Научная статья на тему 'Персонаж нутқидаги фразеологик бирликларни таржимада бериш усуллари'

Персонаж нутқидаги фразеологик бирликларни таржимада бериш усуллари Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
112
12
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
фразеология / миллий колорит / лингвомаданий / таржима / антропосентрик. / фразеология / национальный колорит / лингвокультурология / перевод / антропоцентричность.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Назруллаева Гулноза

Бадиий асарларда персонаж нутқини ўрганиш азалдан фаннинг муаммоли масалаларидан бўлиб келган. Бу борада фанда, хусусан, ўзбек ва рус таржимашунослигида кўплаб тадқиқотлар амалга оширилган, йирик илмий асарлар яратилган. Таржимада йўл қўйилган айрим хато ва ноаниқликларнинг йўқлиги таржима сифатининг юксаклигидан далолат бера олмаганидек, уларнинг мавжудлиги ҳам таржиманинг сифатсиз, талабга жавоб бера олмайдиган эканини билдирмайди. Бирон таржимани тадқиқ этмоқчи бўлган тадқиқотчининг диққат марказида таржимада оригиналга хос бўлган таъсир кучи, оригиналнинг ғоявий ва бадиий қиммати тўла сақланганми ёки йўқми деган масала туриши керак. Фразеологик бирликларни сўзма-сўз таржима қилиш уларнинг таржима қилинаётган тилда мавжуд бўлган муқобилини топишга ёки масалага ижодий ёндашиб, аслиятдаги иборага мувофиқ келадиган ва унинг маъносини тўлиқ ифодалайдиган янги ибора яратишга нисбатан анча енгил. Аммо асл нусхадаги у ёки бу иборанинг аниқ, бадиийлик ва маъно жиҳатдан пишиқ муқобили асар таржима қилинаётган тилда бўлсаю, таржимон буни эътиборга олмаса, бу камчилик ҳисобланади. Гап ўша иборанинг муқобилини топа билиш ва ўз ўрнида қўллай олишдадир. Мақоланинг асосий мақсади фразеологик бирликларни таҳлил этиш, ўрганилаётган тилнинг маданияти, тарихи, фалсафаси ҳамда мифологиясига эътибор қаратиш лозим. Таржимада персонаж нутқидаги фразеологизмларни бериш қиёсий тилшунослик ва таржимашуносликда махсус ўрганилмаган. Бу мазкур мавзуни долзарблигини белгилайди. Ҳиндий ва ўзбек тилларидаги фразеологик бирликларни антросентрик жиҳатдан эътибор қаратиш, фразеологизмларнинг миллий колорит ва образли хусусиятларини аниқлаш ҳамда уларни таржимада бериш усулларини белгилаш.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

Способы перевода фразеологизмов в характерной речи

Изучение речи персонажей в художественной литературе давно стало проблемой в науке. В этой области проведено много исследований, особенно в узбекском и русском переводе, созданы крупные научные труды. Как отсутствие некоторых ошибок и неточностей в переводе не означает, что качество перевода высокое, так и их наличие не означает, что перевод некачественный и не соответствует требованиям. Исследователь, который стремится изучить перевод, должен ориентироваться на силу воздействия, заложенную в переводе, и на то, полностью ли сохранена первоначальная идейнохудожественная ценность. Дословно перевести фразеологизмы гораздо проще, чем найти им альтернативу в переводимом языке, или творчески подойти к теме и создать новое словосочетание, совпадающее с исходным словосочетанием и полностью выражающее его смысл. Однако если в переводимом языке имеется четкая, художественная и смысловая альтернатива исходной фразе, а переводчик этого не учитывает, то это недостаток. Речь идет о том, чтобы найти альтернативу этой фразе и использовать ее вместо нее. Основная цель статьи – проанализировать фразеологизмы, сосредоточив внимание на культуре, истории, философии и мифологии изучаемого язика. Использование фразеологии в характерной речи в переводе специально не изучалось ни в сравнительной лингвистике, ни в переводоведении. Это определяет актуальность данной темы. Антропоцентрическая направленность фразеологизмов хинди и узбекского языков, выявление национального колорита и образных особенностей фразеологизма и способов их перевода.

Текст научной работы на тему «Персонаж нутқидаги фразеологик бирликларни таржимада бериш усуллари»

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 1 -

НАЗРУЛЛАЕВА ГУЛНОЗА

Таянч докторант, ТДШУ

Персонаж нутцидаги фразеологик бирликларни таржимада бериш усуллари

Аннотация. Бадиий асарларда персонаж нутцини урганиш азалдан фаннинг муаммоли масалаларидан булиб келган. Бу борада фанда, хусусан, узбек ва рус таржимашунослигида куплаб тадцицотлар амалга оширилган, йирик илмий асарлар яратилган. Таржимада йул цуйилган айрим хато ва ноаницликларнинг йуцлиги таржима сифатининг юксаклигидан далолат бера олмаганидек, уларнинг мавжудлиги %ам таржиманинг сифатсиз, талабга жавоб бера олмайдиган эканини билдирмайди. Бирон таржимани тадциц этмоцчи булган тадцицотчининг диццат марказида таржимада оригиналга хос булган таъсир кучи, оригиналнинг гоявий ва бадиий циммати тула сацланганми ёки йуцми деган масала туриши керак. Фразеологик бирликларни сузма-суз таржима цилиш уларнинг таржима цилинаётган тилда мавжуд булган муцобилини топишга ёки масалага ижодий ёндашиб, аслиятдаги иборага мувофиц келадиган ва унинг маъносини тулиц ифодалайдиган янги ибора яратишга нисбатан анча енгил. Аммо асл нусхадаги у ёки бу иборанинг аниц бадиийлик ва маъно жщатдан пишиц муцобили асар таржима цилинаётган тилда булса-ю, таржимон буни эътиборга олмаса, бу камчилик ^исобланади. Гап уша иборанинг муцобилини топа билиш ва уз урнида цуллай олишдадир. Мацоланинг асосий мацсади фразеологик бирликларни та^лил этиш, урганилаётган тилнинг маданияти, тарихи, фалсафаси уамда мифологиясига эътибор царатиш лозим. Таржимада персонаж нутцидаги фразеологизмларни бериш циёсий тилшунослик ва таржимашуносликда махсус урганилмаган. Бу мазкур мавзуни долзарблигини белгилайди. %индий ва узбек тилларидаги фразеологик бирликларни антросентрик жщатдан эътибор царатиш, фразеологизмларнинг миллий колорит ва образли хусусиятларини аницлаш уамда уларни таржимада бериш усулларини белгилаш.

Таянч суз ва иборалар: фразеология, миллий колорит, лингвомаданий, таржима, антропосентрик.

Аннотация. Изучение речи персонажей в художественной литературе давно стало проблемой в науке. В этой области проведено много исследований, особенно в узбекском и русском переводе, созданы крупные научные труды. Как отсутствие некоторых ошибок и неточностей в переводе не означает, что качество перевода высокое, так и их наличие не означает, что перевод некачественный и не соответствует требованиям. Исследователь, который стремится изучить перевод, должен ориентироваться на силу воздействия, заложенную в переводе, и на то, полностью ли сохранена первоначальная идейно-художественная ценность. Дословно перевести фразеологизмы гораздо проще, чем найти им альтернативу в переводимом языке, или творчески подойти к теме и создать новое словосочетание, совпадающее с исходным словосочетанием и полностью выражающее его смысл. Однако если в переводимом языке имеется четкая, художественная и смысловая альтернатива исходной фразе, а переводчик этого не учитывает, то это недостаток. Речь идет о том, чтобы найти альтернативу этой фразе и использовать ее вместо нее. Основная цель статьи - проанализировать фразеологизмы, сосредоточив внимание на культуре, истории, философии и мифологии изучаемого язика. Использование фразеологии в характерной речи в переводе специально не изучалось ни в сравнительной лингвистике, ни в переводоведении. Это определяет актуальность данной темы. Антропоцентрическая

79

направленность фразеологизмов хинди и узбекского языков, выявление национального колорита и образных особенностей фразеологизма и способов их перевода.

Опорные слова и выражения: фразеология, национальный колорит, лингвокуль-турология, перевод, антропоцентричность.

Abstract. The study ofcharacter speech in fiction has long been a problem in science. There has been a lot of research in this area, especially in Uzbek and Russian translation, and major scientific works have been created. Just as the absence of some errors and inaccuracies in the translation does not mean that the quality of the translation is high, their presence does not mean that the translation is of poor quality and does not meet the requirements. The researcher who seeks to study a translation should focus on the power of influence inherent in the translation, and whether the original ideological and artistic value is fully preserved. It is much easier to translate phraseological units literally than to find an alternative to them in the language being translated, or to take a creative approach to the subject and create a new phrase that matches the original phrase and fully expresses its meaning. However, if a clear, artistic, and semantic alternative to the original phrase is in the language being translated, and the translator does not take this into account, it is a shortcoming. It's about finding an alternative to that phrase and using it in its place. The main purpose of the article is to analyze the phraseological units, focusing on the culture, history, philosophy and mythology of the studied language. The use of phraseology in character speech in translation has not been specifically studied in comparative linguistics or translation studies. This determines the relevance of this topic. Anthrocentric focus on phraseological units in Hindi and Uzbek languages, identification of national color andfigurative features ofphraseology and methods of their translation.

Keywords and expressions: phraseology, national colorit, linguocultural, translation, anthropocentric.

Кириш. Фарзандларимизни мустакил фикрлари, замонавий билим ва касб-хунарларни эгаллаган, мустахкам хаётий позитсияга эга, чинакам ва-танпарвар инсонлар сифатида тарбиялаш биз учун долзарб ахамиятга эга булган масала хисобланади1. Асарларнинг узбек тилига таржимасини урга-ниш ва тахлил килиш мавзуси маънавий бойлигимизни усиши учун илм-фан олдида турган долзарб вазифалардан бири хисобланади. Х,ар бир ижодкор уз асарлари оркали унинг узигагина хос булган бадиий тафаккурни намоён этади. Ижодкор бадиий тафаккурини таржимада саклаб колиш, унинг услуби конуниятларини англаб етиш, миллий рухиятини саклаш ва таржимада персонаж нуткини узига хос хусусиятларини беради.

Таржимон томонидан муаллифлик матнига аралашиш ёки асл нусхани яхши тушунмаслик - купинча оригинал тилни яхши билмаслик, асар санъа-тини ёзувчидек чукур укий билмаслик, унинг гоявий йуналишини уйлаб курмаслик, асарнинг узига хос бадиий хислатини сезмаслик ва тахлил кила олмаслик натижасида фойдали асарларнинг гоявий ва сиёсий-ижтимоий йуналишини сустлаштириб юборади. Асл нусхани гоявий мазмунини бериш

1 Mirziyoyev Sh. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. - T.: O'zbekiston, 2017. - B. 157-158.

80

муаммоси уни узига хос бадиий шаклда кайта ишлаш хдкидаги масала билан боглик. Адабиётда бадиий образлар маълум тил ва стилистик категориялар ёрдамида яратилади, адабиётда гоялар, образлар ва тил уртасидаги алока узаро узвий богланган. Х,ар кандай бадиий ёдгорлик - факат бизнинг онги-мизгагина таъсир килиб колмасдан сезгиларимизга, тасаввуримизга х,ам таъсир килади. Таржимон бадиий асарни таржима килиш жараёнида биз учун унинг асл нусхада берилган рух,ини уйгота олиши керак. Бадиий таржима устида ишлаганда ёзувчининг тил курилиши ва услубини, унда миллий тилнинг умум адабиёт нормалари ва муаллифнинг дунёкарашларини ифодаловчи индивидуал услубини фарк эта билиш керак.

Мацсад ва вазифалар: Маколанинг максади бадиий таржимада персонаж нуткининг кайта яратилиши масалаларини урганиш. Ушбу максадга эришиш учун таржимада персонаж нуткидаги фразеологик бирликларни бериш усуллари, персонаж нуткидаги каргиш, дуо, тилак ва хдкорат сузларнинг таржимада берилишини, аслиятда кулланилган макол, матал ва бошка турли фразеологик бирликларнинг мох,ирона таржима килинганлигини ёритиш вазифалари куйилган.

Методлар: Тадкикотни амалга оширишда тавсифлаш, таснифлаш, киёслаш, чогиштириш ва лингвомаданий та^лил методларидан фойдаланилди. Х,индий тилидан узбек тилига таржима килинган бадиий асарлардаги персонаж нуткидаги фразеологик бирликларни бериш усуллари ва персонаж нуткидаги каргиш, дуо, тилак ва хдкорат сузларнинг таржимада берилиши урганилди.

Эришилган натижалар: Персонаж нуткига оид тадкикотларни урганиб, уларни киёсий тилшунослик, лингвистик таржимашунослик нуктайи назардан тадкик килиш вазифаларини белгилаш, персонажлар нуткининг узига хослик-лари аниклаш ва уларни таржимада бериш усулларини белгилаш, шунингдек, х,икоядаги персонажлар нуткидаги фразеологизмларни таржимада берилишини аниклаш оркали янги назарий билимларга эга булиш кабилардир.

Фразеологик бирликларни сузма-суз таржима килиш уларнинг таржима килинаётган тилда мавжуд булган мукобилини топишга ёки масалага ижодий ёндашиб, аслиятдаги иборага мувофик келадиган ва унинг маъносини тулик ифодалайдиган янги ибора яратишга нисбатан анча енгил. Аммо асл нусхадаги у ёки бу иборанинг аник, бадиийлик ва маъно жихдтдан пишик мукобили асар таржима килинаётган тилда булса-ю, таржимон буни эъти-борга олмаса, бу камчилик х,исобланади. Гап уша иборанинг мукобилини топа билиш ва уз урнида куллай олишдадир.

Фразеология - тилшуносликнинг мух,им сохдларидан биридир. Уни кенг ва тор маънода тушуниш мумкин. У кенг маънода, тургун суз бирикма-ларининг барча турлари, шу жумладан, макол, матал ва шунга ухшаш кучма маъноли бирикмаларни англатади. Шунингдек, фразеология деганда сузларнинг семантик богланиши х,ам англашилади. Фразеология тор маънода

каралганда, баъзан унинг камрови торайтириб юборилади ва факат идиома-лар кузда тутилади1.

Персонаж лотинча суздан олинган булиб "шахс"2 маъносини беради. Персонаж бу - бадиий адабиётда ёзувчи томонидан тасвирланган шахс дега-ни. Бадиий асарда муаллиф персонажларни салбий ва ижобий тасвирлайди. Персонажлар бадиий асар вокеаларида иштирок этувчи, вокеа мазмунини очиб берувчи даражасига кура асосий персонаж, эпизодик персонаж ва ёрдамчи персонажларга булинади.

"Асарда персонажнинг мансаби, эгаллаб турган лавозими таърифланар экан, унинг ташки куринишига алохида ургу берилади. Ёзувчининг суз танлаш махорати унинг портрет яратиш санъатида хам намоён булади. "Портрет ёзувчининг шахсий услуби, махорати ва максадига боглик холда турлича даражада берилиши мумкин. Масалан, баъзан шахснинг ташки киёфаси ва хатти-харакатини жуда батафсил тасвирланса, баъзан образнинг ё ташки киёфасига ёки унинг хатти-харакатига оид мухим бир детални тасвирлаш оркали хам берилиши мумкин" - дейилади адабиётшунослик атамаларининг изохли лугатида3. Демак, ана шундай санъатни узга тилда кайта яратиш вазифаси таржимон зиммасига масъулият юклайди"4.

Ушбу маколада хинд ёзувчиси Кришан Чандарнинг "Дадар купригидаги болалар"5 хикояси таржимаси асосий материал сифатида танланди. Ушбу хикоя узбек тилига серкирра ва мохир таржимон Ансориддин Иброхимов томонидан таржима килган. Х,икояда мухим урин тутган фразеологик бирликлар мутаржим томонидан катта махорат билан узбек тилига угирилган. Фразеологизмлар устида олиб борилган илмий иш жараёнида тургун бирикмалар сифатида хар кандай фразеологик бирикма, яъни макол, хикматли суз ёки афоризмларни эмас, факат фразеологик бирликларни олишга харакат килдик ва уларнинг аслиятдаги маъноси, шакли, бадиий таржимада берилган мукобилларини киёслаб, уларни уч гурухга булиб тахлил килишга харакат килдик:

1. Аслият билан таржима вариантидаги шакли ва маъноси бир-бирига тула мос келадиган фразеологизмлар;

2. Аслият ва таржима матнида шаклан фаркли, лекин маъно жихатдан мос келадиган мукобил фразеологизмлар;

3. Аслиятда эркин суз бирикмаси булиб, таржимада ибора ёки макол шаклида берилган фразеологик бирликлар. Мисолларга мурожаат киламиз:

1 Х.ХДамидов. Турк фразеологияси масалалари./ Монография. - Т.: "BAYOZ", 2019. - 15 Б.

2 https://uz.wikipedia.org/wiki/Personaj

3Х,отамов Н., Саримсоков Б. "Адабиётшунослик терминларининг русча-узбекча изохли лугати". - Т., 1983. 252 Б.

4Hamidov X. "Adolat manzili" romanining turkcha tarjimasidagi personajlar portreti. Sharq mash'ali/ TDSHU ilmiy- uslubiy, ma'rifiy jurnali. 2020-yil, 4-soni. 100-B.

5 ^ ^l f^t - 2013 1 - 41 1801

82

Ф ФЧТ^ (?" ЧФШФ Ф^ tf^ Ф

wMl 2I

- Сен бу ерда кимор уйнаб утирибсан, за^рингга буза ичяпсан, балик еяпсан - булар бари кимнинг мехнатига келган? - бирданига Кулий жахл билан эрига ташланиб колди-ку3.

Таржимон "Захрингга ичяпсан" фразеологизмини ишлатган. Аслиятда эса "Бу ичимликни ичяпсан" деб оддий гап билан берилган. Таржимон ушбу жумла маъносини кесатик йули билан кучайтириб берган. Аслиятда эса бундай эмас.

^г щЗг ^i^l^i^ йгш

(Ф ^ччт-^т зфт tf нч 4i

Х,амма - нонфурушлар, мевафурушлар, таксичилар ва киракаш хайдовчилар - барчаларининг тарвузлари култигидан тушиб, мунгайиб колишди5.

Таржимада аслиятдаги

(хафа булиб) бирикмасини Тарвузи цултигидан тушиб ибораси воситасида мохирона угирган. Таржимон аслиятдаги гапнинг буёкдорлигини оширмокчи булган ва узбек укувчисига укиш жараёнида таржима асардан завк олишлари учун шундай таржима килган десак тугри булади.

^Ч ^^ti 1 Щ^тч-Щ(тч ^тет-tfl (фт Фш чшЛ |i щт Ф^ фт ^ 6I

- Уялмайсанми! Ярамас! Турт мучаси соппа-сог, ёш була туриб, садака тиланади-я! Бор, эрга тегиб ол7.

ЩЩГЧ- Щ^тч ёГЩ- rft (ФТ ФШ чТнЛ F гапини таржимон "Турт мучаси соппа-сог, ёш була туриб, садаца тиланади-я!" дея узбек тилига угирган. Бу ерда таржимон киска гапни узунрок килиб, хамда фраза кушиб таржима килган. Таржимон "Турт мучаси соппа-сог" фразасини контекстдан келиб чиккан холда узидан кушади.

ЩТ wtf ЪТФТд!

(Бор биронта уйга

Бархударов А.С., Бескровный В.М. Хинди-Русский словарь. - М.: Энциклопедия, 1972. - С. 615.

^К? ^ ^ Я^ f^t - 20131 - 41 1801

3Кришан Ч. Дадар купригидаги болалар. Кисса (^индий тилидан Ансориддин Ибро^имов таржимаси) // Жа^он адабиёти. - Т.: Шарк, 1999. - № 2. - 208 б.

4 ^К? ^ ^l Я^ fö^t - 2013 1 - 4l 1801

5 Кришан Ч. Дадар купригидаги болалар. Кисса (^индий тилидан Ансориддин Ибро^имов таржимаси) // Жа^он адабиёти. - Т.: Шарк, 1999. - № 2. - 208 б.

6 ^ТС? ^ ^l Я^ fö^t - 2013 1 - 4l 1801

7 Кришан Ч. Дадар купригидаги болалар. Кисса (^индий тилидан Ансориддин Ибро^имов таржимаси) // Жа^он адабиёти. - Т.: Шарк, 1999. - № 2. - 208 б.

8 Бархударов А.С., Бескровный В.М. Хинди-Русский словарь. - М.: Энциклопедия, 1972. - С. 595.

9 То же призведение. - С. 303.

83

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2022, № 1 -

жойлашвол) жумласини таржимон контекстдан келиб чиккан холда Бор, эрга тегиб ол дея узбек тилига таржима килган.

üb w $ w ?чфшф Ь чч Ч етта ^^t-ïïf ътш'Як Ъ ïï^ $ З^тч чт щтчт ^tfïït |i ¿tef^ ЧЧ щъ чтчЧ

Ъ ïï^ ч^ tàb 1i

Бугун унга нима булди экан? Бирдан Лаъчийнинг кунглига бир гап келди: бу жувонмарг мен келишимдан олдинрок цуённинг расмини чизиб цолмоцчи булган. Х,а, мендан кочиб каёкка борардинг, шоввоз2!

Бу жумлада Лачи дуконга етиб келганида, Мадху дуконини беркитмокда эди. Лачи сал нарида туриб, унинг дуконни беркитишига караб турди ва шунда у Мадху кочиб кетяпти деб уйлади. Таржимон кочиб кетиш сахнасини "цуённинг расмини чизиб цолмоцчи'" фразеологияси билан куллаган. Аслиятда хеч кандай фразеологизм берилмаган. Мутаржим контекстдан келиб чиккан холда тугри фразеология ишлатган десак булади. Ушбу гапга таржимон узидан "шоввоз" сузини киритади. Шоввоз дегани хар кандай ишни эплай оладиган, койил киладиган; азамат инсонга айтилади. Бу ерда таржимон кесатик охангида кушган десак булади.

Таржимада шундай жихатларни хам куриш мумкинки, таржимон эркин бирикмани ибора шаклида, иборани эса, баъзан эркин бирикма ёки суз шаклида угирган, лекин аслиятга путур етмаган. Бадиий таржимада ибора-ларнинг берилиши мухим ахамият касб этади.

Бундай тил бирликларининг таржимада кайта яратилиши таржимашунос-лик фанининг энг долзарб муаммоларидан бири булиб келган. Зеро, бир халкнинг тафаккури, маданияти, менталитети уз ифодасини топган тургун иборалар миллий узига хослиги билан таржимани бойитувчи, айни замонда уни кийинлаштирувчи омиллардан саналади.

Бир иборанинг етарсиз талкин килиниши, бир томондан таржимоннинг камчилиги хисобланса, иккинчи томондан, бадиий асардаги фикрнинг нотугри талкин этилишига олиб келади. Таржимоннинг махорати айнан унинг керакли суз ёки бирикмани топиб куллашида намоён булади. Бунинг учун нозик дид, уткир фаросат талаб килинади. Урнида топиб кулланган биргина суз таржиманинг хуснини очиб юборса, уйланмай кулланган, уз урнига тушмаган суз, аксинча, маънони бузади, мавхумлик келтириб чикара-ди, матнга ёпишмай турган сузлар таъбни хам хира килади.

Х,инд маданиятининг узига хос миллий анъаналари, урф-одатлари, либос-лари, чолгу асбоблари, шу билан бирга такинчоклари хам мавжуд. Шундай буюм ёки нарса борки, у факат хинд маданиятигагина хосдир. Шулардан бири чури. Чури хинд аёлларининг билагини безаб турувчи шода-шода та-кинчокдир. Чурининг турли хилдаги турлари мавжуд. Ёш кизлар ва ёш

1 f^^^l ^ f^ - 2013 1 - 41 1801

2 Кришан Ч. Дадар купригидаги болалар. Кисса (хиндий тилидан Ансориддин Иброхимов таржимаси) // Жахон адабиёти. - Т.: Шарк, 1999. - № 2. - 208 б.

84

жувонлар кийган либосларига мослаб чуриларни саралаб оладилар. ^олавер-са, хинд жамиятида турмуш курган аёллар узларига алохида оро бериб, турли-туман такинчоклар билан безаниб оладилар. Мана шу безаклар ичида албатта чурилар хам мавжуд. Яна шуни таъкидлаб утиш керакки, эри вафот этган хинд аёли хеч кандай пардоз-андоз хам килмайди, такинчоклар хам такмайди. Х,инд маданиятида эри вафот этган аёлнинг такинчокларини ечиш маросими хам бор. Шу боисдан хам хиндларда ^fS^T dls^T яъни сузма-суз талкин киладиган булсак, чуриларни синдирмоц. Мазкур иборанинг шархи куйидагича:

% Ч7 ЩтЧ 47 ^t ФТ ^чЧ ^fS^i ddiTHT Ч Л5ЧТ -

эрининг улими туфайли аёл уз чуриларини улоктирди ёки синдирди.

Н^Ф ЩтЧ 47 utft ^t Ч ^чЧ! ^йт wts #i

Говинднинг вафотидан сунг унинг хотини аза очди2.

Мазкур гапнинг таржимасида хеч кандай чури сузи мавжуд эмас. Бирок таржимада аслиятдаги маъно тулик ёритиб берилган. Боиси хинд жамиятида эри вафот этган аёл аза очса пардоз-андозу, хатто севимли такинчок ва чурилардан хам воз кечади.

Жамиятда айрим эркаклар хам борки, уларнинг киладиган иши, айтадиган сузи умуман, феъл-атвори баъзида эриш туюлиб, аёлларга хос хатти-харакатларни эслатади. Мана шундай вазиятда хиндлар яна чури билан боглик булган фразеологик бирликларни куллайдилар. ^JS^i Ч(ЧЧТ яъни сузма-суз талкини чури тацмоц. Масалан: ФТ Ф1Ч Ф7ЧТ, ФТ

Ф7ЧТ1

щщ лч Ф фт ^фл Л ^fS^r ч(ч f!3i

Бордию шуни хам кила олмасанг, чури такиб ол4.

Ушбу мисолдаги иборани бир ишга кодир була олмай, огзидаги ошини олдирибутирадиган айрим журъатсиз эркакларга нисбатан куллашади.

^ 3 % Ч^Ф ФТ Щ^Т ^ лщ Л и^Ф" f^ ^Т7 (1

wi

Бордию кутилмаганда аёлнинг манглайидаги синдур ювилса, унинг учун дунё тор булиб куринади.

Мазкур келтирилган мисолда хиндуларнинг миллий хос сузи f^gT - синдур иштирокидаги фразеологизм акс этган. Синдур - бу турмушга чиккан хинду аёлларининг манглайига суртиладиган кизил упа. Х,инду аёллари хар тонгда эрининг сог-омон юришини ният килиб, уз манглайига синдур куядилар. Манглайига синдур суриш турмушга чиккан хар бир хинду аёли амал килиши

1 Агё. Ч?^?. 1968. 10. 4.

2 Премчанд. Бир келин хикояси // Хонадоннинг барбод булиши. (Амир Файзулла таржимаси) - Т.: Адабиёт ва санъат, 1973. - Б. 9.

3 "Й^. ^ 4lf W^. 1968. 73. 4.

4 Премчанд. Бир келин хикояси // Угиллари бор бева. (Амир Файзулла таржимаси) - Т.: Адабиёт ва санъат, 1973. - Б. 77.

85

зарур булган вазифадир. Ушбу фразеологизмнинг мазмуни худди шу хусусида. i^gf ^^ ^HTфразеологизми - тул, яъни бева булиб колиш мазмунини ифода-лайди. Ушбу уринда таржима калка усулида амалга оширилган.

Егулик номлари билан боглиц фразеологизмлар

Дунёда куплаб миллат ва элатлар борки, уларни бир-биридан фарклаб турувчи ташки куриниши, тили, либослари, чолгу асбоблари, уй-рузгор кийимлари, улчов бирликлари билан бир каторда таом номлари хам мавжуд. Таржима жараёнида таом номларининг иштирок этиши таржимон учун яна бир ечимини топиши керак булган масала хисобланади. Аммо таом номларининг фразеологизмларда ифодаланиши эса таржимонни икки карра машаккат чекишига ундайди.

Ладду - хиндларнинг юмалок шаклдаги мазали ширинлиги хисобланади. Х,индлар хаётида бирон хурсандчилик, шодиёна ва маросимларда севимли егулик сифатида дастурхонга тортилади. ^олаверса, хиндлар кундалик турмушда бирон кунгилга хуш ёкувчи хушхабарни эшитганда ёки узок ман-зилдан келган уз якинларини карши олаётганларида хам бир-бирларини ладду билан сийлашади. Демак, ладду бахт, шодлик, кувонч ва саодатнинг рамзий белгисидир.

fa^F ф f^^T? F и^Ф чч Ч ^4 i Ч^ш Ф

Ф^НЩ Ф?Ч ^OT f^ Ц^Ф Ч ^Ф Wift-^t ¿^H Ft0t, ^t Ц^Ф f^ ^wF-^rn ^тчт tHi^i i1

Уйланиш фикри кунглига келдию, калбида кувонч пайдо булди. У уз уйида бир севимли ёри булишини, эртаю кеч лаззатли таомлар тайёрлаб беришини хаёл кила бошлади.

ибораси миллийликни саклаган холда таржима килинмаган. Асосий эътибор мазмунга каратилган. 4H Ч yjcH жумласи цалбида цувонч пайдо булди деб таржима килинган. Чунки камбагал асар кахрамони-нинг уйланиш тугрисидаги уй фикрлари унга оз булса-да кувонч багишлаб шодлик улашади.

Шодлик ва кувончдан баъзида узини билмаган тарзда кулларини юкорига кутариб юборган холатда ушбу ибора кулланилади.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.

^ ^¿F Ч fM^dl%¿ЧFT^ ^З^Ф 4T? ЧШШ, dt

^t Ф ^ tff^t % FT^i 4T? dt f4mi2

Ражпутлар жангдаги галабасидан шодланишди. Шатруларни кувиб чикариб, галаба ва буюкликни кулга киритишди.

Гувохи булганингиздек, таржимада хеч кандай ладду сузи йук.

¿tHt FT^t

Ч FtHT иборасини сузма-суз тахлил киладиган булсак, икки цулларида ладду булмоц. Аммо таржимада ушбу иборанинг мазмунигина акс этган.

1 ^щг ^ ft ФЧНМ. f^t. 2002. 34 Ц

2 rt ^liBi^f f^t. 1981. 177 Ц.

86

-•«£♦>-

Чунки узбек китобхони учун икки кулда ладдуларнинг бор ёки ёк булиши бахт ёки шодлик мазмунини ифодаламайди. Тугри, таржима килиш жараёнида иборанинг хинд миллий колоритини ифодаловчи хеч бир жихат сакланиб колинган эмас, аммо мазмун ва мохият эътиборга олинган холда компенсатсиядан фойдаланган, холос.

"Х,индийча-узбекча, узбекча-хиндийча иборалар лугати"1да ладду миллий реалияси билан fatf^T хамда

чч % Фзчт ибораларини

учратишимиз мумкин. Унда ft^^i - фойда келтирмок, ЧЧ %

- ич-ичидан кувонмок, шодланмок деб келтирилган. Демак, ладду билан боглик фразеологизмлар шодлик, кувончни англатиб келади.

^7 ЧфЧ! ФТН ^ЛЧТ

Уйда ейишга хеч нарса йук, шунга карамай магрур .

фЧ! ФТН - фразеологизмидаги ФТН сузи ичимлик номи булиб, у Х,индистоннинг узига хос ичимлиги саналади. Бу ичимлик кайфни ошириб, маст килади. ФШ паст табакадан тортиб то юкори табака вакиллари хам истеъмол киладиган ва топилиши осон нарса. Шу боисдан хам, уйда хаттоки ФТН ичимлигининг булмаслиги жуда хам ночорликни, камбагалликни билдиради.

^^ ЩтЛ ^ЧФГ SwT fttf ФЩТЩ f! WI

Истехзоли гапларингни эшитавериб, уни кунгли огриди.

Х,индлардаги ФЩ|Щ узбекча кабобга жуда ухшаш.

f^ фщтщ (чт

фразео-

логизмида кунгилни, калбни худди кабоб сингари кийма-кийма, яъни пора-пора булиб кетишини акс эттиради. Таржимон ушбу гапни кунгли огриди деб угирган. Боиси, доимо кимнингдир мазахли, истехзоли гапларини эшитавериш одамнинг кунглини бирмунча кайгуга солиши турган гап.

Миллий хусусиятни узида мужассамлаштирган фразеологизмларни доимо эквивалент ёки мукобил вариантини топишнинг имкони йук. Шу боис бундай холларда тасвирий ва калка усуллари кул келади. Таржимон калка ёки тасвирий усулдан фойдаланиб, фразеологизмларнинг маъносини беради.

Хулоса. Фразеологик бирликларни тугри таржима килишнинг таржимонлар учун энг мураккаб томонларидан бири шундан иборатки, купчилик фразеоло-гизмлар муайян бир халк урф-одати, маданияти, психологияси, диний караш-лари билан чамбарчас боглик. Шунинг учун таржимон бирон асарни таржима килар экан, уша халк хаётини, урф-одатларини, миллий маданияти ва аслиятдаги тилнинг фразеологик бойлигининг табиатини яхши хис этиши, билиши, кейин уз тили фразеологик бойлиги билан яхши таниш булгани холда, икки тил ибораларини бир-бири билан таккослаши, улар уртасидаги ухшаш ва бир-биридан фаркли томонларини яхши узлаштириб олиши керак.

1 Xodjayeva N. Hindiycha-o'zbekcha, o'zbekcha-hindiycha iboralar lug'ati. T.: ToshDSHI, 2015. -B. 185.

87

-•«£♦>-

SHARQSHUNOSLIK / ВОСТОКОВЕДЕНИЕ / ORIENTAL STUDIES 2G22, № l -

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.