Научная статья на тему 'ХИТОЙ ХАЛҚ РЕСПУБЛИКАСИ МИЛЛИЙ СИЁСАТИНИНГ ЯНГИ БОСҚИЧИ (1970-80 ЙИЛЛАРДАН 2020 ЙИЛГАЧА БЎЛГАН ДАВР)'

ХИТОЙ ХАЛҚ РЕСПУБЛИКАСИ МИЛЛИЙ СИЁСАТИНИНГ ЯНГИ БОСҚИЧИ (1970-80 ЙИЛЛАРДАН 2020 ЙИЛГАЧА БЎЛГАН ДАВР) Текст научной статьи по специальности «Политологические науки»

CC BY
960
37
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
Журнал
Scientific progress
Ключевые слова
Хитой / миллий сиёсат / иқтисодий юксалиш / сиёсий барқарорлик / миллий автономиялар масаласи. / China / national policy / economic growth / political stability / the issue of national autonomy.

Аннотация научной статьи по политологическим наукам, автор научной работы — Шахноза Зохиджон Қизи Боқижонова

Ушбу мақолада Хитойдаги миллий сиёсатнинг бугунги кунгча бўлган сўнги босқичи хусусиятлари ва асосий масалалари муҳокама қилинган. Миллий сиёсатнинг Хитой тараққиётидаги аҳамияти, унинг мамлакат иқтисодий юксалишига таъсири масаллалари хитойшунос олимларнинг тадқиқотлари натижасида тадқиқ қилинган.

i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.
iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.

A NEW PHASE OF THE NATIONAL POLICY OF THE PEOPLE’S REPUBLIC OF CHINA (THE PERIOD FROM 1970-80 TO 2020)

This article discusses the features and key issues of the last phase of national policy in China to date. The importance of national policy in China's development, its impact on the country's economic growth has been studied as a result of research by Chinese scholars.

Текст научной работы на тему «ХИТОЙ ХАЛҚ РЕСПУБЛИКАСИ МИЛЛИЙ СИЁСАТИНИНГ ЯНГИ БОСҚИЧИ (1970-80 ЙИЛЛАРДАН 2020 ЙИЛГАЧА БЎЛГАН ДАВР)»

ХИТОЙ ХАЛК РЕСПУБЛИКАСИ МИЛЛИЙ СИЁСАТИНИНГ ЯНГИ БОСЦИЧИ (1970-80 ЙИЛЛАРДАН 2020 ЙИЛГАЧА БУЛГАН ДАВР)

Шахноза Зохиджон кизи Бокижонова

Тошкент давлат шаркшунослик университети магистранти

АННОТАЦИЯ

Ушбу маколада Хитойдаги миллий сиёсатнинг бугунги кунгча булган сунги боскичи хусусиятлари ва асосий масалалари мухокама килинган. Миллий сиёсатнинг Хитой тараккиётидаги ахамияти, унинг мамлакат иктисодий юксалишига таъсири масаллалари хитойшунос олимларнинг тадкикотлари натижасида тадкик килинган.

Таянч сузлар: Хитой, миллий сиёсат, иктисодий юксалиш, сиёсий баркарорлик, миллий автономиялар масаласи.

A NEW PHASE OF THE NATIONAL POLICY OF THE PEOPLE'S REPUBLIC OF CHINA (THE PERIOD FROM 1970-80 TO 2020)

Shaknoza Zokhidjon kizi Bokijonova

Master of Tashkent State University of Oriental Studies

ABSTRACT

This article discusses the features and key issues of the last phase of national policy in China to date. The importance of national policy in China's development, its impact on the country's economic growth has been studied as a result of research by Chinese scholars.

Keywords: China, national policy, economic growth, political stability, the issue of national autonomy.

КИРИШ

Хитой миллий сиёсатида янги даврнинг бошланиши ХКП Марказий Кумитасининг учинчи пленуми билан боглик. Пленумдан сунг, ХКПнинг миллий масала буйича деярли барча сиёсати танкид килинишни бошлади, факат минтакавий автономияга булган муносабат бундан мустасно эди. Бу танкидларнинг бир канча омиллари бор эди, улар:

Биринчидан, миллатларни бирлаштириш сиёсати рад этилди. Хитойлик олимлар таъкидлаганларидек: "Социалистик жамият бу миллатларнинг

бирлашиши ёки йуколиб кетиш даври эмас; бу миллатларнинг умумий фаровонлиги даври, унинг умумий ривожланиш давридир"1.

Иккинчидан, миллий савол синфий савол сифатида талкин килинишни тухтатди. "Жэньминь жибао" газетасида чоп этилган маколада миллий саволни синфий савол билан идентификациялаш Хан булмаган халклар уртасида синфий курашни сунъий равишда авж олдиришда фойдаланилганлиги тан олинган эди.

Учинчидан, Буюк Хан миллатчилигига карши курашнинг огирлик марказини махаллий миллатчиликка карши курашга утказиш нотугри деб тан олинди. Ханлар ахоли орасида мутлок купчиликни ташкил килганлиги сабабли, асосий эътибор Хитой миллатчилигига карши курашга каратилиши керак эди.

Ва нихоят, миллатларнинг тенглиги принципи 1982 йилда ХХРнинг янги Конституциясида ва 1984 йилда ХХРнинг "Минтакавий миллий автономия тугрисида" конунида тасдикланди. Конституциянинг 4 моддасига биноан, "давлат миллий озчиликларнинг конуний хукуклари ва манфаатларини таъминлайди, миллатларнинг тенглиги, хамжихатлиги ва узаро ёрдам муносабатларини химоя килади хамда ривожлантиради". "Мухторият тугрисида" ги конуннинг 48-моддасида таъкидланганидек, миллий автономия худудларининг узини узи бошкариш органлари ушбу минтакадаги барча миллатларнинг тенглигини англашларини таъминлайди. Декларатив тенглик тугрисидаги баёнотлар хали улар амалда амалга оширилишини англатмас эди, лекин хеч булмаганда муносабатларнинг кайта куриб чикилишини курсатди.

АДАБИЁТЛАР ТА^ЛИЛИ ВА МЕТОДОЛОГИЯ

Хрзирги вактда гарбий худудларни ривожлантириш кампаниясига 5 та автоном вилоят, 30 та автоном округ ва 120 та автоном уездлар киритилган. Расмий баёнотларга кура, 'Тарбнинг кенг ривожланиши миллий худудларга сезиларли фойда келтиради. 2008 йил охирида, Гарбни кенг ривожлантириш стратегияси амалга оширила бошлангандан бери, миллий минтакаларнинг асосий фондига жами 7789,9 миллиард юан сармоя киритилди, шундан 2008 йилда 1,845,3 миллиард юан, Бу 2000 йилга нисбатан 6 баравар куп, йиллик усиш 23,7% ни ташкил килади. Гарбдан шаркка газ ва электр энергиясини ташиш буйича мухим курилиш лойихалари амалга оширилди, аэропортлар, тезюрар автомагистраллар, сугориш марказлари ва бошка асосий инфратузилма объэктлари бунёд этилди.

1 Буяров, Д. В. Национальная политика Китая в конце 1950-х - 1980-х гг. / Д. В. Буяров // Историческая и социально-образовательная мысль. К.: изд-во «БГПУ» - 2015. - Том 8. - № 1/1. - С. 39-42.

2 Конституция КНР. - http://paveLbazhamv.pro/translations/chinaconstitutionaUaw/china constitution/

Аслида марказий хукумат минтакавий эмас, балки миллий манфаатларини кузлайди. Хан булмаган миллат вакиллари яшайдиган ХХРнинг гарбий вилоятлари фойдали казилмаларга бой. Ушбу минтакаларда инфратузилма, тог-кон саноати ва ишлаб чикариш саноатининг ривожланиши нафакат миллий чеккаларнинг иктисодий ахволини яхшилашга, балки бутун Хитойнинг макроиктисодий ривожланишига ёрдам беради.

Мухтор вилоятларга нисбатан ХХРнинг иктисодий сиёсатидаги вазият маълум даражада Россия хукуматининг Узок Шарк минтакасига муносабатини эслатади, бу хитой хукуматининг ягона фарки билан ресурсларни таксимлаш учун мустамлакачилик сиёсати кушимча сиёсат сифатида кабул килинади. Гарбий вилоятларга купрок маблаг киритади ва инфратузилмани ривожлантиради, шу тарика уларнинг марказ билан богланишини таъминлайди.

Шу билан бирга, Гарбий Хитойни ривожлантиришда халкаро хамкорликда жиддий муаммолар юзага келди. Масалан, 2000 йилда Хитой хукуматининг 60 минг хитойлик дехконларни Тибетга кучириш тугрисидаги карори Гарбда жиддий эътирозларни келтириб чикарди: Жахон банки хатто Хитойдаги кашшокликка карши кураш кампаниясидаги иштирокидан воз кечишга карор килди; бу карор натижасига Тибетнинг сургундаги хукумати томонидан хам карши чикилган эди; Кушма Штатларда норозилик намойишлари Тибет мустакиллиги тарафдорлари томонидан уюштирилди. Бирок, ХХР хукумати, тажриба курсатганидек, бундай демаршларга суст муносабатда булади3.

Албатта, хамма нарса ХХР рахбарияти мамлакатнинг баркарор иктисодий ривожланишига эришган холда, ривожланмаган шимоли-гарбий минтакаларнинг бой табиий ресурсларидан фойдаланиш оркали миллий иктисодиётни мустахкамлаш режаларини амалга ошираётганидан далолат беради. Иктисодиётни бошкаришда барча минтакаларнинг мутаносиб ривожланишини таъминлаш учун яхлит ва тизимли ёндашув курсатилади, бу хукуматнинг фикрига кура, ривожланган вилоятларда иктисодий сепаратизм тенденцияларини камайтиришга олиб келади. Шаркий ва гарбий минтакалар, айникса, миллий минтакалар ривожланишидаги бушликни бартараф этиш махаллий ахоли уртасидаги вазиятни баркарорлаштиришга ва мажбурий ички миграцияни олдини олишга ёрдам беради деган умидлар тула окланди. Шунингдек, янги саноат корхоналарида ишлаш учун малакали ишчилар ва Хан миллатига мансуб ишчиларнинг ушбу худудларга кучирилиши махаллий ахоли уртасида булгинчилар кайфиятини камайтиради деган фикр мавжуд. Бирок, амалда бу факат махаллий ахолининг норозилигини кучайишига олиб келади.

3 Шорохов, В. Б. Освоение западных районов КНР / В. Б. Шорохов // Белорусский журнал международного права и международных отношений. - 2001. - № 1. - С. 12-24.

1980-йилларда миллий автономия сохаларида согликни саклашни ривожлантиришда ижобий силжишлар кузатила бошланди. Баъзи шифокорлар куп йиллик амалиёт натижасида урта махсус даражага эга булди. ХХРнинг "Минтакавий миллий мухторият тугрисида" ги конунининг 40-моддасида замонавий тиббиётни хам, хан миллатига мансуб булмаган миллатларнинг анъанавий тиббиётини хам ривожлантириш кераклиги таъкидланган ва профилактика чораларини кучайтириш ва санитария шароитларини яхшилашга алохида эътибор берилган4. 1980-йилларнинг охирига келиб 470 мингдан ортик тиббиёт ходимлари миллий худудларда ишладилар. 1989 йил охирига келиб, ХХР миллий автономиясининг барча сохаларида 31931 согликни саклаш муассасалари мавжуд эди. Улардан 16711 таси вилоят даражасидаги бешта автоном вилоятга тугри келди. Этник минтакаларда ишлайдиган тиббиёт ходимларининг сони 478 минг кишига этди, шундан 160 мингдан ортиги миллий озчиликларнинг вакиллари эди.

Шинжон Уйгур Афтоном Республикасидаги согликни саклаш холатининг намунаси 90-йилларда тиббиётнинг маълум бир ривожланишини тасдиклаши мумкин. 1949 йилда Шинжонда атиги 54 та тиббиёт муассасалари, 6996 та коекалар бор эди, бу худудда хар 10 минг кишига 1,6 тиббиёт коеки тугри келди, 0,19 врач, бундан ташкари, факат бир нечта шахар ва шахар типидаги ахоли пунктларида согликни саклаш идоралари мавжуд эди. 2008 йилда Шинжонда 7238 та турли хил согликни саклаш тузилмалари, шу жумладан 1629 касалхоналар, 93,6 минг касалхона коекалари, 43,8 минг врачлар мавжуд эди, хозирда касалхоналарда 36 коека ва хар 10 минг кишига 21 врач тугри келади. Турли юкумли касалликлар билан касалланиш даражаси сезиларли даражада камайди. 70-йилларнинг урталаридан бошлаб мунтазам эмлаш ШУАРда экспериментал равишда амалга оширилди.

2008 йилда ахолининг улим даражаси, расмий маълумотларга кура, 4,88% ни, чакалоклар уртасидаги улим даражаси эса 29,76% ни ташкил этди, уртача умр куриш 72 ёшни ташкил этади. Кишлок хужалиги ва чорвачилик минтакаларида тиббий шароитлар бироз яхшиланди ва уч боскичли (округ, волост, кишлок) тиббий ёрдам тармоги шаклланди. 2003 йилда Шинжон кишлокларида кооперация асосида янги турдаги тиббий ёрдам тизими ишга туширилди; 2008 йилга келиб ушбу тизимга 89 округ кушилди, кишлок хужалигида ушбу тизим билан банд булганларнинг умумий сони деярли 10 миллион кишига етди.

Согликни саклашнинг яхшиланиши натижасида Хитойнинг хан булмаган ахолиси сезиларли даражада усди. 13 миллий озчиликнинг умр куриш

4 Лазарева, Т. В. История Китая с древнейших времен до начала 21 века / Т. В. Лазарева // Закон КНР о национальной районной автономии. М.: «Наука»- 2016. - 329 с.

«SCIENTIFIC PROGRESS» Scientific Journal ISSN: 2181-1601 ///// \\\\\ Volume: 1, ISSUE: 6

gaBOMHHnnrH öyTyH MaMnaKar 6yÖHHa ypTana KypcarKHHgaH omuö Kexgu - 71,4 em, 7 Munnar ynyH эсa XaH xanKUHHHr ypTana gapa^acugaH omgu - 73,34 em.

12000 10000 8000 6000 4000 2000 h

1953 r. 1964 r. 1982 г. 1990 г. 2000 r.

ill Численность населения нацменьшинств (1Ü тыс. чел.)

Пропорциональное соотношений с общей численностью населения Китая

Сунгги йилларда анъанавий миллий тиббиётни ривожлантириш учун кулай шароитлар яратилмокда. 2008 йил охирида 15 миллатнинг уз тиббиётига тегишли шифохоналари мавжуд эди, бутун мамлакат буйлаб 1909 миллий тиббиёт шифохоналари фаолият курсатиб, улар 8694 коекаларга мулжалланган. Улардан 70 таси Тибет тиббиёти, 51 таси мугул, 39 таси уйгур, 31 таси дай, корейс, жуан, миаотиан ва яотиан.

Бугунги кунда 14 та таълим муассасасида миллий тиббиёт буйича кадрлар тайёрлаш ишлари йулга куйилган ва уларда миллий тиббиёт кадрлари тайёрланмокда. Улардан 5 нафари олий, 4 нафари урта, 5 таси миллий тиббиёт касбларига укитиладиган миллий булмаган тиббиёт таълим муассасаларидир. Тибетликлар, мугуллар, уйгурлар, даианлар, корейслар ва чжуанларнинг тиббиёти шифокори дипломига давогарлик давлат имтихрнларига киритилган. Миллий тиббиётда 10 мингдан ортик тиббий мутахассислар ишлайди, бу эса миллий озчиликларнинг соглигини яхшилашга ёрдам беролмайди5.

МУ^ОКАМА

Бирок, бир катор салбий тенденциялар мавжуд эди. 1980-90 йилларда янги тугилган чакалокларнинг юкори улим даражаси сакланиб колди. Хитойда уртача даража 34,68% га тенг булса, 7 миллат учун бу 100% дан юкори эди. Булар

5 Лазарева, Т. В. История Китая с древнейших времен до начала 21 века / Т. В. Лазарева // Закон КНР о национальной районной автономии. М.: «Наука»- 2016. - 329 с.

www.scientificprogress.uz

киргизлар - 162,84%, уйгурлар - 151,6%, тибетликлар - 125,42%, ханлар - 106,61%. Куплаб хан миллатлари учун янги тугилган чакалокларнинг улими коеффициентлардан пастрок, аммо уртача миллий курсаткичдан юкори. Чакалоклар ва болалар улимининг юкори даражасига иктисодий колоклик, саводхонлик даражаси пастлиги, согликни саклашнинг етарли даражада таъминланмаганлиги ва бошкалар сабаб булмокда. 1996 йилдан 2008 йилгача тиббиёт муассасаларида тугилган болалар орасида янги тугилган болалар улими 62 фоизга камайди ва 5 фоизни ташкил этди. Уйда тугилган болалар орасида бу 17% ни ташкил килади.

Ислохотлар шароитида Хитойнинг бошка минтакаларида узлари учун яхши иш шароитларини топадиган энг малакали шифокорларнинг сезиларли даражада чикиб кетиши кузатилмокда. Бундан ташкари, хан булмаган ахолининг купайиши мавжуд тиббиёт муассасаларининг операцион имкониятларидан устундир, бу эса битта шифокорга тугри келадиган беморлар сонининг купайишига олиб келади ва уз навбатида тиббий ёрдам сифатини пасайтиради. Бунга дори-дармон нархларининг доимий равишда ошиб бориши ва тиббий хизматлар курсатилиши билан боглик вазмятлар киради.

1980-90 йилларнинг бошларида миллий таълим тизимида баъзи ижобий узгаришлар юз берди. 1991 йилда, 1950 йил билан таккослаганда, барча таълим муассасаларида укиётган хан булмаганлар сони 14 бараварга купайган. Тугри, бу бошлангич даражаси анча паст булганлиги билан богликдир.

Хрзирги вактда Хитойда 20 906 та миллий бошлангич мактаб ва 3536 та миллий лицей мавжуд. Бошка таълим муассасалари миллий озчиликлар талабаларини жалб килишда имтиёз сиёсатидан фойдаланадилар. 2004 йилдан бери гарбий вилоятларнинг кишлокларида давлат укув материаллари учун туловларни ва интернатларда яшаш учун нафака ва субсидияларни бекор килиш сиёсатини олиб бормокда, бу миллий озчилик укувчиларининг аксарият кисмига тааллуклидир. Махсус кийинчиликларни бошдан кечираётган миллатлар ва минтакаларга ёрдам бериш учун махсус ажратмалар ажратилади. Масалан, Тибетнинг кишлок хужалиги ва чорвачилик худудларидаги бошлангич ва урта мактабларда бепул овкатланиш, уй-жой ва таълим олиш учун хар йили 120 миллион юан ажратилади. 2008 йил охирига келиб, мажбурий туккиз йиллик таълимни оммалаштириш ва ёшлар хамда катталар уртасида саводсизликни йук килишнинг асосий йуналишлари булган миллий минтакалар сони аллакачон 674 тага этди, бу уларнинг умумий сонининг 96,6 фоизини ташкил этади.

Бундан ташкари, миллий минтакаларда икки тилда - миллий ва хан тилларида укитиш ривожланмокда. 2007 йил охирига келиб мамлакатда 10

мингдан зиёд таълим муассасалари мавжуд булиб, уларда 21 миллатнинг 29 тилида таълим олиб борилган ва улардаги талабалар сони 6 миллиондан ошган.

ХХРдаги университетларга йуналтирилган ёрдам, махаллий хокимият органлари билан биргаликда миллий минтакаларда университетларни яратиш, аник фанларни жорий этиш хамда талабалар сафини кенгайтириш оркали давлат миллий минтакаларда олий маълумотни ривожлантиришга ёрдам беради. Хрзирги кунда республика худудларида 167 оддий университет мавжуд булиб, уларнинг укитувчилар сони 77 минг кишини ташкил килади, ушбу университетларда 1 миллион 235 минг талаба тахсил олмокда. Миллий минтакаларда касб-хунар таълими ривожланишига давлат томонидан маълум ёрдам курсатилмокда. 2008 йилда марказий хукумат 83 та округда касб-хунарга укитиш марказлари ва намунавий касб-хунар мактабларини куриш учун, шунингдек 145 та касб-хунар таълими базаси ва 10 та халкаро касб-хунар таълими коллежларини куриш учун бешта автоном вилоятга 827 миллион юан ажратди; Бешта автоном вилоятдаги касб-хунар таълими талабалари учун стипендиялар учун 974 миллион юан ажратилди ва 830 мингдан ортик одамга ёрдам курсатилмокда, бу барча талабаларнинг 90 фоизини ташкил этади6.

ХХРда замонавий миллий таълим тизимининг камчилиги шундаки, у асосан Хан минтакаларида мавжуд булган таълим тизимини нусха кучиради ва такрорлайди. Яна бир камчилик - бу касб-хунар таълимига эътиборнинг пастлиги. Урта таълим ишлаб чикариш - кишлок хужалиги, чорвачилик, урмон хужалиги ва бошкалар билан чамбарчас богликдир. Бозор иктисодиёти талабларига карамай, таълим купинча мавхум характерга эга.

ХХР миллий сиёсатининг учинчи боскичи доирасида Хитойнинг хан булмаган халклари сонининг сезиларли даражада купайиши кузатила бошланди. Ушбу жараён миллий минтакалардаги иктисодий вазиятнинг яхшиланиши, согликни саклаш даражаси ва юмшок демографик сиёсатнинг ривожланиши билан боглик эди.

10 йилдан ортик вакт мобайнида Хитойда умумий демографик вазият узгариб бормокда, бу нафакат ханликлар сонининг купайиши, балки хан булмаган халклар сонининг маълум даражада ошиши билан тавсифланади.

НАТИЖАЛАР

1980-йилларда диний сиёсат узгарган. Янги монастирлар ва масжидлар тикланиб, очила бошланди. Рухонийларни реабилитация килиш бошланди ва диний бирлашмалар фаолияти кайта тикланди. 1982 йилда Хитой Коммунистик

6 Шорохов, В. Б. Освоение западных районов КНР / В. Б. Шорохов // Белорусский журнал международного права и международных отношений. - 2001. - № 1. - С. 12-24.

партияси Марказий кумитаси томонидан "19-сонли хужжат" - "Социализм даврида диний масалада мамлакатимизнинг асосий ёндашувлари ва асосий сиёсати тугрисида" нашр этилди. Хужжатда динни зурлик билан йук килиш сиёсати кораланган ва зур усуллар ва чекловлардан фойдаланиш, аксинча, диндорликнинг кучайишига олиб келганлиги кайд этилган. Шунингдек, "19-сонли хужжат" да дин сохасидаги миллий сиёсатнинг асосий вазифалари белгилаб берилган.

Биринчидан, "нормал" деб номланган диний фаолият кафолатланган булиб, у махаллий бошкарув ва таълим сохаларига аралашишни истисно килиши керак эди. 18 ёшгача булган болаларга дин асосларини урганиш ва рохиб булиш такикланган.

Иккинчидан, рухонийларнинг хокимиятга содиклигини таъминлаш зарур эди. Шу максадда рухонийлар вакиллари ватанпарварлик, социализмни куллаб-кувватлаш ва миллатларнинг бирдамлиги рухида кайта тарбияланиши керак эди.

Учинчидан, хато билан судланган рухонийлар рахбарлари реабилитация килиниши, диндан фойдаланган холда, антикоммунистик фаолият билан шугулланадиганлар каттик чоралар курилиши кераклиги таъкидланди.

Туртинчидан, кимматбахо маданий ёдгорликлар булган буддист ва даосист монастир ва масжидларни тиклаш зарурлиги таъкидланди.

Бешинчидан, диний ташкилотларнинг асосий вазифалари белгилаб берилди, уларнинг барчаси ХКПнинг дин сохасидаги сиёсатини амалга оширишга, диндорларнинг ватанпарварлиги ва социалистик онгини оширишга хисса кушиши керак эди .

Аслида одатдаги диний фаолият факат ибодатхоналар, масжидлар ва монастирларга ташриф буюриш имконияти билан чекланган эди. ХХР диний фаолият доирасини тартибга солишни, рухонийларни ва диний таълим муассасаларининг ишларини назорат килишни давом эттирди. Шу билан бирга, динга нисбатан сиёсат янада мослашувчан шаклларга эга булди, давлат диндорларга бир оз ён беришга тайёрлигини намойиш этди.

ХХРнинг миллий минтакаларида диннинг мавкеини мустахкамлашга ёрдам берадиган омил бу муаммонинг халкаро томонидир. Хитой рахбарияти уз кучининг жозибали киёфасини яратишга харакат килмокда. Бунинг учун чет эл диний доиралари ва бошка давлатларнинг танкидига асос яратмаслик керак. ХХР буддистлар уюшмаси ва Хитой Ислом ассоциацияси оркали харакат килган ХХР хукумати ташки сиёсатида диний омилдан фойдаланишга харакат килмокда.

7 Кузнецов, В. С. Исламский фактор в общественно-политической жизни КНР/ В. С. Кузнецов // Вопросы национального строительства в КНР (80-е годы). М.: изд-во Инст. Дал. Востока РАН - 1993. - С. 162-164.

Ислохотлар даврида Хан булмаганларнинг диний хиссиётлари янада кучайиб борди. Умуман ХКПнинг дин буйича сиёсати мамлакатда этник муносабатларнинг кескинлашишига туртки берди. Этник озчиликларнинг диний фаолиятидаги назорат ва чекловлар марказий хукумат сиёсатидан норозиликни кучайишига ёрдам берадиган омиллар булиб колмокда.

2008 йилда ТАРда катта тартибсизликлар булиб, улар марказий хукумат сиёсатидан норозилигини намойиш этди. ТАРда Пекиннинг иктисодиёт, дин, таълим ва маданият сохасидаги сиёсати тахлили шуни курсатадики, Тибетни ривожлантириш ва у ерда баркарорликни саклаш муаммоси халигача хал этилмаган. Ушбу муаммони хал килишда Хитой хукумати ривожланишга устувор ахамият беради. Бирок, Тибетликлар учун дин хаётдаги асосий кадрият булиб колмокда. Динга карши такикловчи ва репрессив чоралар янада салбий натижаларга олиб келади - миллатчилик, сепаратизм ва диний экстремизм кучаяди. Шунинг учун диний масалага асосланган "тараккиёт-баркарорлик" дилеммасини хал килиш ХХР хукуматининг энг кийин вазифаси булиб колмокда, унинг муваффакиятли хал этилиши бутун Тибет муаммосини хал килишни англатади.

Аммо Хитойда миллий тартибсизлик нафакат диний сабабларга кура содир булади. Купинча улар кичик халкларнинг иктисодий манфаатларига асосланади.

2011 йил май ойида Ички Мугулистонда катта тартибсизликлар руй берди, улар мугул чупони Мергеннинг улдирилиши билан кузгатилди, у кариндошлари билан биргаликда кумир конларининг очилишига карши чикди. Натижада минглаб мугуллар норозилик митингларида катнашдилар ва Хитой хукумати бир катор туманларда харбий холатни жорий этишга мажбур булди8.Хитой хукумати ушбу вокеалар тугрисида сукут саклашга харакат килди ва хаттоки Россия оммавий ахборот воситалари хукуматнинг сиёсий курсатмаларига амал килиб, бу вокеаларни деярли ёритмади.

Хитойнинг бутун тараккиёти давомида унда энг кенг таркалган хан этносининг кушни халклардан устунлиги гояси булган ва миллий-давлат тараккиётининг асосини хитойликлар саъй-харакатлари билан яратилган бирлашган Хитой тамойили ташкил этган. "мураккаб миллат" сифатида караладиган миллат, факат мета-этноснинг урни этник ханларга берилгани ва миллий узига хослик ханларнинг этник узига хослигига буйсунганлигидан фарк килади.

ХКП хокимият тепасига келиши билан ушбу ёндашув бир томондан узгартирилиб, бир томондан синфий концепцияларни хисобга олган холда, бошка

8 Беспорядки во Внутренней Монголии набирают обороты. - http://www.infpol.ru/news/mtidents/95972-besporyadki-vo-vnutrenney-mongoliinabirayut-oboroty/

томондан Совет назарий талкинлари ва СССРда миллий масалани хал килиш тажрибаси таъсирини англаб етди. Шу билан бирга, назарий ишланмаларнинг мухим кисми бир хил булиб колмокда - Хитой тарихий жихатдан ягона куп миллатли давлат сифатида, хитой миллати эса супер-этнос сифатида ривожланганлиги тугрисида жамоатчилик фикрини ишонтириш. Шу билан бирга, асосан, Хитой миллатининг шаклланишининг узига хос хусусиятларини асослаш, Хитойда миллий уз такдирини белгилаш ва конфедератив давлат тузилиши тамойилининг кабул килинмаслиги тугрисида эди.

Узининг ривожланиш жараёнида ХКП миллий сиёсати зигзаг йуналиши билан тавсифланган уч боскични босиб утди. Шу билан бирга, асосий максад узгаришсиз колди - миллий худудларни ХХР худудининг ажралмас кисми сифатида саклаб колиш ва иложи борича у ерда нисбатан тинч йуллар билан ижтимоий-иктисодий ва сиёсий узгаришларни амалга ошириш, анъанавий бузилишларни таъминлаш, иктисодий ва ижтимоий муносабатлар ривожлантириш максади куйилган. ХКП сиёсати миллий минтакаларни ягона Хитойга кушилиш жараёнининг кайтарилмаслиги учун иктисодий, сиёсий ва мафкуравий асосларни яратишга, ХКПнинг сиёсий курсатмаларини амалга оширишга ва марказий хукумат томонидан тулик назоратни урнатишга каратилган эди.

ХКПнинг замонавий миллий сиёсат концепцияси куйидаги тамойилларга асосланади:

1. ХХРнинг давлат-худудий бирлигини саклаш ва турли миллатларни тенг хукукли деб эътироф этиш, ХХР таркибидаги минтакавий-миллий мухторият хукукини таъминлаш;

2. Мухториятга эга ёки йуклигидан катъи назар, хар кандай миллат тили, ёзуви, дини, маданияти эркин ривожланиши;

3. Марказий ва махаллий хокимият органлари уртасида ваколатларни таксимлаш, уларнинг вакиллари кабул килинган коидаларга риоя килишларига эришиш;

4. Хитойда яшовчи этник гурухларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий ривожланиш даражаларидаги фаркларни тан олиш ва ХХР миллий минтакаларининг иктисодий ва маданий ривожланишини тезлаштириш оркали уларни камайтиришга интилиш;

ХКПнинг 16-курултойида ХХР миллий сиёсатининг асосий йуналишлари белгилаб берилди. Конгрессда 7 та таъмоил эълон килинди:

1. Партия рахбарлиги остида хитойликлар хусусиятларга эга булган социализмни куриш тажрибаси асосида миллатлараро муносабатлар сохасидаги ишларни такомиллаштириш;

2. Ватанпарварлик ва социализм байрогини баланд кутариш, мамлакатдаги барча халкларнинг бирдамлигини мустахкамлаш, миллий автономия режимини такомиллаштириш, барча бирлашаётган кучларни сафарбар этиш ва хитой миллатининг хамжихатлигини мустахкамлаш;

3. "Гарбни очиш" стратегиясини амалга ошириш. Чекка худудларда миллий бирдамлик ва баркарорликни ривожлантириш;

4. ^ашшокликни камайтиришга фаол ёрдам бериш, айникса миллий сохаларда ривожланишни куллаб-кувватлаш;

5. Барча сохаларда партиянинг миллий сиёсатини тулик амалга ошириш, тенг хукукли, бирдам ва узаро ёрдам берадиган социалистик миллатлараро муносабатларни мустахкамлаш ва ривожлантириш;

6. Камбагал, чекка ва урта гарбий минтакаларда маданий ривожланишни куллаб-кувватлаш;

7. Миллий озчиликлар орасидан кадрларни тайинлаш ва тарбиялаш;

ХУЛОСА

Хитой хукуматининг умуман миллий озчиликларга нисбатан сиёсати этник гурухларнинг ижтимоий-иктисодий ва маданий ривожланишини тезлаштиришга, миллий худудларни ХХРнинг ривожланган минтакалари даражасига олиб чикишга каратилган булиб, улар Хитой фукароларини бирлаштириши ва айирмачилик хуружларини олдини олиши керак. . Кичик халкларнинг этник узига хослиги иккинчи даражага тушиб, бир текисланади.

Хитой миллий сиёсати, албатта, хатолардан холи эмас, аммо уни танкид килганда, Хитой хукуматининг расмий позициясини хисобга олиш керак: «Мамлакатимизнинг миллий масаласи Хитойнинг ички ишидир. Хитой хукумати барча ташки кучларнинг миллат, дин ва инсон хукукларини бахона килиб, Хитойнинг миллий масаласига тор доирада аралашишга уринишларига карши катъий равишда кураш олиб боради ва бостиради хамда турли террорчиларнинг кириб бориши, бузгунчилик фаолиятларини конуний равишда жазолайди, Хитойга карши булгинчи ва экстремистик кучлар таъсирига йул куйилмайди. Тарих ва вокелик шуни исботлайдики, миллий бирдамлик ва биродарлик мамлакат тинчлиги ва фаровонлигига хисса кушади, миллий зиддиятлар ва низолар жамиятни бузади ва одамларга бахтсизлик келтиради»9.

Хитой хукумати ва Хан ахолисининг маълум кисми ХХРдаги миллий вазиятни ташки танкидларига нисбатан сезгир. Мамлакатда миллатларнинг тенглиги гояси илгари сурилмокда ва расмий манбаларда миллий худудларни

9 Белая книга «Национальная политика Китая и общее процветание и развитие всех национальностей». -http://russian.china.org.cn/government/archive/baipishu/txt/2009- 12/14/content 19062289 6.htm

ривожлантириш буйича хар томонлама ютукдарни таъкидлаш керак, гарчи аслида бир катор муаммолар мавжуд булса хам. Аммо Хитой хар томонлама ривожланмокда. Худди шу нарсани марказий хукуматнинг миллий сиёсати тугрисида хам айтиш мумкин, у ривожланиб бормокда. Узининг этник чеккаларида айирмачилик кайфиятига эга булган куп миллатли давлат сифатида ХХР хакикий федерация сифатида мавжуд була олмайди. Аммо иктисодий усиш ва баъзи сиёсий либераллашув шароитида миллий минтакалардаги вазиятнинг яхшиланишига ва миллий сиёсатнинг юмшатилишига ишониш мумкин.

REFERENCES

1. Буяров, Д. В. Национальная политика Китая в конце 1950-х - 1980-х гг. / Д. В. Буяров // Историческая и социально-образовательная мысль. К.: изд-во «БГПУ» -2015. - Том 8. - № 1/1. - С. 39-42.

2. Буяров, Д. В. Принципы и особенности национально-территориальной автономии в КНР / Д. В. Буяров // Актуальные проблемы современности. К.: изд-во БГПУ. - 2014. - С. 19-26.

3. Гарри, И. Р. Тибетский вопрос / И. Р. Гарри // Вестник БНЦ СО РАН. -2013. -№2 - 255 с.

4. Муллова, А. А. Проблемы автономии в КНР: история и современное состояние / А. А. Муллова // М.: изд-во «Аллея науки» - 2017. - №7. - С. 661-665.

5. Рахимов, Т. Р. Великоханьский шовинизм Пекина в национальном вопросе/ Т. Р. Рахимов, Н. А. Тешилов // Проблемы Дальнего Востока. М.: редакция журнала «Власть» - 1974. - № 2. - С. 90-97.

iНе можете найти то, что вам нужно? Попробуйте сервис подбора литературы.
i Надоели баннеры? Вы всегда можете отключить рекламу.