахифа очди ва унинг кейинги тараккиётида мухим рол уйнади деб айтиш мумкин. Хусусан буни икки жихатда куриш мумкин: биринчиси, гоявий таъсир булиб, Тагор шеъриятининг бадиий консепцияси хилма-хил ва мураккаблиги сабаб хитой адабиётшунослари дастлаб ундаги барча гояларни тулик кабул килиша олмади. Шунинг учун "4 май" адабий харакати таъсирида хитой адабиётшунослари Тагор шеъриятининг мазмун-мохиятнин очиб беришга каттик киришишди. Бу эса Тагорни тулик англаш ва таъсир доирасининг янада кенгайишига олиб келган булиши керак. Хитой шеъриятига асосан шоирнинг "мухаббат фалсафаси" ва "пантеизм" борасидаги хос карашлари кучли таъсир курсатганлиги кузатилади. Иккинчиси, услубий ва шаклий таъсир булиб, Тагор шеъриятининг кенг куламда таржима килиниши ва хитой шеъриятининг анъанавий тенденциялардан воз кечишга булган хдракати ва шеърият сохасида модернизацияга булган кучли эхтиёж сабаб Тагор шеъриятининг узгача услуби ва шаклий хусусиятлари узлаштирила бошланди.

Уткан асрнинг 20-йилларида Тагор ижоди шиддат билан таркалишда давом этди. Тегишли хужжатларга кура 1921 йилдан 1925 йилгача нашр этилган йирик газеталар ва даврий нашрларда жами 649 та чет эл адабиётига мансуб шеърлар эълон килинган булиб, улардан 135 таси айнан Тагор ижодига тегишлидир, бу 20.8% ни ташкил килади2. Куринадики, бу даврда унинг ижоди хитой адабиёт оламида жуда катта ахамият касб этган. Бундай холат Тагор шеъриятининг замонавий хитой шеърияти ривожига курсатган таъсир сабабларини аниклашга ундайди. Хитой шеъриятининг тараккиёт йули ва уша даврдаги унинг ривожланиш тенденцияси нуктаи назаридан уни куйидаги учта сабаб сифатида умумлаштириш мумкин:

1 &ЖШ (Arjun Giri): 2020,Ш 73 Ж

(Arjun Giri): ttxffЙЛ^, 2020,Ш 74 Ж

232

Ташки омил — дунёда Тагорга кизикишнинг юкорилиги. Дастлаб, 1913 йилда Тагор адабиёт буйича Нобель мукофотини кулга киритган биринчи шоир сифатида эътироф этилди. Узи шахсан инглиз тилига таржима килган "Гитанджали" шеърлар туплами уни бутун гарб дунёсига машхур килди, унга кизикиш тобаро кучайиб борди ва 1914 йилда Япониягача етиб борди. Афтидан, хитойлик зиёлилар бундай буюк адибнинг узлари каби иктисодий ва сиёсий жихатдан анча колок мустамлака давлатга айланган Х,индистондан чикишини кутишмаган. Бу хитой зиёлиларини каттик мулохаза килишга ва Тагорни якиндан, батафсил урганишга ундаган булиш эхтимоли юкори. Шу тарика Чэн Ди-сю, Лю Баннонг каби бир катор адиблар Шаркнинг биринчи Нобель мукофоти лаурияти сифатида таништириш учун шоирнинг шеърий асарларини журналларда чоп этишни бошлади. Шу билан бир вактда Тагор шеърий асарларининг таржималари микдори купайиб, кенг таркалиб борар экан, у узининг уша даврда Хитой адабий ва мафкуравий сохаларида Лянг Чичао, Суй Жэмо каби бир катор тарафдорларига эга булди. Юкорида келтириб утилган омилларнинг барчаси Тагор асарларининг машхур булишига ва адабиётшунос олимларнинг эътиборини кенг жалб килишга сабаб булди. Хитойда 20 аср бошларида авж олган шеърий ислохотлар ва айни шу пайтда Тагорнинг хитой адабиёти оламига кириб келиши хамда бошка айрим омилларнинг таъсири натижасида уткан асрнинг 20-йилларига келиб Тагорга кизикиш фавкулодда кучайди3. Бундай кизикиш туфайли юзага келган хитой замонавий адабиёти ва гоявий йуналиши борасидаги бахс-мунозаралар Хитойда Тагор шеъриятининг таъсир доирасини янада кенгайишига олиб келган, деб хулоса килишга асос булади.

Хитой "4-май" харакатининг мафкуравий эхтиёжи. Жирмунский турли халкларга хос адабиётларнинг узаро таъсирлашуви уша пайтдаги тарихий вазият билан хам богликдир4, дея таъкидлаган эди. Яъни, барча адабий гоялар ва уларнинг таъсир этувчи омилларини уларнинг ички конуниятларига биноан тахлил килиш мумкин, уларнинг шаклланиш омиллари тасодифан руй бермайди, ташки таъсирлар хам уз-узидан юзага келмайди. Бир адабиётнинг бошка адабиётга таъсир килишининг асосий сабаби айнан шундай таъсирга булган эхтиёжга асосланади ва дастлабки боскичда ухшаш ижтимоий ва адабий ривожланиш прецедентлар мавжуд булади, уларни шунингдек "ухшаш тенденциялар" деб хам аташ мумкин. Оддий килиб айтганда, бирор бир

3 шт 2011(12):40-41 ж

4 Жирмунский В.М. Сравнительное Литературоведение. «Наука», Ленинград, 1979, -490 с.

мамлакатда ижтимоий ва маданий узгаришлар ташки таъсирлар билан бевосита алокадор эмас, узгаришларнинг руй бериши унга булган эхтиёжнинг мавжудлиги билан богликдир. Тагор шеърияти хитой адабиётида айнан шундай эхтиёж пайдо булган даврда — "4 май" адабий харакати жадал давом этаётган пайтда Хитойга кириб келди.

"4 май" адабий харакати уша замонда Хитой жамияти феодал анъаналарга карши чикишининг энг юкори боскичга кутарилган палласи эди. Икки синф уртасидаги улкан мафкуравий тукнашув ута жиддий маданий-мафкуравий инкирозни юзага келтирди. 19-асрнинг охири 20-асрнинг бошларида Хитой янгича карашлар ва гоялар ёрдамида анъанавий тузумни агдаришга каратилган инкилобий харакатларни амалга оширган булсада, бирок феодализмга хос анъанавий маданият бутунлай бархам топмаган, янги маданий тенденциялар тулик шаклланиб улгурмаган, натижада жамиятда мафкуравий хаос давом этарди. Жанг Сие ""4-май" харакатининг мафкуравий иккиёкламалиги хакида" ( ) асарида кадриятлар

нуктаи назаридан ёндошиб уша пайтдаги хитой ёшларини тахлил киларкан, унингча икки хил мафкуравий хаос контрастида купчилик адабиётчи ёшлар маданиятни умумлаштириш ва ривожлантириш йуналишида нотугри йулга кириб колишган, деган хулосага келади. Узаро карама-каршилик ва чигалликда мафкуравий-маданий чегараларни аниклай олмаслик аксар кишиларни рухий-хиссий иккиланишига олиб келди, улар учун ягона таянч нуктаси йук эди. Бундай холатда "4-май" харакати ёшларини янгича эътикод ёрдамидагина мавжуд вазиятдан куткариб колиш, адекват йул топиш талаб этиларди. Бу эса адабиёт оламидаги инсон хаёти борасидаги тафаккур йулида уз ифодасини топади. Уша даврдаги вазиятдан келиб чиксак, йирик гоявий мактаблар "Адабиёт тадкикот жамияти" ва "Ижодкорлар жамияти" гарчанд инсон хаёти ва санъат муаммоларига оид асарлар яратаётган булсада, уларнинг асосий максад ва карашлари хаётий муаммолар таъсиридан чикиб кета олмаган, яъни субъективизм юкорилигича колаверди. Шоир Суй Жэмо юкоридаги фикрларга монанд равишда "Инсон хаётига кайгурган кишигина санъат хакида кайгура олади" , деган фикри билан уша даврдаги куплаб ёш адабиётчиларга нисбатан муносабатини ошкор килган эди.

Тагор нафакат шоир, унинг асарларида куплаб фалсафий гоялар мавжудлигини хисобга олсак, у буюк мутафаккир хам булган. Унинг фалсафий тафаккури куплаб асарларида акс этган булиб, улар асосан гуманизмни юксалтириш, хаёт ва табиатни севиш, аёл шахсини улуглаш кабилардан

иборатдир. Буларнинг барчаси айнан "4 май" адабий харакати шоирларининг гоялари билан хамоханг эди. Уша давр ёш адабиётчилари учун Тагор шеърияти хаёт ва олам хакикатини бадиий ва гоявий жихатдан мукаммал куйланган асарлар сифатида намоён булди. Буни Ванг Яннинг "Тагорнинг Хитойга ташрифи" маколасидаги иктибослардан хам сезиш мумкин: Тагорнинг барча шеърлари инсон хаётини том маънода хис килиш ва унинг мохиятини тушунтириб беришдан иборат... Тагор "мухаббат туйгуси" билан инсониятга хизмат килиш йулида узини курбон килди5. Буларнинг барчаси Умуман айтганда Тагор шеърияти уша даврда саросимага тушиб колган ёшларни уйготибгина колмай, балки тушкунликка тушиб колган куплаб ёзувчилар учун маёк вазифасини хам бажарди, деб айтиш мумкин.

Тагор шеърияти хитой шеърият дунёсининг эхтиёжи сифатида. "4 май" адабий харакати анъанавий маданиятга карши курашишни узларининг асосий максади сифатида кабул килган булсаларда, минг йилликлар давомида шаклланган анъанавий маданий тафаккур хитой адабиётининг барча жабхаларида чукур илдиз отган эди. Дастлабки уринишларда четдан кириб келаётган маданият анъанавий маданиятнинг каттик каршилигига дуч келар ва амалда муваффакиятсизликка учрарди. Шу сабабдан илгор зиёлилар анъанавий маданиятдан кандай воз кечиш ва хитой шеъриятида янги адабий шаклларни кашф этиш имкониятларини яратш борасида бош котишарди. Драмматургия, роман, хикоя каби жанрлар фаол равишда гарб гоялари таъсирида шакллана бошлади, бирок бу жараён шеъриятда жуда суст кетди. Шеърият бевосита инсон рухий кечинмалари билан боглик булганлиги сабаб, хар томонлама кескин фаркланувчи мутлак бегона гарб шеъриятидан андоза олиш, унга мослашиш мураккаб кечган булиш эхтимоли юкори. Бундай вазиятда хитой зиёлилари узларига бирмунча якин ва ухшаш томонлари мавжуд шарк давлатига нигох ташлашни исташгани юкоридаги фикримизни исботлайди.

Айнан Тагорнинг пайдо булиши уша пайтда шеъриятга янгиланиш олиб кириш истагида изланаётган замонавий хитой шоирлари учун айни муддао булди. Хитой ва Х,индистон тарихи ва маданияти кадимий булиб, дунё тамаддунини яратган давлатлар. Х,индистонда пайдо булган буддавийлик Хитойда Чань сектасининг ривожланишига чукур таъсир курсатди ва Хитой диний маданиятида узининг алохида урнига эга булди. Дастлаб юзага келган хитой янги шеъриятининг пайдо булиши хам айнан Чань маданияти билан бевосита боглик. Тагор шарк маданиятининг буюк вакили, хинд, шу боис унинг

5 И. ШЯ^ЯФ 2011(1): 123-136.

235

шеърияти ва унда илгари сурилган гояларда кучли шаркона колорит мавжуд. Унинг "мухаббат фалсафаси", "табиат ва инсон бирлиги", "Брахма ва мен бирлиги" каби фалсафий ва гоявий карашлари табиатни, инсонни улуглашга каратилган булиб, буларнинг барчаси хитой замонавий шоирлари ижодида Тагор шеъриятига нисбатан интиклик ва иликликнинг янада кучайишига олиб келди.

Энг мухими шундаки, Тагор шеъриятида акс этган айрим замонавий хусусиятлар уша давр хитой ёзувчиларининг ижод эхтиёжларига мувофик келди. Тагор дунё даражасидаги адабиёт даргаси булиб, унинг асарлари хинд анъанавий маданиятидан озиклангани билан бир каторда Гарб илгор тафаккурини хам мужассамлаштира олган. Тагор шеърияти антифеодал ва мустамлакачиликка карши инкилобий рухга тула. Шеърларида табиат ва аёл шахсини мадх этиши, шу билан бирга гуманизм рухини чукур акс эттириш Хитойда кечаётган маданий инкилоб харакатининг гояларига монанд келди. Тагор уз ижодида эришган шеърий шакл ва гоявий йуналишдаги инкилобий янгиликлари айни чогда хитой замонавий шеърияти зур бериб интилаётган нарса булиб чикди. Тагор шеъриятга олиб кирган турли янгиликлар уни оддий халкка якинлаштирди, бир жойда котиб колган анъанавий бадиий санъат шаклларига бархам берди, бир суз билан айтганда шеъриятга янги кон куйилди. Бу анъанавий шеърий шакллар чегарасидан чика олмаётган ёш адабиётчиларни илхомлантирди. Шеъриятдаги янгиликлар уз урнида таржима жараёнининг осонлашишига, таржималарнинг укувчи томонидан енгил ва табиий кабул килиши учун хам замин яратди. Бу нафакат хитой замонавий шеъриятида янада ёркин ифода шаклларининг пайдо булишига олиб келди, балки хитой замонавий поэтикасининг ривожланишини тезлаштирди ва унинг либераллашувига катта ёрдам берди.

Хулоса урнида айтганда юкорида санаб утилган уч омил хитой замонавий шеъриятида Тагор поэтикаси таъсирида анъанавий шеъриятга берхам берилиш хамда хитой шеъриятда хам шаклий, хам гоявий-фалсафий жихатдан янгиликларнинг юзага келиши учун асосий туртки булди. Суй Жэмо бу хакда фикр билдирар экан, Тагорнинг бир нечта энг машхур шогирдларидан ташкари, унлаб, юзлаб ижод намуналарида Тагор рухини туйиш мумкин, дея таъкидлайди6. Хориж адабиёти вакилининг хитой адабиёт даргалари томонидан бундай юксак эътироф килиниши Тагор поэтикаси хакикатдан хам уша давр замонавий хитой поэтикасига катта таъсир курсатганини англатади.

6 ЕПШ#^чШ983:167.

236

R О #

REFERENCES

1. ЙМ! (Arjun Girl):

2020, 148

2. %тш. шш-хш^м^тшжхитшт. 2011(12)

3. ЖШ. МЯШФг 2011(1)

4.

5. Xui An-ping, Xie J. An Analysis of the Contribution of Tagore to Chinese

6. Modern Literature. Tangdu Journal, 2009(1):9-10.

7. Жирмунский В.М. Сравнительное Литературоведение. «Наука», Ленинград, 1979, -490 с.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.