CC BY
14НЕКОТОРЫЕ ХУДОЖЕСТВЕННЫЕ И ИДЕЙНЫЕ ОСОБЕННОСТИ ДРАМЫ В
ТВОРЧЕСТВЕ С. АЮБИ
В этой статье автор показывает, как развывается художественные и идейние особенности жанры драмы в творчестве известного таджикского поэта С. Аюби. На основе драматургичких произведение поэта автор анализирует творчества этого драматурга. Отмечается, что С. Аюби имеет специальные драматургические особенности и его драмы имеют свои формы, темы, поэтому все его драматургические произведения были поставлены на сцене таджикского театра.
Ключевые слова: С. Аюби, драма, тема, театр, художественные особенности.
SOME ARTISTIC AND IDEOLOGICAL FEATURES DRAMA IN CREATIVITY S. AYOUBI
In this article, the author shows how artistic and ideological features of the genres of drama in the work of the famous Tajik poet S. Ayoubi has been developed. Based on the work of the poet author analyzes the work of this playwright. It is noted that S. Ayoubi has special features dramatic and drama have their own forms, themes, so all his dramatic works had been staged at the Tajik theater.
Keywords: S. Ayoubi, drama, theme, theater, art features.
Сведения об авторе: Аюби Мухбира, соискатель Института языка, литературы, востоковедения и письменного наследия имени А. Рудаки Академии наук Республики Таджикистан, e-mail: jomi110283@gmail.com
About author: Ayubi Mukhbira, researcher of the Institute of Language, Literature, Oriental studies and Written heritage named after A. Rudaki of the Academy of Sciences of the Republic of Tajikistan
«ТАЪРИХИ БАДАХШОН»-И САНГМУ^АММАДИ БАДАХШИ ВА АРЗИШ^ОИ
АДАБИИ ОН
Давлатбеков Л.
Донишгоуи миллии Тоцикистон
«Таърихи Бадахшон» аз чониби ду муаллиф таълиф гардида, кисмати аввал ба калами Мирзо Сангмухаммади Бадахшй ва кисмати дувуми он мансуб ба Фазлалибеки Сурхафсар оид мебошад. Ин асар таърихи Бадахшонро аз солхои 1657 - 58 то соли 1908 - 1909 баррасй намудааст. Рочеъ ба мавчудияти рисолаи мазкур хануз дар доирахои илмии Россияи подшохй аз соли 1915 иттилоъ доштанд. Соли 1959 нусхаи аккосии матни дастнавис бо мукаддимаи муфассал ва кисмати нишонахои номхои хос бо саъю эхтимоми шаркшиноси шинохта А. Н. Болдырев мунташир гардид. Крбил ба ёдоварист, ки дар бораи Мирзо Сангмухдммади Бадахшй иттилооти кам дар даст дорем ва дар мукаддимае, ки А. Н. Болдырев ба чопи аксии матни дастнавис навишта буд, кайд шудааст:
«Наши сведения о Санг-Мухаммаде исчерпываются скудными автобиографическими замечаниями первой части «Таърихи Бадахшон. Так, он сообшает, что прибыл в Файзабад из Афганистана в 1211/1796 г., т. е. на четвертом году правления эмира Мухаммад-Шаха, и, повидиму примкнул к группировавшимся при его дворе «людям пера. Здес он получил должность мирзы... Ни даты рождения и смерти, ни какие либо другие подробности жизни Санг-Мухаммада нам неизвестны» [1, с. 17].
Дар нашри соли 2007 китоби «Таърихи Бадахшон» муаллифони пешгуфтор, баргардони матн, кисме аз тавзехот, мураттибони фехристхои исмхои хос ва мавзехои чугрофй - Еолиб Еоибов ва Махмудчон Холов дар хусуси Сангмухаммад иловаи чолибе доранд: «Аз чониби худ кайд мекунем, ки Сангмухаммад суннимазхаб будааст, зеро дар бахши худ рочеъ ба шиахо чунин навиштааст (в. 43б) «.он орзу дар таърихи санаи 1165(1751) ба вукуъ омада, дар он муддат (Мир Султоншох) ба калъу камъи ахли шиаи шаниаи ботилияи исмоилия, ки андар мамолики Бадахшоноту Чатророт аст, Султоншох азму чазм намуд...» [4, с. 41].
Муаллифони мазкур аз диди худ зодгохи Сангмухаммад ва мансубияти уро ба мардуми махаллии кухистон муайян намудаанд ва кайд кардаанд: «Еайр аз ин дар саросари бахши худ Сангмухаммад хама чо дарвозихоро аз хад зиёд, хатто бештар аз
миpони Бадахшон, ки валинеъматy хучаинони у бyданд, таъpифy тавсиф каpдааст, ки шояд баpомади худи у аз хамин маpдyми даpвозй бyда бошад» [4, с. 42].
Аз pyйи тахлилу баppасии матни pисолаи номбypда А. Н. Болдьфев ба хyлосае омадааст, ки мyаллифи аввалй - Сангмухаммади Бадахшй даp таълифи хеш, ки мансyб ба кисмати аввали китоб аст, вокеахои солхои 1657 - 58 то солхои 1808 - 09^о даp баp гиpифтааст.
^исмате, ки «замима» унвон дошта, мансyб ба махсули эчодии Фазлалибеки Сypхафсаp аст, 11- уми октябpи соли 1907 даp шахpи Оши хозиpа Ч,yмхypии ^иpFизистон ба итмом pасидаст. Доиp ба муаллифи ин кисмат - Mиpзо Фазлалибеки Сypхафсаp низ маълумот нихоят махдуд аст. Аз мукаддимаи ба нусхаи аккосии матни дастнавис таълифнамудаи А. Н. Болдьфев, ки мабно ба гуфтахои Валидов мустанад шудаанд, маълум мешавад, ки Mиpзо Фазлалибеки Сypхафсаp соли 1914 даp Андичон зиндагй мекаpдааст, вале кабл аз ин муддате даp Бадахшон низ сукунат намудааст. Даp нашpи соли 2007 китоби «Таъpихи Бадахшон» таснифгаpони пешгyфтоp pочеъ ба муаллифи дуюми китоб низ аз худ иловато воpид намудаанд, вале даp он мухолифатхои фи^й ба мушохида меpасад, ки мансуб ба мазхаби ин муаллиф аст. Масалан, онхо кайд намудаанд: «Даp хусуси он ки муаллифи дуюми «Таъpихи Бадахшон» Фазлалибеки Сypхафсаp «Дайx,имy-л-аx,маp» исмоилимазхаб будааст, низ шубхае буда наметавонад. Ин холат хатто аз таpчyмаи аpабии он лакаб аён аст». Даp идомаи ин чумла боз онхо навиштаанд: «Даp хусуси зиндагии идомадихандаи коpи у ? Фазлалибек маълумотхо боз ^ам камтаpанд. У хyдpо даp китоб «Mиpзо Фазлалибеки Сypхафсаp «Дайхиму-л-ахмаp» ном бypдааст. Гумон меpавад, ду номи охиpи фоpсию аpабии хаммаъно -таpчyмаи истилохи тypкии «кизилбош» буда, у онхоpо махсус баpои хдмин холат сохтакоpона фикp каpда баpоваpдааст (^изилбошхо мазхаби шиаи дувоздахимома дошта, ба саpи худ дастоpхое мегузоштанд, ки онхо 12 хати сypх доштанд - ишоpа ба 12 имом - F. F., M. Х.)» [4, с. 42].
Аз китоби Саодатшо Mатpобов, ки бо номи «Рyзгоp ва осоpи Myбоpаки Вахонй» соли 2010 ба нашp pасид, маълум мешавад, ки Фазлалибеки Сypхафсаp кобилияти шеъpнависй дошта, баъди шинос шудан бо достони Myбоpаки Вахонй «Таpчимат-yл-баён даp хакикати инкоpи Иблис бо паЙFамбаpон даp олами чисмонй ва даp хаp замоне мучодилаи у» ба истеъдоди шоиp тахсин гуфта, 16 байтpо даp васфи муаллифи он навиштааст, ки мо баpои таквияти фи^ чанд байтеpо ин чо меоpем: Аё, эй Myбоpак, ба ту офаpин, Насибат кунад хypy хулду баpин. Аё покдомон, гиpифтй сабак, Хдо он чй гиpифтй, навишти ваpак. Ки хаp сафхаат нypи Яздон бувад, Або ахлу ихлосу имон бувад. Худоё, ки чаннат саpои ту бод, Ба хакки Мухаммад, ки бошй ба ёд. Зи ту доpам умед бас вофаpа. Кунй даp хакки мо дуои саpа. Ки шояд, ки хохй зи ман ту ичоб, Умед аст доpад Худо мустачоб. Илохй ба эъзози номи набй Ба фазлат дуохо ичобат кунй, Мани очизи Сypхафсаp тамом, Бихондам ба фазли малак алъамон... Ки Фазли Алй ёди ту мекунад, Ки шояд Myбоpак дуоям кунад. Myбоpак, бидонй вахонист боз! Ки Фазлат зи Даpвоз бошад бисоз... [2, с. 5].
Аз мисpаи охиpи шеъpи боло мусаллам аст, ки зодгохи муаллифи дуюми «Таъpихи Бадахшон» мулки Даpвоз будааст.
Бояд кайд намуд, ки «Таъpихи Бадахшон» асаpест, ки аз лихози забону услуб ва таpзи нигоpиши масоили мавpиди назаpи муаллифон асаpи асpимиёнагии шаpкй буда, аз сафахоти аввалини хеш то интихо таъpихи шохони Бадахшонpо, ки даp каламpави Бадахшон то андозае мyхтоpият доштанд, акс намудааст. Асосгyзоpи ин сулола Mиp
Ёрибек буда, гузаштагони y аз рyxониёни Самарканд ба ин минтака муxочират намуда будаанд.
Добили кайд аст, ки ворисони Mир Ёрибек муддати 230 сол дар каламрави Бадахшон xукмронй намудаанд ва аз 230 соли xукмронии ин сулола 150 соли он мутааллик ба таълифи Mирзо Cангмуxаммади Бадахшй рост меояд. Tавре ки болотар кайд гардид, китоб дар асоси принсип ва суннатxои таълифоти таърихнигории асримиёнагй таълиф гардида, мусаннниф заминаxои пайдоиши зиддиятxои минтикавии кавмй, аз вазъи ичтимоию иктисодй ва фарxангйJ ки фазои сиёсии минтакаро боис гардидаанд, то андозае сарфи назар намудааст. Ёдовар бояд шуд, ки муаллиф ё аз сарчашмаxои дигари мавриди назар ба кадри кофй истифода накардааст, ё аз зикри ощо бо кадом сабабе худдорй намудааст.
Бояд кайд намуд, ки муаллифони xар ду бахш таълифоти хешро ба бобу фаслxо ва зербобxо тасниф накардаанд, вале дар чопи Кобул, ки соли 1386 xичрии шамсй бо тасxеx ва таxшия доктор Mанучеxри Сутуда мунташир гардида буд, китоби номбурда ба 17 фасл чудо шудааст [3].
Равиши таълифи муаллифи кисмати аввали рисола - Mирзо Cангмуxаммади Бадахшй асосан шабеxи таърихнигорони куруни вусто буда, дар баъзе маворид шабоxат ба пешаи адибон дорад, зеро муаллиф xадалимкон саъй намудааст, ки симои зоxирй ва баъзе сифатxои каxрамонони таърихро пеши назари хонанда возеxтар нишон диxад. Mасалан, дар охири чопи Кобул, ки аз чониби мураттиби афFOн ^а^иаи достони умарои Бадахшон» унвонгузорй шудааст, симои писари дуюми Mир Ёрибекхон - Юсуфалихонро, ки ба тахти шоxй нишаста буд, ба таври зайл ва бо тавсифxои хос тасвир намудааст: <^ир Юсуфалихон ба маснади калонй ва амирй нишаст ва y марде кавй ва дуруштxайкал ва шучоъ ва ба улуми сиёсй олими xушёр ва дар сафи чавонон олими намоён ва xангоми корзор дар xар боб чаккон ва тайёру муxайё буд ва чалдкор ва шерчангол буд» [3, с. 56].
Mуаллиф дар мавридxои мувофик, масалан, xангоми тавсиф намудани яке аз намояндагони сулолаи Ёрибе^о инчунин мутобики иктидори хеш аз каломи манзум низ мустафод менамуд. Mетавон гуфт, ки ин муаллиф чунин иктидор дошт ва дар ин самт тахаллуси шоирияш «^ирзо» буд. Дар чопи дуввуми кобулии китоб, ки рочеъ ба он болотар сухан рафт, Mирзо Cангмуxаммад баъди сарлавxаи <^аърифи мир шудани Юсуфалихон» дар панч байти маснавй, ки дар баxри Mутакориби мусаммани максур эчод шудаанд, мамдyxро ба тарзи зайл тавсиф намудааст: Чдвон буд, лекин ба дониш куxан, Cикандархурyшу Арастусухан. Дар ин гулшанободи мулки Бадахш, Гуле xамчу y нашкуфад файзбахш. Зи симурFу xудxуд сухан гуфт соф, Бувад чойи y дар паси кyxи Коф. Зи икбол симурFе фолманд? Сарони чаxонро пару бол канд. Чу дар хонаи зин бияфшурд рон, Лаxад дид мулчои худ сарварон [3, с. 57] Дар сафаxоти «^аърихи Бадахшон» тибки тафаккури асриёминагии муаллиф ва суннатxои таърихнигорй вазъи иктисодию ичтимоии сокинони минтака аз мадди назари дур афтода бошад xам, муаллифи кисмати аввали рисола баъзе маворид рочеъ ба кайфияту камияти дороии баъзе намояндагони сулолаи мазкур ичмолан маълумот додааст. Аз сафаxоти «^аърихи Бадахшон» равшан аст, ки минтакаи номбурда xамеша аз ч^ати талаботи назари замони мо - манофеи сиёсии марзии худ мавкеи хосро ишFOл намуда ва аз чониби намояндагони кавмxои дуру наздик ба монанди узба^ои КатаFан, калмовдои Хитой ва xатто шоxигарии Дарвоз мувочеx ба истило карор гирифтааст. Зимни тасвири xодисаву вокеаxои таърихй, ки аксаран бо амалиётxои xарбй анчом меёфтанд, муаллиф кyшидааст, ки сабаб ва натичаxои аxамияти xарбиву сиёсй, чигунагии xолати иктисодии минтакаро мутобики фаxмишxо ва арзишxои замони худ арзёбй намояд. Mасалан, муаллиф дар замони xукмронии Mирзонабот молу амволи гуногунро, ки бетардид дар натичаи зулму таадии раъияти мардуми бумй ва ё берун аз марзxои Бадахшон ба даст медаромад, чунин ба калам додааст:
«Ва Mирзонабот дар аxди худ аз чинси гала xазор ва аз рама чандин xазор тадорук намуда, дар мо эxточи аспи навкария Fайр аз ягон асп аз худ то оксаколи маFриб, ки аз
Бyхоpовy тypкмон аз тyчоpон мехаpиданд, хочаташон намеафтод, балки аз аспу гусфанд(у) галаву pама ба Кобул ва Epканд ба фypyхт меpафт. Ва аз чинси коиноти лаъл ва лочваpд хосили бисёp ба хусул мепайваст. Ва ба зулму ситам, ки ба хадди мyболиFа дошт, аз инъому эхсон ва наъами алвони у даp тахpиpи баён оваpда намешаванд, ки ба як инъом додан одамpо ба маpтаби Fано меpасонид» [3, с. 68].
Аз сафахоти китоби номбypда хонанда муаллифи ходисаву вокеахои гузаштаи таъpихpо на чун нокилу назоpатгаpи мyкаppаpй ва бетафовут нисбат ба ходисахои гузашта даpк менамояд, балки даp баъзе холатхо бахои катъй ё муносибати фаpдии ypо нисбат ба аъмоли хyкмpонони вакт ба хубй эхсос мекунад. Hазаpи муаллиф ба вокеахои давp хиpавy заиф нест. Мусаллам аст, ки у даp даpбоpи амиpи вакт намояндаи ахли калам ва аз мавкеи манфиатхо бо амиp даp як сангаp буд ва инъикоси вокеии холату ходисахои pyйдода метавонист ба амнияти у халал воpид намояд.
Аз сафахоти минбаъдаи китоб pавшан мегаpдад, ки мансубияти ахолии минтакае ба мазхаби Fайpи тасаннуъ як омили бадбахтии маpдyм даp он давp махсуб мешуд ва хонанда ин холатpо аз китоб даp симои маpдyми Чатpоp ба хубй мушохида каpда метавонад. Вижагии чолиби «Таъpихи Бадахшон», ки таълифи кисмати аввали он ба калами Mиpзо Сангмухаммади Бадахшй мансуб аст, даp он аст, ки ин муаллиф даp нишон додани санахои таъpихй дакик аст. Масалан, муаллиф даp боpаи юpишхою футухоти амиpи Бадахшон Султоншох сухан pонда, доиp ба фатхи мулки Чатpоp чунин навиштааст:
«Фатхи чахоpyми саpопои худуду тавобеъоти алкои ишpатхонаи Чатpоp, ки як кисмате аз мулки Доpyстон миp Султоншох идаои он намуд, ки агаp Эзади баpхак зафаp муносиби холи ман бубинад, хитаи мулки Чатpоppо ба хайзи тасхиp оваpам. Махали вукуи ходиса ва хангоми он оpзy даp таъpихи санаи 1165 х.ш./ 1787 м. ба вукуъ омада, ки даp он муддат ба калъу камъи ахли шиъаи шинеъаи ботилаи исмоилия, ки андаp мамолики Бадахшонот ва Чатpоpот аст, Султоншох азми чазм намуда, ки хамаи онхоpо даp забту шиканча даpоваpда, хаpосат намояд ва даp он боб ба андешаи мамлакатгиpй мулохиза ба коp мебypд [3, с. 92].
Fоpат ва талаву тоpочи вилоятхои хамсоя, чунон ки маpбyт ба тафаккyp ва одати амиpони худкомаи Шаpки асpимиёнагй буд, аз чониби амиpони Бадахшон низ вобаста ба шаpоит ва имконоти махдуди каламpав бе каму кост амалй мегаpдид. Муаллиф чунин муносибати яке аз шохони Бадахшон - миp Сyлтоншохpо нисбат ба маpдyми Чатpоp даp сафахоти китоб нишон додааст, вале ин навъи сиёсатpо даp ин мавpид на бо чашми маpдyми бахтбаpгаштавy толоншуда, балки аз дид ва мавкеи намояндаи кувваи Fолиб бепаpвоёна ба калам оваpдааст:
«Чун ба пойтахти Чатpоp нузул аpзонй фаpмyд. Аз саpхади худуди мулки мазбyp то поён ... хамаpо хамчун мохиён бе дасту пову галлаи гусфандон монда баp чо даp тypи икбол ва шахи ихлол даpкашида,тypе куп то мypии куп ва тавобеъоти мастуч чинс ба ахолии онхо гиpифта, мyтавоpй шyдагонpо низ аз бypчи куху каноp ёфта ва саpкаpдагонy бо лашкаpиён кишлок ба кишлок фypомада, асиpонpо даp хyзypи худ чамъ менамуданд ва муддати шаш мох бад-ин насак бинои нуш даp басотини ишpатхонаи мазкyp ба саp бypданд ва хаp касе ба тавpи худ Fyломони хyбpyвy канизакони сyнбyлмypо ба худ оpоста, хама вакт ба базми сухбат паpдохта, даpи таpабpо худ мафтух доштанд» [3. с. 94].
А. Н. Болдьфев, тавpе ки болотаp кайд гаpдида буд, даp мукаддимаи тавлиди нусхаи аккосии матни дастнавис навиштааш саpехан кайд намудааст, ки «Таъpихи Бадахшон» ягона асаpаест, ки аз чониби бадахшониён ва даp худи Бадахшон даp асоси суннатхои таълифоти кутуб ва шифохии ин саpзамин эчод гаpдида, на факат манофеи махдуди сулолаи шохони Бадахшон, балки манфиатхои васеътаpи кабатхои гуногуни фазои ичтимоии ин минтакаpо низ то андозае ба калам додааст [1, с. 22].
«Таъpихи Бадахшон» ба чуз аз возех намудани таъpихи гузаштаи халкхои ин минтака инчунин аpзиши баланди адабй низ доpад. Даp кисмати аввали матни китоб даp pобита бо гyзоpиши ходисаю вокеахои инъикосшаванда, ки ба калами Mиpзо Сангмухаммад мансуб аст, поpчахои зиёди манзум, ки аз чихати теъдоди абёти худ гуногунанд, мавpиди коpбypд каpоp гиpифтаанд. Поpчахои зикpгаpдидаи манзум аз лихози талаботи конуниятхои вазни аpyз, истифодаи вожахо ва аносиpи мyассиpи сухан, ки мутааллик ба калами муаллифи китоб ва шоиpони махаллй мебошанд, хануз бахои илмии хyдpо нагиpифтаанд.
Mуаллифи кисмати аввали китоб саъй намудааст, ки дар мавридxои муносиб зимни ташреxу тавзеxи вокеаxои сиёсиву xарбй xадалимкон вазъи xаёти маданй ва адабиро низ ба маърази гузориш карор дщад. Аз таълифоти Mирзо Cангмуxаммад аён аст, ки чунин вазъи мусоид махсусан дар замони xукмронии амир Cултоншоx (1792 -1821) ба вучуд омад. Бегумон тарвичи вазъи фарxангй дар Бадахшон дар xайтаи ин давр ба омилxои беруна низ беиртибот набуд, зеро мусаллам аст, ки пеш аз ин айём шаъну шукyxи давлатдории Tемуриёни Динд дар каламрави Диндустон ба авчи аълои худ расида ва бе тардид метавон кайд намуд, ки тарвичи фазои фарxангии ин мамлакат ба xамсоягони наздику дур низ дар робита бо вазъи сиёву ичтимой алокаманд буд. Mуаллифи «Tаърихи Бадахшон» рочеъ ба уламову xукамои давраи мавриди таваччУx сухан ронда, доир ба шоири машxури xавзаи адабии амир Cултоншоx - Mирзо Абдурраxмон xикояти чолибе овардааст: «Панчум Mирзо Абдурраxмон, ки табъи назари диловез ва ашъори рангини малоxатомез, ба дарачаи Абдулкодири Бедил расида, ки аз иборот ва ашъори дилкаш ва дилчасби y ин аст: Чу фикрам як шикан печид он зулфи мусалсалро, Нахондам, лек донистам киноёти мутаввалро.
Рyзе дар боFи «Чаxорчаман», дар анчумани шоxона, дар манзараи чамми Fафир фаворае дар миёни xавз муxайё дошта ва дар сари фавора себеро, ки гузошта буданд, бинобар xаракати фавора, он себ дар миёнаи об мутаxаррик ва дар бозй буд, ки амир фармуд, ки фузалои анчуман xар як бадоxан дар шоъни ин себи фавора чизеро 6игуянд, ба инъоми мулукона сазовор хоxанд шуд. Аз он чумлаи фузалои малоxатшуаро Mирзо Абдулрраxмон чобукдастй намуда гуфт:
Баски кардам гиря, он бераxм дар наззора шуд, Дил ба ашк омад бурун, себи сари фавора шуд.
Азбаски бетааммул бадоxа иншод фармуд, мучиби таxсин ва офарини амиру мачмаъиён гардид ва амири кабир бо хилъати фохира ва бо замми даx xазор танга бахшишу инъом сарафрозаш намуд» [3, с. 101].
Рочеъ ба вижагии забони «^аърихи Бадахшон» - Mирзо Cангмуxаммади Бадахшй ва Mирзо Фазлалибеки Сурхафсар xанyз тадкикоте анчом наёфта бошад xам, назари сатxй ба масъалаи мавриди таваччУx ба хулосае меорад, ки забони асари мазкур аз лщози истифодаи категорияxои гуногуни луFавй, колабxои чумлабандй, анвои гуногуни санооти лафзй шабоxат ба асарxои мансуби насри мурсали асрxои миёна дорад. Дар аксари маврид муаллифон аз чумлаxои мураккаби тобеъ ва омехта истифода намудаанд, то ки матлаб сареxтар баён шавад. Mасалан, дар кисмати «Фатxи РоF чун калъаест аз каллоъи кадимаи он сарзамин» муаллифи кисмати аввал чунин чумла овардааст: «Шоx Ёдгор аз сари нодонй, ки сарxадй ва кишлокй буд, аз калъаи худ баромада, ба расми сайри тафарруч ба чониби бари РоF рафта ва дарвозиён, ки аз кадим дар фунуни улуми сиёсй ва сипоxигарй маъруф ва машxури атрофу чавониб xастанд, шабошаб ба болои калъаи Ёвон Fавр ва xучум [бурда] ва нардбон гузошта, калъаро гирифтанд ва калъадорро маъ мардумони мyътамад, ки дар калъаи РоF буданд, дар банду занчир кашиданд» [3, с. 89].
Mуаллифи кисмати аввали китоб дар робита бо суннатxои таълифоти замони худ баъзан аз колабxои чумлаxои насри санъатй низ истифода бурдааст, ки дар сафаxоти китоб ба касрат мушоxида мешаванд ва ин чо чанд чумла ба тарики намуна оварда мешавад:
«Дар xакикат, Юсуфалихони сонй - амуяшон аз ч^ати рашк моло, яъне бинобар ищирофи табиати ноxамвор, аз фикри кyтоxандешй, рукбаи иродат аз рубкаи итоат боз дошта.» [3, 74].
«Дамчаворони мамлакат, чи аз дур ва чи аз наздик, чи аз ёр ва чи аз шарик xама мурокиби ин давлатманди шаxир шуда, офарин ва таxсинхон гардиданд» [3, с. 78.].
«Алкисса, се xазор буна аз мардуми калмоку кошFарй ба як бор оварда, сокини шаxри Файзобод гардонида, аз он вакт асоса ва дабдабаи иёлату бузургии амир ба xадди муболота расида, xазор савори хунхор бо тумтарок, ба камону сидок, аз чавонони кипчок, мукаммали асбу вирок, дар рикоби зафар интисоб тайёру муxайё, он кавми сармасти бодапараст аз руз то шаб мукайиди нойу нуш, машFули чУшу хуруш буданд» [3, с. 84.].
Mуаллифи мукаддима ба тавлиди нусхаи аккосии матни дастнавис А.Н. Болдырев дар мавриди баъзе вижагщои забонии китоб таваччУx намуда кайд намудааст, ки «^аърихи Бадахшон», аввалин асари хаттиест, ки дар он колабxои ёридщандаи
феълхои гуфтугуй - чузъи ёридихандаи феъли «истодан» истифода шудааст. Муаллифи номбурда масъаларо пайгирй намуда, ба хусусиятхои лугавии китоби номбурда низ дакик назар намуда, таъкид намудааст, ки ин категорияи забонии асар ниёз ба тадкикоти алохида дорад [1, с. 23].
Гумони голиб он аст, ки унсурхои гуфтугуии забони точикй, ба монанди феъли ёридихандаи «истодан», натичаи ралами Фазлалибеки Сурхафсар бошад, зеро чумлае, ки А. Н. Болдырев ба он ишора намудааст, ба кисмати дуюми китоб мансуб аст: «Вакте ки чумлаи мухимоти зарурии азми худ ба итмом расонид, пас ба аъонати Худованди оламиён ва мир Бобохон лашкари Бадахшонро ба худ гирифта, ба даргохи Худованд руйи ачзу ниёз оварда, ба тарафи ^ундуз (Тахористон) юриш намуда рафта истода буд...» [3, с. 167].
Бояд кайд намуд, ки дар як маколаи хурд тахкики арзишхои адабии ин асар имконнопазир аст ва ин чанбаи китоб ба тахкики чудогона ниёз дорад.
Адабиёт:
1. История Бадахшана. Фотографическая репродукция рукописного текста, введение, указатели. Подготовил к изданию А. Н. Болдырев. Издательство Ленинградского университета, 1959. - 127 с.
2. Матробов С. Рузгор ва осори Мубораки Вахонй./ C. Матробов. -Душанбе, 2010. -116 с.
3. Мирзо Сангмухаммади Бадахшй, Мирзо Фазлалибеки Сурхафсар. Торихи Бадахшон / тасхех ва тахшияи дуктур Манучехри Сутуда. - Кобул, 1389 х. ш. -172 с.
4. Таърихи Бадахшон / муаллифони пешгуфтор, баргардони матн, кисме аз тавзхот, мураттибони фехрастхои номхои хос ва мавзеъхои чугрофй Голиб Гоибов ва Махмудчон Холов. - Душанбе: Дониш, 2007. 274 с.
"ИСТОРИЯ БАДАХШАНА" САНГМУХАММЕДА И ЕЁ ЛИТЕРАТУРНЫЕ ЦЕННОСТИ
"История Бадахшана" Сангмухаммеда Бадахши считается первым произведением о исторических событиях Бадахшана написанным выходцем из данного региона. Книга состоит из дувух частей, вторая часть была написана другим автором - Фазлалибеком Сурхафсара. Об этих и о некоторых других важных аспектах книги говорится в предисловии к статье. Основной темой статьи является выявление литературных ценностей "Истории Бадахшана". Книга "История Бадахшана" впервые рассматривется в качестве литературного, точнее филологического источника, так как наряду с литературными ценностями автор статьи затронул вопросы дальнейшей работы над избранной темой.
Ключевые слов: история, Бадахшан, литература, ценности, аспекты, язык, предмет, исследование.
"HISTORY OF BADAKHSHAN" OF SANGMUHAMMAD BADAKHSHI AND ITS LITERARY
VALUES
The "History of Badakhshan" of Snagmuhammad Badakhshai is recognized as the first historical work devoted to the events of Badakhshan written by a person from that region itself. The work consists from two parts, where the second part was added by the other author named Fazalibek Surkhafsar. Aboit this and other important aspects of the work serve as an introduction to the main topic of the Article which is literary values of "History of Badakhshan." It is first time that the "History of Badakhshan" becomes a subject for literary in particular and for philological analyses in general. Besides the literary values the author of Article analyzed some language aspects of the work as well. The Article could become an appropriate guideline for the future research of the above mentioned topic.
Keywords: history, Badakshan, literary, values, aspects, language, subject, researche.
Сведения об авторе: Давлатбеков Лоло, докторант Таджикского национального университета, e-mail: rusik-2871@mail.ru
About author: Davlatbekov Lolo, doctoral candidate of Tajik State University
