Научная статья на тему 'ХИТОЙ ЎРТА АСР АДАБИЁТИДА ДРАМАТУРГИЯНИНГ ТАРАҚҚИЁТИ'

ХИТОЙ ЎРТА АСР АДАБИЁТИДА ДРАМАТУРГИЯНИНГ ТАРАҚҚИЁТИ Текст научной статьи по специальности «Языкознание и литературоведение»

CC BY
86
13
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Ключевые слова
«наньсивень» / «цзацзюй» / «чуаньци» / санскрит драмаси Гуань Хань Синь (关汉卿) / Ван Ши Фу (王实甫) / Бай Пу (白朴) / Ма Жи Юань(马致远) / "nanxiwen" / "zajui" / "chuanqi" / Sanskrit drama / Guan Han Xin (关汉卿) / Wang Shi Fu (王)) / Bai Pu (白朴) / Ma Zhi Yuan(马致远)

Аннотация научной статьи по языкознанию и литературоведению, автор научной работы — Комилова, Шахноза Туробуддиновна

Ушбу мақола доирасида хитой адабиётида драма жанрининг пайдо бўлишига таъсир кўрсатган ички ва ташқи омиллар масаласи акс эттирилган. XIII-XIV асрларда хитой драматургиясида шаклланган “сивень”, “цзацзюй” жанрларининг ўзига хос жихатлари хусусида сўз боради ва бу жанрининг ривожида ўз ўрнига эга бир қатор драматурглар ижоди хусусида фикр юритилган. Мақолада жанр нуқтаий назаридан ХVII-ХVIII асрлар келиб драматургияда номлари келтирилган жанрлар билан бирга “чуанци” жанри пайдо бўлиши ва ривожланиши олиб борган тадқиқотлари асосида таъкидлаб ўтилди.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

DRAMATURGY IN CHINESE MEDIEVAL LITERATURE PROGRESS

drama genre in Chinese literature. The specific features of the genres "Xiwen", “zaju”, which were formed in Chinese drama in the XIII-XIV centuries, are reflected in the work of a number of playwrights who have a place in the development of this genre. The article highlights the genre from the point of view, based on research conducted in the XVII-XVIII centuries, the emergence and development of the genre of "chuangqi" along with the genres named in drama.

Текст научной работы на тему «ХИТОЙ ЎРТА АСР АДАБИЁТИДА ДРАМАТУРГИЯНИНГ ТАРАҚҚИЁТИ»

ХИТОИ УРТА АСР АДАБИЕТИДА ДРАМАТУРГИЯНИНГ

ТАРАВДИЁТИ

d https://doi.org/10.5281/zenodo.7335903

Комилова Шахноза Туробуддиновна.

Тошкент давлат шаркшунослик университети, Шарк мамлакатлари адабиёти ва киёсий адабиётшунослик кафедраси e-mail:sh_muslima@inbox.ru

Аннотация: Ушбу мацола доирасида хитой адабиётида драма жанрининг пайдо булишига таъсир курсатган ички ва ташци омиллар масаласи акс эттирилган. XIII-XIV асрларда хитой драматургиясида шаклланган "сивень", "цзацзюй" жанрларинингузига хос жихатлари хусусида суз боради ва бу жанрининг ривожида уз урнига эга бир цатор драматурглар ижоди хусусида фикр юритилган. Мацолада жанр нуцтаий назаридан XVII-XVIII асрлар келиб драматургияда номлари келтирилган жанрлар билан бирга "чуанци" жанри пайдо булиши ва ривожланиши олиб борган тадцицотлари асосида таъкидлаб утилди.

Калит сузлар: «наньсивень», «цзацзюй», «чуаньци», санскрит драмаси Гуань Хань Синь (^ШВР), Ван Ши Фу Бай Пу Ма Жи Юань(ЦМШ)

Аннотация: В данной статье отражен вопрос о внутренних и внешних факторах, повлиявших на появление жанра драмы в китайской литературе. Специфические особенности жанров "Сивэнь", "цзацзюй", которые сформировались в китайской драматургии в XIII-XIV веках, нашли отражение в творчестве ряда драматургов, которым отведено место в развитии этого жанра. В статье освещен жанр с точки зрения, основанной на исследованиях, проведенных в XVII-XVIII веках, возникновения и развития жанра "чжуанци" наряду с жанрами, названными в драматургии.

Ключевые слова. «наньсивень», «цзацзюй», «чуаньци», драма санскрита, Гуань Хань Синь (^ШВР), Ван Ши Фу Бай Пу (£fh), Ма Жи Юань(ЦМШ)

Annotation: This article reflects the question of internal and external factors that influenced the emergence of the drama genre in Chinese literature. The specific features of the genres "Xiwen", "zaju", which were formed in Chinese drama in the XIII-XIV centuries, are reflected in the work of a number of playwrights who have a place in the development of this genre. The article highlights the genre from the point of view, based on research conducted in the XVII-XVIII centuries, the emergence and development of the genre of "chuangqi" along with the genres named in drama.

Keywords. "nanxiwen", "zajui", "chuanqi", Sanskrit drama, Guan Han Xin (MiX0P), Wang Shi Fu (£)), Bai Pu (ШЬ), Ma Zhi Yuan(^MM)

Хитой халк томоша санъати жуда кадим замонларда вужудга келган ва уз тараккиёти давомида булгуси сахна куринишлари учун умумий конун ва коидалар сифатида хизмат килди. Тан даври шоирлари Ли Бо, Ду Фулар шеърияти, Ли Гунцзо, Юань Чжэнь новеллалари асосида, энг аввало, уз халкига, инсонга булган мухдббатни уз ифодасини топган. Драматургияда XIII-XIV асрларда келиб янги жанрларнинг пайдо булиши туфайли асарларнинг ички тузилишлари бироз енгил шаклга келтирилган булсада, кучли, теран

мавзулар кутарилган. Албатта, ХVП-ХVШ асрлар келиб эса урта аср услубидаги сюжетлар, гоялар, характерлар давом этган, лекин секин-аста узлаштириш услубларига карши кураш бошланган эди.

Маколани максади хитой адабиётида драманинг жанр сифатида тараккиётида таъсир курсатган ички ва ташки омиллар, санскрит драма ва театрининг таъсир масалалалирини очиб беришдан иборат. Ушбу максадга эришиш учун хитой адабиётида драматургиянинг пайдо булиши, ривожланиши хусусида аник маълумотларни келтириш, илк драматик жанрлар, драматурглар ижод намуналари, санкскрит драмасининг илк намуналарини санаб утиш, жанр сифатида тараккиётини ёритиб бериш керак.

Драматургия х,ар бир халк адабий меросининг маълум бир кисмини ташкил этади ва х,ар бир адабий х,одиса каби узининг маълум бир тараккиёт босикичларига эга булади. Сюжетлилик, хдракатларнинг зиддиятга асосланиши ва уларнинг сах,на, эпизодларга булиниши, баённинг йуклиги, персонажлар муносабатларининг узаро сузлашувга асосланиши драманинг узига хос хусусиятидир.

Тарихга назар ташлайдиган булсак, х,ар бир халк адабиёти ва санъатининг гуллаган даврлари мавжуд булиб, эрамиздан аввалги VШ-V асрларда антик адабиёт, яъни грек адабиёти юксак ривож топга давр булган. Ундан кейин Рим адабиётида ривожланиш кузатилади. XVI асрда инглиз адабиётида Шекспир, Марло, Гринн каби буюкларнинг ижодиёти оркали дунё маданиятида янги кутарилиш даври бошланди. XVIII асрда Германияда Гёте, Шиллер ва бир катор адиблар оркали адабиёт ва санъатнинг юксалиши кузга ташланади. XIX асрда Француз адабиётини Гюго, Дюма, Стендаль, Флобер, Мопассанлар каби машхурлар дунёга танитдилар. Шаркда эса драма санъатининг ривожи узига хос хусусиятларга эгадир. Х,индистонда мелоднинг биринчи минг йиллик даврида, Японияда Х-Х! асрларда, ХШ-ХГУ асрларда Хитойда драма жанр сифатида тулик шаклланди.

XIII асрда яшаб ижод килган Хитойнинг таникли драматурглари Гуань Хань Чинь, Ван Ши Фу, Бай Пу, Ма Жи Юань ва бошкаларнинг драматик асарлари хозирги кунга кадар уз кадр-кийматини йукотмаган. Бу номлар бизни кейинчалик мумтоз деган ном олган ва хитой маданияти равнаки тарихида алох,ида урин тутган, унинг бирмунча демократик жанрларидан булган хитой драматургия ва театрининг уша даврдаги равнаки билан боглайди.

XIII асрда, мугул боскинчилари томонидан хитой миллий санъати каттик таъкиб остида булган бир даврда театр ва драматургия етакчи санъат турларидан бири булиб колди. Мугуллар хукумронлиги даврида театр узига хос фаолияти билан озодлик гояларнинг бадиий таргиботида бирмунча таъсирчан восита булиб хизмат килди. Лекин, илгор гояларнинг оммалашуви халк учун янада кулай ва тушунарли бадиий шаклларни топишни талаб килар эди. Театр санъати манбаалари кадим-кадимларга бориб такалади. Хитой адабиётида драма жанри ривожида биринчи Хитой пьесаси актёрлар томонидан кичкинагина, лекин жуда х,ам эркин формадаги, яъни «сивень» (театр матни) ёки «наньсивень» (Ш

- «жанубий сивень» (жанубий театр матни) деб номланган жанрлар яратилган. Бу жанрларнинг айрим хусусиятлари хозирги хитой жанубий театри ва драмаларида сакланиб колган, яъни кушик куйлаш (ария), прозаик диалог ва пантомимоларнинг (ракс) бирга келиши яккол куриниб туради.

XIII-XГV асрларда Юань сулоласи хукумронлиги даврида драманинг «сивень» жанри янги «цзацзюй» (^Ш)1 жанрига айлантирилди. Бу даставвал Шимолий Хитойда пайдо булиб, тез орада «сивень»ни иккинчи уринга тушириб куйди ва нафакат шимолда, балки жанубда х,ам ривожлана бошлади.

1 "Цзацзюй" (^М) жанрида бирор бир сюжэт хикоя килинади. Хикоя ария ва ракслар билан бир актёр томонидан ижро этилган.

Хитой халкининг хам маънавий олами вакт утган сари узгариб борди. X-XIII асрларга келиб санъат асарини тушунишга кодир томошабинлар сони купайиб борди ва бунга, албатта, драматургия ва театр санъати сабаб булди. Санъатнинг аралаш тури, яъни драма, мусика, воизлик санъати, оммавий сигиниш маросимлари, халк томошалари кабилар ривожланди. Император саройидаги олий табакалар учун мулжалланган сахна томошаларига хам зарурат пайдо булди. Хитой драматургиясининг ривожи хам айни шу даврга тугри келди. Хитой драматик жанрларининг пайдо булиши масаласида адабиётшунос олимлар уз тадкикотларида хитой драматургияси жанрларининг юзага келишида кадимий хинд маданиятининг Хитойда кенг ёйилиши сабаб булди, деган фикрларни илгари сурдилар. Ушбу масалада ХХ аср бошларига келиб ёзувчи Чжен Чженьдо ва Сюй Дишаньлар томонидан бир катор изланишлар олиб борилган. Илк бор адабиётшунос, ёзувчи Сюй Дишань ^ЙШ 1925 йилда Кембриджда тахсил олиб юрган кезларида узининг "Х,инд драмасининг услуби ва унинг Хитой драмасига оид тафсилотлари" номли маколасида айни шу масалани кутариб чиккан, эди. Адибнинг илмий тадкикотлари бир катор муаммоларни камраб олган, жумладан, киёсий адабиётшунослик, ^индистон ва Хитой маданий алокалари тарихи ва хориж маданиятининг Хитой адабиётига таъсири кабилар. Сюй Дишан Хитой драматургиясининг пайдо булиши Шаркий Туркистон худудларига баддизмнинг Махаяна мактаби таълимотларининг кириб келиши билан боглик, деб хисоблайди. У яна шуни таъкидлайдики, мелоддан аввалги иккинчи асрда санскрит драмаси Махаяна буддизми билан бир вактда шаклланган булиб, айни шу даврда Хань сулоласида хам Махаяна мактаби таълимоти кенгг таркалган. (эр. авв. 206.—эр. 220йй.) .

1911 йилда немис олими Генрих Людерс2 нинг археологик ишлари оркали Шаркий Туркистон худудларида санскрит драмасининг кулёзма нусхалари топилади. Буларнинг хаммаси Германиянинг Берлин шахридаги нашриётда нашр этилади. Булар орасида Асвагхошанинг "Шарипутрапракаран" драмаси, Кальпанамандитиканинг "Кумаралата" драмалари ва учта номи номалум матнлар топилган. Бу драмалар Гупталар даврида хинд брахманлари томонидан ёзилган манбалар хисобланади. "Шарипутрапракаран" Хитой худудларида топилган энг кадимги асарлардан бири хисобланади. Драма матни буддизм асосчиси Гаутама Шакьямуни Шарипутра ва Маудгалаян хаётига багишланган. Шу тарика Хитойга кириб келган биринчи драматик асар буддизм адабиёти мотивлари асосида ёзилган эди ва бу уша даврдаёк хитой тилига таржима килинган. Кейинги топилма санскрит драмасининг Хитойда кенг ёйилишига таъсир этган асар натака жанрида ёзилган "Майтрисимити" матни хисобланади. Матн тохар тилида ёзилган. Кейинчалик илк бор уйгур тилига ва хитой тилларига таржима килинган. Шу тарика эрамизнинг I-VII асрларда "Буюк ипак йули" оркали Махаяна буддизми кенг ёйилишига ва хитой халкининг хинд драматургияси анъаналари билан танишиш имконини берди. Цин сулоласи даврига келиб Хитойда илк чжугундяо и цзацзюй номли драматик жанрлар ривожланди

Хитой драмасининг "цзацзюй" жанри жуда мураккаб булиб, узиги хос хусусиятларга эга: бу жанрида ёзилган асарлар 4 актдан иборат булиб, ундаги ариялар асосий персонажлар томонидан куйланади, колганлар эса (прозаик) насрий диалогларда иштирок этадилар, хар бир акт бир-бирига утувчи кофияга эга булиб, мусикаси хам мураккаб булган. Арияларни куйлашда мумтоз шеърият намуналаридан фойдаланилган. "Цзацзюй"да хар бир актдаги ариялар маълум бир тартибда терилган ва ягона охангга бирлашиб умумий холда 12-14 актни ташкил этган. Драманинг мана шу узига хос хусусияти муаллифдан катта махорат талаб килган, шу сабабли бу жанрдаги асарлар факатгина малакали муаллифлар томонидангина

2Генрих Людерс(1869-1943)-Шаркшунос-хиндшунос. Шарк адабиёти буйича мухбирлар аъзоси (Хиндшунослик)

яратилган. "Цзацзюй" жанрида ижод килган муаллифларнинг асарлари жамиятнинг юкори табакаларига багишланган ва у тил жихдтдан х,ам мураккаб булиб, оддий халк учун буни тушуниш кийинчилик тугдирган. Бу даврда ёзилган нафакат драматик асарлар, балки насрий, назмий асарларнинг барчаси "веньян" тилида ёзилган эди.

XIII-XIV асрларда айнан оксуяклар репертуари х,ам яратилади. Ундан купинча шахдрнинг куйи табакаларидан чиккан кахрамонларга багишланган маиший комедиялар урин олган. Бу давр драматургиясининг ривожи хакида суз кетар экан, албатта, таникли драматурглар Ма Чжиюан3, Ван Шифу4, Баи Пу5лар катта ютукларга эришганлар. Ма Чжи Юаннинг энг машхур пьесаси "Хан саройида куз" деб номланиб, Юань даври драматургиясининг ишкий-тарихий мавзуда яратилган машхур асарларидан бири хисобланади. "Кутирган Чжен" ва "Юан минораси" пьесаларида драматург даосизм карашларини ифодалашга харакат килган ва мифологик сюжетлардан фойдаланган.

Шундай килиб, XIII - XIV асрлар оралигида Хитойда драматургия узининг барча асосий жанрлари: комедия, фожиа ва драмага эга булди.

XV асрга келиб «цзацзюй» жанри секин-аста уз хусусиятини йукота борди ва унинг урнини «чуаньци» жанри эгаллади. «Чуаньци» жанрининг шакли аввал айтиб утилган

«сивэнь» шаклининг давоми эди, лекин «чуаньци» узининг айрим жихдтлари билан фарк килади. Мин7 давридаги муаллифлар бу жанрга купрок марожаат этганлар.

XVII-XVIII асрлар хитой адабиётини урганган рус тадкикотчилари В.М.Алексеев, О.Л.Фишман, Н.Т.Федоренко ва бошкаларни асосан насрий асарлар купрок кизиктирган. Ушбу давр драмаси тугрисидаги масала кутарилган рус тилидаги кам сонли тадкикотлар орасида Б.Л.Рифтиннинг «Хитой драмаси назарияси(ХП аср - XVII аср бошлари)» номли маколасини кайд этиш мумкин. Вахоланки, XVII аср драматургиясининг истеъдодли вакиллари сони анчагина булиб, уларнинг асарлари теран мазмуни, сюжетларининг ранг-баранглиги билан ажралиб туради ва шак-шубхасиз бадиий кийматга эга булган асарлардир. Манчжурияга карши кураш ва ватанпарварлик XVI асрда хаётнинг турли жабхаларидаги феодал жабр - зулмига карши муносабат сифатида юзага келган ва XVII асрнинг иккинчи ярмига келиб уз чуккисига кутарилган маърифатчилик харакатининг ажралмас киррасига айланди. Манчжуриялик илк подшолар хитой зиёлиларига нисбатан икки ёклама сиёсат олиб бордилар. Син сулоласи вакилларига хайрихох, булмаган, феодал жамият негизлари ва унинг мафкурасини танкид килган одамлардан шафкатсиз уч олган холда, улар айни вактда ёзувчилар, олимларни уз томонига огдиришга, уларнинг фаолиятини узига маъкул томонга йуналтиришга харакат килдилар.

XVII асрнинг иккинчи ярмида хитой драматургиясида муайян жонланиш юз берган. Уша даврда таркалган "Чуанци" жанрида куп сонли асарлар яратган драматурглар, шу жумладан хаваскор ижодкорлар пайдо булган. Купгина пьесаларда чет эллик боскинчилар асосан никоб остида кораланган; миллий манфаатларни топтаб,

3 Ма Чжиюань ( ЦШш ) (тахминан 1250 —1324 йиллар) — машхур юань драматург, шоирларидан бири

(цзацзюй жанрда пьесалар ва цюй жанри шеърлар муаллифи).

4Ванг Шифу (^^^)-Хитой драматурги, XIII - XIV асрларда яшаб ижод килган.

5Баи Пу([=|^Ь)-тахаллуси Таису булиб, 1226 йилда хозирги Шанси провинсиясида тугилган. . "Чу" ( Д) жанрида хам 37 та шеър ёзиб колдирган

6 «Чуаньци» пьесаларида вокеа ва ходисалар купайиб, улар кенгрок ёритила бошланган. «Чуаньци» деярли «цзацзюй»га нисбатан эркинрок тарзда эди.

71368 йилда Юань сулоласи бархам топганидан кейин мамлакатда халк кузгалони окибатидан Мин сулоласи хукумронлигини урнатади, 16 та императорлар томонидан 276 йил хукумронлиги давом этади. 1644 йилда манбжурлар томонидан сулола хукумронлигига бархам берилади.

'Uzbekistan-China: development of R VOLUME 2 | SPECIAL ISSUE 26

cultural, historical, scientific and Q ISSN 2181-1784

economic relations" SJIF 2022: 5.947 | ASI Factor = 1.7

истилочилар томонга утган хоинлар кораланган; уша даврда хукм сурган конфуцийчилик ахлокига карши норозилик оханглари янграган; хис-туйгулар, севги эркинлиги куйланган; аёлларнинг акли ва фидойилигига тахсинлар айтилган. Драматурглар купинча уз бурчига содик булган оддий одамларни шарафлаганлар. Маърифатпарварлик рухи билан сугорилган хакикий, вокеликни фош килувчи асарлар билан бир каторда, конфуцийчиликнинг котиб колган акидаларини таргиб килувчи драмалар хам яратилган. Бу давр драматурглардан бири Ли Юй 8 тарихий кахрамон билан боглик вокеаларни юзаки намойиш этишдан воз кечиб, инсонларнинг реал хаётини тасвирлашга, уларнинг ички дунёсига эътибор беришни талаб килди, у илк бор ижодида «характер»га, унинг «узига хослиги ва жозибадорлиги»га эътибор берди, гайритабиий сюжетларни рад этди, театрни янгилаш, такомиллаштиришга каратилган усуллар ва воситаларни таргиб килди. Комедияга ва сатирага мустаккил ва бадиий жихатдан тулаконли жанр сифатида каради. Драматургияда бу даврга келиб янги жанрларнинг пайдо булиши туфайли асарларнинг ички тузилишлари бироз енгил шаклга келтирилган булсада, кучли, теран мавзулар кутарилган. Албатта, урта аср услубидаги сюжетлар, гоялар, характерлар давом этган, лекин секин-аста узлаштириш услубларига карши кураш бошланган эди.

XVII аср Хитой адабиёти тарихида "кеч урта аср" адабиётидан "янги даврга утиш даври" деб юритилади. Бирок XVI асрнинг иккинчи ярмида бошланган адабий жараёнлардаги узгаришлар Хитойда ХХ асрнинг бошларигача давом этган.

Хулоса килиб айтганда, атрофдаги вокеликнинг кескин зиддиятлари, узок ва якин утмиш вокеалари, Даос ва Будда афсоналари, халк афсоналари шахарлардаги куплаб театр сахналарида ва кишлок ибодатхоналаридаги сахна жойларида жонли тасвирларда уз ифодасини топди. Тарихий асарлар, бадиий кисса ва оммабоп хикоялар тупламлари, фалсафий масаллар, таникли шоирларнинг шеърлари - буларнинг барчаси драматургларнинг ижодий тасаввурлари учун манба булиб хизмат килган, купинча бошка жанрларда янги асарлар манбаи булиб келган.

Фойдаланилган адабиётлар

1. ФШ Щ^^о 1917-1997 о ^Ж/2008 о

2. 2015

3. Абдусаматов X,. Драма назарияси. Е.Еулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 2000 й.

4. Зиямухамедов, Д. Т. (2021). КОНЦЕПЦИЯ ОБЩЕСТВА И ЧЕЛОВЕКА В НОВЕЛЛАХ ПУ СУНЛИНА. Социосфера, (3), 23-31.

5. Abdullayevna, N. S. (2019). Языковая политика в Китае: идентификация общественно-политической терминологии Насирова Саодат Абдуллаевна. КИТАЙСКАЯ ЛИНГВИСТИКА И СИНОЛОГИЯ, 3, 384.

6. NS Abdullayevna. тйШЩШ falUft—In Ш^П—^Ь- 87, 0

8Ли Юй XVII аср драма жанри ривожида, драматургия назарияси ва сахна махорати намояндаси.

395

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.