Научная статья на тему 'ХИТОЙ ТИЛИДА «ОҒИЗ ВА ТИЛ» СОМАЛАРИ БИЛАН КЕЛАДИГАН ИБОРАЛАРНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАДҚИҚИ'

ХИТОЙ ТИЛИДА «ОҒИЗ ВА ТИЛ» СОМАЛАРИ БИЛАН КЕЛАДИГАН ИБОРАЛАРНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАДҚИҚИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
12
2
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
соматик / фразеологизм / дунёнинг сурати / лисоний тасвир / мақташ / ҳақорат / ғийбат. / somatics / phraseology / idioms / world picture / linguistic image / praise / insult / gossip.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Акимов, Таир

Ушбу мақолада хитой тилида “嘴, 口оғиз ва 舌тил” сўзлари билан боғлиқ ибораларнинг лингвомаданий томонлари мисоллар билан таҳлил қилишга ҳаракат қилинди. Хитой халқининг “оғиз ва тил” сўзлари иштирок этган ибораларда хитой миллатининг менталитети, урф-одатлари, ирим-сиримлари акс эткан бўлиб, оғиз ва тил яхши хабарни ҳам, ёмон хабарни ҳам етказишда катта рол ўйнаши ибораларда ҳам ўз аксини топган бўлиб, оғзаки нутқда кўп қўлланилади. Улар мақташ, ҳақорат қилиш, ғийбат қилиш маъноларини англатиб келади.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

LINGUOCULTURAL STUDY OF PHRASEOLOGICAL UNITS WITH SOMATICS "MOUTH AND TONGUE" IN THE CHINESE LANGUAGE

This article analyzes the linguocultural study of phraseologies associated with somatics “嘴, 口 mouth, and 舌 tongue” in the Chinese language. The mentality, customs, and rituals of the Chinese nation are reflected in the phraseological expressions of the Chinese people. Phraseological expressions with somatisms “嘴, 口 mouth and 舌tongue” are very often used in oral speech, they mean to praise, insult, and gossip. Moreover, these idioms reflect the fact that mouth and tongue play an important role in conveying both good and bad news.

Текст научной работы на тему «ХИТОЙ ТИЛИДА «ОҒИЗ ВА ТИЛ» СОМАЛАРИ БИЛАН КЕЛАДИГАН ИБОРАЛАРНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАДҚИҚИ»

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

ХИТОЙ ТИЛИДА «ОГИЗ ВА ТИЛ» СОМАЛАРИ БИЛАН КЕЛАДИГАН ИБОРАЛАРНИНГ ЛИНГВОМАДАНИЙ ТАДЦЩИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2023-21-9-15

Акимов Таир

Катта yкитувчи,Phd Тошкент давлат шаркшунослик университети Akimov.t@mail. ru

Аннотация: Ушбу мацолада хитой тилида "Щ, П огиз ва f тил" сузлари билан боглиц ибораларнинг лингвомаданий томонлари мисоллар билан таулил цилишга уаракат цилинди. Хитой халцининг "огиз ва тил" сузлари иштирок этган ибораларда хитой миллатининг менталитети, урф-одатлари, ирим-сиримлари акс эткан булиб, огиз ва тил яхши хабарни уам, ёмон хабарни уам етказишда катта рол уйнаши ибораларда уам уз аксини топган булиб, огзаки нутцда куп цулланилади. Улар мацташ, уацорат цилиш, гийбат цилиш маъноларини англатиб келади.

Калит сузлар: соматик, фразеологизм, дунёнинг сурати, лисоний тасвир, мацташ, уацорат, гийбат.

ЛИНГВОКУЛЬТУРНОЕ ИЗУЧЕНИЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМОВ С

СОМАТИЗМАМИ "РОТ И ЯЗЫК " НА КИТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ

Акимов Таир

Старший преподаватель, Phd Ташкентский государственный университет востоковедения

Akimov.t@mail .ru

Аннотация: В данной статье проведено лингвокулътурное изучение фразеологизмов связанных с соматизмами " Щ, П рот и f язык" в китайском языке. Менталитет, обычаи и ритуалы китайской нации отражены в фразеологизмах китайского народа. Фразеологизмы с соматизмами « Щ, П рот и f язык» очень часто используется в устной речи, они означают хвалить, восхвалять, оскорблять, сплетничать. А также в этих выражениях отражен тот факт, что рот и язык играют важную роль в передаче как хороших, так и плохих новостей.

Ключевые слова: соматика, фразеологизм, картина мира, языковой образ, похвала, оскорбление, сплетни.

LINGUOCULTURAL STUDY OF PHRASEOLOGICAL UNITS WITH SOMATICS "MOUTH AND TONGUE" IN THE CHINESE LANGUAGE

Akimov Tair

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

Senior Lecturer, PhD Tashkent State University of Oriental Studies Akimov.t@mail .ru

Abstract: This article analyzes the linguocultural study of phraseologies associated with somatics "Щ, P mouth, and f tongue " in the Chinese language. The mentality, customs, and rituals of the Chinese nation are reflected in the phraseological expressions of the Chinese people. Phraseological expressions with somatisms P mouth and f tongue" are very often used in oral speech, they mean to praise, insult, and gossip. Moreover, these idioms reflect the fact that mouth and tongue play an important role in conveying both good and bad news.

Keywords: somatics, phraseology, idioms, world picture, linguistic image, praise, insult, gossip.

Хитой тилидаги иборалар хитой халкининг сузлашув тилида мухим ахамиятга эга булиб, хитой тилшуносликининг ажралмас булимларидан бири хисобланади. Купчилик тилшунос олимларнинг кизикишини борган сари купрок узига жалб килиб бораётган фразеология сохаси тинимсиз ривожланиб бормокда. Табиийки мана шу сохага кизикиб, айни шу сохада илмий изланишлар олиб боришнинг муваффакияти бевосита хитой тилини яхши билишга ундайди. Х,ар бир халк тилидаги макол ва иборалар асрлар давомида жуда катта хаётий тажрибалар асосида сайкалланиб, турли воситалар билан келажак авлодларга мерос килиб колдирилади. Шу сабабдан хам улар бебахо мерос хисобланади. Бошкача килиб айтганда, халкнинг бой тарихий - маданий, этник-маънавий тажрибалари, ички кечинмалари, хис-туйгулари, яъни унинг узигагина хос оламнинг лисоний манзараси тил воситасида шакллангани каби мазкур тажрибаларнинг барчаси айнан халкнинг тилида уз ифодасини топади.

Жахондаги купчилик тиллардаги ибораларнинг катта кисмини соматик иборалар ташкил этади. Соматик иборалар таркибида соматизмлар, яъни инсон тана аъзолари номларини билдирувчи сузлар катнашган бирликлардир. Айнан соматик ибораларда хар бир халкнинг куп асрлик тажрибаси, турмуш тарзи, маданияти, маънавияти, урф-одатлари ва анъаналари уз аксини топган булади. Жахон тилшунослигида соматик фразеологизмлар доирасида катор илмий тадкикотлар олиб борилган.

Тилшуносликда инсон тана аъзолари номларига нисбатан кулланиладиган «соматизм» атамаси илк бор эстон тили фразеологизмларини урганган олим Ф.Вакк томонидан кулланилган эди. Соматик фразеологизмларни бир тил доирасида урганиш ишларини 1964 йилда Ф.Вакк узининг номзодлик диссертациясида бошлаб берди. У замонавий эстон бадиий тилидаги соматик фразеологизмларни урганди ва «соматизм» атамаси мохиятини кенг куламда ёритиб берди. У мазкур диссертациясида соматизмлар фразеологизмларнинг

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

кадимги куринишлари каторига киришини ва эстон тили фразеологик фондининг анчагина кисмини ташкил этишини таъкидлаган эди [1].

Соматик фразеологизмларнинг тадкикида алохида эътибор уларнинг коммуникатив-прагматик, семантик-прагматик ва стилистик-прагматик функцияларига каратилади[2]. Шу билан бирга айтиш мумкинки, лисоний прагматиканинг тадкикот объекти сифатида прагматик маълумот тушунчаси олинган. Прагматик маълумот тушунчаси остида мулокотдаги коммуникатив максад, тилнинг турли воситалари оркали тингловчига таъсир этиш англатади. Инсон нутки узининг ранг-баранг жиловланиши, сермаънолиги ва буёкдорлиги оркали ифодаланади. Инсон нуткининг турли маънолар оркали жиловланишини, тингловчига маълум хиссиёт багишлашини тилда фразеологик бирликлар намоён этади. Фразеологик бирликлар кучма маънога эга булиб, сузловчининг ниятини тингловчига етказади [3].

Нуткда фразеологизмларнинг коммуникатив-прагматик жихатлари миллий онг хамда миллий маданиятни вокелантиради. Маълумки, хар кайси халкнинг маданияти, урф-одати, анъаналари тилда хам акс этади. Хитой тилида соматик иборалар узининг эмоционал-экспрессивлиги билан ажралиб туради.

Мисол: шяяш* "^рад"

Ж^^О^^Т. Таржимаси: Мен сенга маслауат бермоцчиман, аччиц гапларим цулозингга ёцмасада, сенга бу сузларим "аччиц дори дардга даво " булгани каби фойдадир.

"ШРЁШ kü köu liang yao [5] . Сузма-суз таржимаси: "Аччиц дори дардга даво". Бу иборага когнатив ёндашадиган булсак, дори аччик булсада, у касални даволайди. Баъзан гапириш, танбех беришга журъат этиши, каттик кул булиши мумкин, аммо сузловчининг калбида ёмон ният йук булиб, самимий маслахат бериш маъносида кулланилади. Танбех аччик дори каби ёкимсиз туюлиши мумкин, лекин чин юракдан айтилган сузлардир. Бу иборада яхши дорининг таъми аччик булсада, беморни даволашда ёрдам беради.

^ "Р'^ЙШ^ШидаЯ Lin Naran "Р огиз" сузи иштирокидаги хитой ва тайланд тилларидаги ибораларни тахлилга тортган булиб, икки миллат тилларидаги ибораларни киёсий урганар экан, тилнинг когнатив коидалари ва сабабларини аниклаш учун метонимия ва метафора назарияси нуктаи назаридан урганишга харакат килган.

shöu köu ru ping. Сузма-суз таржимаси: Огзини бутилканинг цопцогини ёпгандай ёпмоц (сир сацламоц).

^тжшлш, шшштишл

dan youyu qi döngshihui shöu köu ru ping, cong bu tan ji zhaiwu went!, suöyi juti fuzhai qingkuang rühe , bu de er zhi - Бироц, унинг огзи маркам булганлиги сабабли бошлицлар кенгашида царз масалалари уацида гапирмади, шунинг учун царзнинг аниц уолати номаълум.

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

Баъзибир одамлар сирни саклай олмасдан бошкаларга гапириб куядиган холатлар жуда куп учрайди. Хитойликлар сирнинг очилиб колмаслиги учун Д ^П Ж " огзингни бутилканинг копкогини ёпгандай ёпиб юр, бошкаларга умуман гапирма, сир сакла деган маънода кулланади.

Хитой тилидаги фразеологик бирликларда карга асосан салбий маъноларни ифодалаб келади. Масалан:

ÀЙЧШЕЬ^^Ш^ rén de zuïba bï wuyâzuïchâng . Сузма-суз таржимаси: Одам оззи царзанинг оззидан уам узун (огзига элак тутиб булмас).

Бу ибора суз таркатадиган, булиб утган бирор ишни кучага ёядиган, огзида гап турмайдиган одамларга нисбатан айтилади.

wömenjia fasheng de shiqing, xiànzài kë chuân biàn le cûnzi, nï zhï hao fàngkuan xïn, yïn rén de zuïba bï wûya zuï hâi yào châng - Бизнинг оилада содир булган воцеа энди бутун цишлоцца тарцалиб кетди, сен яхшиси юрагингни кенг цил, одамларнинг оззи царганинг оззидан уам узун булиб кетган.

Хитой тилида "тили шакар, дили зауар" иборасининг синонимлари жуда купдир: zuï tiân xïn suan; Д^Ш^ köu mi fù jiàn; zuï tiân xïn

kü; Д^^Ё köu shi xm fei; ДЩ^^Ш köu fü xïn bù fü.

та kànqïiâi

shi gè hâorén, yidàn gen ta gongzuo jiü le câi fa xiàn, ta shi zuï tiân xïn suan - У яхши одамга ухшарди, лекин у билан узоц вацт ишлагандан сунг унинг тили шакар, дили зауарлигини пайцадим.

Одамлар бир-бирлари билан танишганда узларининг яхши томонини курсатишга харакат килишади. Инсоннинг характерини билиш анча кийин булиб, у билан узок вакт ишлагандагина билиш мумкин.

^^^^ zuï shàng wü mao , bàn shi bù lao. Сузма-суз таржимаси: Огзида туки йуц, цилган иши яхши эмас (бола - цилган ишинг чала)[4].

Бу ибора ёшларнинг хали ишга пишмаганлигини, килган ишининг мустахкам эмаслиги, кулининг учида килган ишнинг яхши эмаслигини англатади.

^^^ХХ^Ш niü tou bü dui mä zuï. Сузма-суз таржимаси: Сигирнинг оззи отнинг огзига тузри келмабди (боздан келса, тоздан келмоц).

Ш^ШЧ ЙШЙ^^^ХХ^Ш Nï hui dâ de wènti hën niü tou bu dui ma zuï-Сен саволларга тоздан-боздан жавоб бердинг.

^Д^^ kü köu po xïn. Сузма-суз таржимаси: Тили аччиц кампирнинг цалби (жон куйдирмоц, куйинмоц ; меурибон ва самимий булмоц; самимий маслауат бермоц).

Ёши катта кампирлар хаётда купни курган, бой тажрибаларга эга булиб, тинмасдан яхши одам булиш учун, яхши илм олиш учун аччик гапирса хам

12

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

калби пок булиб, яхши ишларни килишга ундайди. Бу ибора яхши ният ва сабр билан кундириш маъносида булиб, зерикмасдан сабр билан самимий ниятда маслахат бериш маъносида кулланилади.

^А^^^Р^Й^^, Jmtian nibuting

1 1 Г — 7 Л Л Л . • — \S 1 1 1 \S 7—т

jumu ku kou po xin de quangao, zong you yitian ni hui houhui — Бугун ота-онангизнинг самимий маслауатига цулоц солмасангиз, бир куни келиб пушаймон буласиз.

— PHf yi kou san she. Сузма-суз таржимаси: Оззи битта, тили учта (чакаги босилмайдиган).

Бу ибора жуда куп гапирадиган, бировга суз бирмасдан тухтамасдан гапирадиган, чакаги тинмасдан гапириб, бошкаларни бездарадиган кишиларга нисбатан айтилади.

ШйА—PHf, Ш^Ш^ШШ^Ш Та zheren yi kou san she, pengyou dou bu yuan jiejin ta — У чакаги босилмасдан гапирадиган одам, шунинг учун дустлари унга яцинлашишни хоуламайди.

— ^Mf yi huang liang she. Сузма-суз таржимаси: Бир пружинада иккита тил (бемаънилик; булмагур гапларни куп гапирмоц).

Бу ибора маъносиз гапларни куп гапириб, одамларнинг жонига тегиб кетадиган кишиларга нисбатан айтилади.

'^Mf, ^АШ^^^Й Та shuohua zongshi yi huang liang she, rang ren mo bu zhao tounao - У доим бемаъно гапларни гапириб, одамларнинг бошини цоттирарди.

ШМ^^ zui li ya duo. Сузма-суз таржимаси: Огзида тиши куп (гапга уста; сузлаш цобилияти бор; уеч кимга суз бермасдан гапирмоц).

ЖШЖШ ! suanla suanla ! ni zui li ya duo, wo

shuobu guo ni [6] — Булди, булди! Сен жуда уам гапга уста, мен сенга суз топиб бера олмайман.

zui duo she chang. Сузма-суз таржимаси: Оззи куп, тили узун (миш-миш гапларни тарцатмоц; гийбат цилмоц).

Бу ибора тухтамасдан миш-миш гапларни таркатадиган, гийбат килиб, ёмон фикрларни киладиган одамларга нисбатан айтилади.

— Tashi yige zui duo she chang cunxin

buliang de ren- У бир гийбатчи, нияти ёмон одам.

Хитой тилидаги иборалар асосан туртта иероглифдан ташкил топган булиб, битта иборада огиз ва тил сомалари бирга келадиган Ш+f; P +f иборалар куп учрайди. Булар макташ, мадихлаш, лов уриш, мактаб кукларга кутариш, хакорат килиш, маслахат бериш, жанжаллашиш, гийбат килиш каби маъноларни англатиб келади.

Демак, соматик фразеологизмларнинг прагматик хусусиятларини ифодалашда уларнинг экспрессивлик, эмоционаллик, буёкдорлик,

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

концептуаллик ва кучма маъно багишлаш каби улчамларини урганмогимиз лозим.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ:

1. Вакк Ф. О соматической фразеологии в современном эстонском литературном языке: Автореф. дис. канд. филол.наук. -Таллин, 1964. 23 с.

2. Васильев Л.М. Понятийные, семантические и грамматические категории как объект современной лингвосемантики. Материалы и исследования по семантике. - Уфа, 1986. - С. 25-38.

3. Богус З.А. Соматизмы в разносистемных языках: семантикасловообразовательный и лингвокультурологический аспекты: Дисс. ... канд.фил.наук. - Майкоп, 2006. - С.9.

4. Назарова С., Юсупова X,., Артикова З. Амалий хитой тили. Тошкент-2022й. 225 бет

5. ^ 2 л

6. ЦЯ «МВД» .ШШ-ИШ^.2011 ^

7. «ш. Ochilov o. « ш-и^ш^шмштт ^Ж: л^ш»±

2011. Li Yamey, Ozodjon Ochilov."O 'zbekcha-xitoycha, xitoycha-O 'zbekcha maqol, matal va iboralar lug 'ati", Pekin "Xalq" nashriyoti-2011.

8. Зиямухамедов, Д. Т. (2021). Вопросы передачи национального характера в переводах с китайского языка. тельность всем коллегам, принявшим участие в рецен-зировании статей сборника: МЮ Авдониной, СР Агабабян, ВМ Бухарову, ГМ Василь, 86.

Илова:

1 ттш zui ying xin ruan Цаттиц кул булсада, дили юмшоц

2 zui jian she qiao Гапга чечан

3 ДШ'МШ kou fu xin bu fu Огзида хуп-хуп, кунглида йуц-йуц; тили бошца, дили бошца

4 kong kou wu ping Исботсиз; далилсиз

5 kong kou bai she Чациб олмоц; зарда цилмоц

6 kong kou shuo bai hua Куруц гап цилмоц

7 двщ^^м kou hui er bu shi zhi Огзида бор, амалда йуц

8 kou she shi fei Жанжал; гап-суз

9 kou xue wei gan Ваъдасида турмаслик

10 zui shang gongfu Огзида бор, амалда йуц

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

11 chang she zhifu Гийбатчи (аёллар)

12 chi kou du she Тили зауар

13 штя pin zui bo she Тили зауар; гийбатчи

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

14 zui tian xin kü Tmu MaKap, öunu 3ayap

15 köu chi bu qing ran-cy3u auu^ эмас

16 pmwm Köu chi ling li rama ycma

17 Ban chun di she MaHwan uu^apMO^

18 Jin she bi köu KypyK cy3

19 qi zui ba she Eupu yHu гaпuрсa, 6upu 6yHu гaпuрмоц; mapa$-mapa$öaH гaпuрмоц

20 qian köu jie she os3uhu onoÄMaü KpnMOi; uHÖanMacnuK

21 qian köu bu yan ranupMacdaH wum mypMOK

22 xin köu ru yi Tunu 6unaH öunu 6up 6ynMOK

23 xin köu hu shuö Os3ma KernaHHu гaпuрмок

24 xin fu köu fu Huh öunöaH Kpüun 6ynMOK

25 she feng jian li Tunu ymKup

26 she bi e rlong ffeeоргa гaпuрмок; 6eyyöa гaпuрмок; эbmu6ор 6epMacnuK

27 diao zui nong she EupoeHu^ opKacuöaH гaпuрмок; suü6am KunMOK

28 you zuihua she rama nenaH

29 zhang köu jie she os3uhu ononMaü KpnMOK; KaHÖaü waeo6 6epuMHu 6unMaü KpnMOK

30 ben zuizhuö she Hymiu Hxmu эмaс; гaпuрuмнu 6unMacnuK

31 san cun bu lan zhi she rama ycma

32 ^PEi wang köu ba she Mum-mum гaп mapKamMOK

33 mmi^ yao chun gü she MaööoynuK KunMOK

34 mm^ guai zui mi she №upuH cy3nuK

35 diao she gü chun MaKmaHMOK

36 mmm^ shuö zui shuö she Fuü6am KunMOK

37 gäi köu ta she ranHu 6ypaMOK

38 ^T^P gao xia zai köu EebMaHu гaпnaр

39 i^ip ti xin zai köu TaKa-myKa 6ynMOK

40 M^^P miän qiäng hu köu Зyргa KyH KypMOK; 6up aManna6 KyH KypMOK

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.