Научная статья на тему 'ХИТОЙ ТИЛИДА 把 “BǍ” КЎМАКЧИСИНИНГ ИШЛАТИЛИШИ'

ХИТОЙ ТИЛИДА 把 “BǍ” КЎМАКЧИСИНИНГ ИШЛАТИЛИШИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
11
3
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
把 ba ли гап / кўмакчи / дистрибуция / сон / тахмин / метод. / sentence with 把 ba / auxiliary / distribution / number / estimate / method.

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Артикова Зиёда Зайнитдиновна

Ушбу мақолада хитой тилида 把 “bǎ” кўмакчисининг гапдаги ўрни, ишлатилиши, унга ўхшаш бўлган кўмакчилар билан солиштириш масалалари кўриб чиқилган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

THE USE OF THE AUXILIARY Bǎ "BǍ" IN CHINESE

This article examines the role of the auxiliary "bǎ" in the sentence, its use, and comparison with similar auxiliaries.

Текст научной работы на тему «ХИТОЙ ТИЛИДА 把 “BǍ” КЎМАКЧИСИНИНГ ИШЛАТИЛИШИ»

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

ХИТОЙ ТИЛИДА ffi"BA" КУМАКЧИСИНИНГ ИШЛАТИЛИШИ

d https://doi.org/10.24412/2181-1784-2023-21-22-24

Артикова Зиёда Зайнитдиновна

ТДШУ катта укитувчиси

Аннотация: Ушбу мацолада хитой тилида Ш "ba" кумакчисининг гапдаги урни, ишлатилиши, унга ухшаш булган кумакчилар билан солиштириш масалалари куриб чицилган.

Калит сузлар: Ш ba ли гап, кумакчи, дистрибуция, сон, тахмин, метод.

Annotation: This article examines the role of the auxiliary "ba" in the sentence, its use, and comparison with similar auxiliaries.

Key words: sentence with Ш ba, auxiliary, distribution, number, estimate, method.

Хитой тили грамматикасида суз туркумлари иккига булинади: му ставил суз туркумлари ва хизмат килувчи суз туркумлари. Хизмат килувчи суз туркумларига олд кумакчи, богловчи, ёрдамчи сузлар, такдидий сузлар, ундов сузлар киради.1 Ёрдамчи сузлар гапда юклама, кумакчи каби вазифаларни бажаради. Шулардан Ш "ba" сузи гапда кумакчи вазифасини хам бажариб келади. Хитой тили грамматикасида Ш "ba" хам олд кумакчи, хам кумакчи функцияси кенг ишлатилади. Ш "ba" узбек тили грамматикасидаги "чозли, чамаси" маъносидаги тахминни англатувчи кумакчи суз функциясига мос келгани учун унга кумакчи деб таъриб бердик.

Ш "ba" кумакчиси нуткда сузларни узаро богловчи грамматик восита хисобланади. Грамматик восита булиш жараёнида унда маълум грамматик маъно хам шаклланган, яъни чамани, тахмин сонни ифодаловчи восита булиб келади. Бу грамматик маъноларни англатиш имкониятлари узидан олдин келган сузларга богликдир. Агар бу кумакчи булмаса узидан олдин келган сузнинг узи ана шу маъноларни ифодаламайди. Факатгина уларнинг бирикувигина бу маъно келиб чикиши мумкин. Хитой тилидаги кумакчининг асосий хусусияти, узи мустакил холда куллана олмайди, гапнинг бирор мустакил булаги булиб келолмайди, факат гапда иштирок этган сузларга богланиб келади. Шу сабабли Ш "ba" кумакчисининг лексик маъноси ва гапдаги вазифасини урганишда унинг дистрибуцияси мухим хисобланади. Азим Х,ожиев "Тилшунослик терминларининг изохли лугатида" беришича - тилшуносликда дистрибуция деб бирор тил бирлигининг нуткда бошка тил бирликлари куршовида ишлатила олиш уринларига айтилади. Дистрибуциянинг куйидаги турлари бор: 1)

^ЙЙЖЯЮШ!^. Б4

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

кушимча дистрибуция; 2) эркин алмашиниш дистрибуцияси; 3) контраст дистрибуция.2 Дистрибутив метод матнни энг ихчам ва тугул ифода килишни талаб киладиган тасвирлаш метод хисобланади. Ш "b" кумакчисининг нуткда бошка тил бирликлари куршовида ишлатила олиш уринларини дистрибуция доирасида куриб чикилди. Бунда эътиборимизни асосан унинг чегараларини аниклашга, жойлашиш урнига, кайси позицияда келишига каратдик. Харрис дистрибуцияни морфологик сатхга хам олиб утди. Морфологик бирликнинг сегментларга ажаратишда бошка шундай бирликларга киёслаш, солиштириш методини куллаш тил бирлигини хусусиятларини янада аникрок очиб беришга ёрдам беради.

Хитой тили грамматикасида гап структурасида Ш "ba" кумакчисининг жойлашиш урни катъий белгиланган булиб, ундан олдин ва кейин келадиган сузлар билан маълум грамматик коидалар асосида богланиб келади. Унинг синтактик каторда урни чегараланган булади ва у билан бирга келадиган бирликлар белгилаб курсатилган. Ш "ba" кумакчисининг синтактик вазифасини ва уз хусусиятларини янада аник курсатиб бериш учун, уни хитой тилида куп ишлатиладиган "М [lai] ва ^ [duo]" кумакчилари дистрибуцияси оркали куриб чикдик. Улар билан солиштирганда Ш "ba" кумакчининг тил бирликлари билан бирикиб келиши доираси чегараланган эканлигини кузатдик. Асосан уч холатда бир-биридан фарк килади.

1) "М [lai] ва ^ [duo]" кумакчилари билан келган "Сон + хисоб сузи + М / ^ кумакчиси" моделида " М [lai] ва ^ [duo]" нинг урнига Ш "ba" кумакчисини куйса булади, маъно жихатдан хам мос келади, аммо бирга бирикиб келадиган бирликларнинг ишлатилишида фарк бор, " М [lai] ва ^ [duo]" дан фаркли равишда Ш "ba" дан олдин сон ёки хисоб сузидан бири куйилиши керак. Масалан:

штля, пхшшмт, шм

^Ао [You guo le ji tian, liu tai tai hur an hui lai le, na lai you yT jTn lai de xiao mi zi, song gei qi lao ren.] Яна бир неча кун утгандан кейин, Лю хоним кутилмаганда цайтиб келди, ярим килоча келадиган цора гуручни олиб келиб, цария Чи га совга цилди.

Бу гапда "М" [lai] нинг урнига Ш "ba" кумакчисини куйиб булмайди, чунки Ш "ba" кумакчисидан олдин ёки сон, ёки хисоб сузи биттасини ишлатиш мумкин, "М [lai] ва ^ [duo]" кумакчилари билан эса сон хисоб сузи бирга келиш холати мавжуд.

2 Азим Х,ожиев "Тилшунослик терминларининг изохли лугати" www.ziyouz.com кутубхонаси

23

historical, cultural, scientific and Q ISSN 2181"1784

economic relations" SJIF 2023: 6.131 | ASI Factor = 1.7

2) "M [lai] ва ^ [duo]" кумакчилари "Сон + M / ^ кумакчиси + Сифат (даража категорияси)" модели асосида кулланилади, аммо Ш "bâ" кумакчиси билан бирга сифатнинг даража категорияси ишлатилмайди, бошка категориядаги сифат сузлар билан келганда хам у тахминий микдорни ифодалайди.

Масалан:

[Ta liân shàng de jiù sè shàng wèi tui jïn, tïng wo yï zài hào qi de zhuï wèn, rën bù zhù dâ kai le ta nà wéi yï de mù xiang, qù chu le nà yï jïn lai zhâng de bù bao fû.] Унинг юзидаги сархуштликдан булган цизариш кетмасдан туриб, мени эшитиши биланоц цизициб кетма-кет саволлар бериб ташлади, ягона булган ёзоч цутисини очиб юбориб, ичидан ярим килоча келадиган тугунни чицарди.

"M [lai] ва ^ [duo]" кумакчилари кушма сонларнинг кетидан келади, бирок Ш "bâ" кумакчиси факат айрим содда сонлар кетидан келади. Модели куйидагича: "Куп хонали сон + M / ^ кумакчиси".

Масалан:

[Dà sâo bù xiâo dé zën yàng hui da hâo, zhï yong zhè ge you yï bâi duo zhong jië shi de zi biâo shi ta de hé âi.] Аёл цандай жавоб беришни билмай цолди, фацатгина бир юздан ортиц тушунтириш сузлари билан узининг хайрщоулигини ифодалади.

Хулоса: хитой тилида синтактик каторда Ш "ba" кумакчисининг урнига "M [lai] ва ^ [duo]" кумакчиларини куйиб ишлатиш холати кенг таркалган, чунки уларнинг грамматик маънолари бир-бирига жуда якин, аммо улар билан бирикиб келадиган тил бирликларда бироз фарклар бор, хамда Ш "bâ" кумакчисининг ишлатиш кулами торрок. Унинг синтактик каторда урни чегараланган булади ва у билан бирга келадиган бирликлар белгилаб курсатилган булади.

ФОЙДАЛАНИЛГАН АДАБИЁТЛАР РУЙХАТИ

1.А.А. Каримов. Хитой тилидаги хисоб сузлар. ^^ж^ . Фан ва технологиялар босмахонаси. Тошкент 2003. 100-102б.

2.1Л. ФШ^ШШ^Й. ft*. 1985 ^ 120б.

3.Ван Ляо-И. Основы китайской грамматики. Издательство иностранной литературы. Москва. 1954 ^ 80б.

4.Азим Х,ожиев "Тилшунослик терминларининг изохли лугати" www.ziyouz.com кутубхонаси.

6. 2004. б4

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.