CC BY
6ственности могут устанавливаться только федеральным законодательством, становится ясным, что такого рода изменения крайне нежелательны, так как вызывают дополнительные сложности и не позволяют в полной мере реализовать принципы индивидуализации и дифференциации наказания, как это сделано в КоАП РФ.
Список литературы:
1.Сафронов В.В. Претерпевшие неблагоприятных правовых последствий, наступивших в результате налогового правонарушения : монография/ В.В Сафронов; Сиб. Гос. Аэрокосмич. Ун-т.- .Красно-ярск,2016-140 с.
Slesarenko A. N.,
kandytat nauk historycznych, katedra mifdzynarodowego i europeiskiego prawa Nacjonalnego Uniwersytetu im. O. Gonczara
Slesarenko O. Ph.d., the department of international and european law, Dnipro national University at name O. Honchar
HISTORYKO - PRAWOWE PODEJSCIE DO OCENY «REWOLUCJI» IWANA MAZEPY 1708R. HISTORICAL AND LEGAL APPROACHES IN ESTIMATING «THE REVOLUTION» OF IVAN
MASEPA OF 1708
Anotacja: Artykul poswi^cony jest analizie prawowych podstaw, ktore sklonily ukrainskiego hetmana I. Mazepa do wyst^pienia przeciw moskiewskiemu carowi Piotrowi I. W 1708 roku przed I. Mazepa powstala sytuacja wyboru nowego protektora. Autor artykulu odpowiada na pytanie: „Czy mial prawo hetman Mazepa obrac nowego sojusznika dla Ukrainy"? Hetman chcial otrzymac niezaleznosc Ukrainy, wzorowawszy si§ europejsk^ tradyj "spolecznej umowy".
Summary: The article is devoted to the analysis of the legal grounds that pushed Ukrainian hetman I. Mazepa to revolt against the Moscow Tsar Peter I. In
1708 before I. Mazepa was a situation of choice of retread. Does the author of this article answer a question: "Did hetman I. Mazepa have a right to choose a new ally for Ukraine"? A hetman wanted to get independence of Ukraine, following European tradition of "public agreement".
Kluczowe siowa: «rewolucja 1709», prawo, obowi^zki zwi^zane z umowami, protektorat, reforma administracyjna, Rzeczpospolita.
Key words: « the revolution of 1708», law, treaty's commitment, protectorate, Poland-Lithuanian Commonwealth.
Przedstawiense problemu. Yesieia tego roku bedzie 310 lat od chwili zaistniensa jednego z wazniejszych zdarzen Wielkiei wojny pólnocnej - tak zwanej «rewolucji» hetmana Wojska Zaporozskiego (tak oficjalnie nazywalas wtedy terytoria Ukrainy) Iwana Mazepy. Do togo czasu genialnie szwedski wodz kril Karol XII wyeliminowal z wojny jednego po drugim swoich przetiwnikow - na pocz^tku Dani§ (1700), potem Saksoni^ (1706), spatalizowal wojn^ domow^ Rzeczpospolita i izolowal Panstwo Moskiewskie, jak mu si§ wydawalo, najslabszego preciwnika. Pozostawal mu ostatni wysilek dla korzystnego zakonczenia tej najduzszej wojny XVIII wieku. Jednoczesnie nie mozna Karolowi XII zarzucac lekkomysnosc odnosnie mozliwosci przeciwnika, o czym cz^sto mówilo sie w rosyiskiej, a takze cz^sciowj szwedskiej lsteraturze historicnej. Na odwrót, szwedski krol bardzo skrupulatnie przygotowal sie do tej wazniejszej wyprawy: zebrano najwi^ksz^ armi§ w krótkej historii Szwedskoj imperii - ponad 34 tys., nie wliezaj^c w to sil pozostawiont w Rzeczpospolitej, na Inflantach i w Finlandii. Zebrano ogromne materialne i finansowe resursy - do 6 mln. talarów. Jak zawsze, Karol XII wybral glóny kierunek natarcia - prosto na Moskw§ pomsjaj^c mniej znacz^ce cele, odbicie przybaltuckieh miast, zaj^tych przez cara Piotra. Jdnak car zastosowal star^ aziatsk^ taktyk^ prowadzenia
wojny, tak zwana «scyck^ wojn§» - pal^c i niszcz^c szerokie pasmo terutorium przed nast^pujca armi^ przetciwnika. To drianalanie bylo latwiejsze dla tego, ze dzialo si§ to na terytorim Bialorusi, ktora nalezalo do Rzeczpospolitej. Piotr I malo przejmowal si§ tym, ze dzsej§ si§ to na ziemiach jego ostatniego sprzymierzenca. W rezultacie tego armia szwedska doszedszy do granic Carstw Moskowskiego, okazla sie w ci^zkiej strategicznej sytuacji - nieliczne zwyci^stwa nie mialy wielkiego znaczenia, straty od glody i chorób byly o wiele wjksze, a armia cara odwlekala generaln^ litw§, w takih warunkach przejscie na stron§ Króla hetmana I. Mazepy moglo okazac si§ glówym czynnikiem, poralaj^cym zwyci^zyc rejonem moskiewskiego carstwa, z niej dostarcali najlepsz^ selitr^ - glóny skladnik prochu, kazacka armia liczyla oficjalnie 30 tys. Yednoczesnú wedle prawa wojsko Zaporozskie diametralnie róznilosi^ od drugich regionow Moskiewskiego carstwa, dawalo mozliwsc szerokiej autonomii müjscowej wladzy, nie bulo paüszczyzny dla zwyklych ludzi. Zrozumiale, ze pózniejsi naukowcy zawsze zastanawiali si§ nad motywami, które powodowaly, ze podstarzaly hetman zdeydowal si§ na takie rozwigzanie: patryiotyczne, ocobiste czy chciwosc? Dlaczego jego przejscie na stron§ szwedów nie cdoprowadzilo do kruszenia Moskwy? Kiedy u Mazepy narodzilsi^ pomysl
przejscia na stron? Karola XII? Na ile duzym poparciem spotkalsi? plan hetmana wsród ukrainskiej szlachty i drugich warstw spolecznych?
■ Analiza ostatnich hadan i publikacji: Ostatnio dominui^ dwie tendencje w sprawach, zwiazanych z hisoria I. Mazepy. Historycny rosyjscy prawie jednoznacznie traktuja Mazepe jak zwyklego zdrajc?, który z chciwosei sprzeniewierzyl jwawowitemu suwerenowi.Wypowiedri ukrainskich historyków s^ bardziej zróznicowane, no cz?sciej okreslaj^ Mazepy jako dobrego patriota, którego oczernili zwyci?scy. Jak mówili rzymianie «Vae victis»( bieda pokonanem!)
Realnie prawdriwe naukowe hadania historii Wielkiej polnucnej wojny 1700 - 1721 rr. byly zapocz^tkowane dopüro w polowie XIX wieku. Do tego czasu poslugiwano si? tylko oficjaln^ wersja, wyglaszan^ przez Piotra I. Od tjscie od takiego traktowania nie pozwolala carska cenzura. Po wprowadzeniu burzuazyjnych reform polowy XIX wieku cenzura oslabla i to dalo pewne mozliwsci dla bardziej objktywnych badan. W tym czasie pojawly si? pierwsze publikacje ukrainskich uczonych M. Kostomarowa, D. Jawornickiego i innych. Wydawalo by si?, ze po rozpadzie Rosyjskiego imperium warunki do rzetelnego badania historii powinny byc lepsze, no teraz carska cenzura zamienila si? w jeszcze bardziej restrykcyjna cenzure partii komunistycznej. Faktycznie tylko na emigracji, glównie w Polsce (do 1939 r.) i w Stanach Zjednoczonych (po 1945 r.) historycy ukrainscy otrzymali peln^ swbod? wypowiedri. Marksistowskie wplywy oddzialywaly i na polskich historików czasów po9wojnnych. Nawet w pracach najwybitieszych specjalsstów z historii XVIII wieku W. Serczyka [1] i P. Jasienicy [2] ocenki Mazepy malo rózni^ si? od ocenek radziecksch autorów. Pewne jtst, ze najbardziej obszerne badania z darzeh jesieni 1708 r. byly prowadzone od konca lat 80-tych, toject bardzo niedawno. Nie driw, ze historyków interesowaly glównie polityczne i moralne aspekty powstania I. Mazepy, a w mniejszym stopnin czysto wojenne zagadnienia, jak równiez socialno-ekonomiczne skutki jego wyst^pienia. W Rosii danymi problemami zajmuj^ si? tacy znani uczony jak W. Artamonow [3,4,5,6] i Tairowa-Jakowlewa [7]. Ich podejscie do tych problemów jest w jakims stopniu rózne. Jesli Artamonow i dalej tryma si? tradycyjnego dla rosyjskiej historiografi oceny wydarzen 1708 r., to Tairowa-Jakowlewa sklania si? do bardziej wywazonych i objektywnych wywodów. Na przyklad, ona odrzuca merkantylne motywy przeiscia Mazepy ot protektoratu Moskwy do protektoratu Szwecji [7,str. 219,238]. Inny znany rosyjski badacz tego okresu P. Krotow w pelni podziela pogl^dy Artamonowa [8].
O wiele bardziej bogat^ jest wspólczesna ukrainska historiografía. Mozna wkazac na badania T. Czuchliba [9,10,11] i S. Pawlenka [12,13,14]. Bardzeo intersuj^cymi s^ równiez prace A. Dubiny [T5], I. Diptan[16], O. Kowalewskiej [17] i W. Stanislawskiego[18], odkrywaj^ce rózne kierunki badania «mazepiany». Z zagranicznej «mazepiany» nie trac^ znaczeni wczesniejsze prace amerykanskiego historyka O. Subtelntgo [19]. Z wspólezesnuch
polskich historyków w pewnym stopniu poswi?ca uwag? powstaniu wspólpracy miedzy Karolem XII i Mazepy Zb. Anusik w swojej monografii [20]. Bardzo intresuj^ jest artykul P. Krokosza, ktory bada problemy blizkie naszej tematyce [21].
Wydzielnie nie rozwi^zanych wczes niej cz^sci z calej problemy. Analiza przedstawionej literatury powala wnioskowac, ze najmiej zbadanym obszarem jest historyczno-prawowa traktowka polozenia w hetmanskiej Ukrainie jesieni^ 1708 r. W pelni zrozumiale, ze oceniaj^c tamte zaszlosci nie wolno opierac si? na waspólczesnym prawie i zwrócic uwag? na poj?cie prawa w tamtych czasach.
Cel artykulu. W dannym artykule autor pragnie przeanalizowac prawowe aspekty «rewolucji 1708 r.», opieraj^c si? na historycznych realiach XVIII wieku. Zródlem tej analizy b?da dokumenty obu stron ( moskiewskiej i ukrainsko-szwedskiej) i argumenty, przedstawione stronami dla dokazania swoich racji.
Przedstawienie glówych materialow. W ci^gu calego XVII wieku na znacznei cz?s^ci ukrainskiej ziemi stosunki spoleczne oparte byly na obowi^zkach, wyplywaj^cych z róznego rodzaju umów. Glówny to byly przywileje, nadawane królami Polski registrowemu zaporzskiemu wojsku (1617, 1619, 1625, 1630, 1638, 1649, 1651, 1658, 1660) flbo religijne «Artikuly do uspoooookojnia narodu rusinskiego» (1633). Tradycj? podtrzymali i carowie moskiewscy (1654, 1659, 1665, 1672, 1687). I choc oni cingle zmniejszali autonomiczne prawa ukrainskich kozaków, w celym od umownosci nie odst?powano. Po umowie 1687 r. wspanialy czas kozackiego panstwa stracil duzo blasku, no zgasl niezupelnie. Do Andrusowskiego rozejmu terytorium Zaporozskiego wojska wynosilo okolo 250 tys. kw.km. No polsko-moskiewska umowa 1667 r. razerwala Ukrain? «pozywemu» i od tegoczasu terytorium Hetmanszczyny wynosilo tylko okolo 100 tys. kw.km. faktycznie nie podporz^kowalo si? hetmanowi Wojska Zaporozskiego terytorium Wolnosci Zaporozskich (Siecz) o obszarze 35 tys. kw.km., a takze terytorium Swobodnej Ukrainy o obszarze orolo 50 tys. kw. km. Takie polozenie z rodzielonu^ Ukraine zatwierdzil Wieczny Pocój z Rzeczpospolit^ 1686 r. Ukrainskie ziemie w Moskiewskim panstwie mialy jeszcze spor^ autonomic. Warto wspomniec, ze nawet na pocz^tku Wojny Polnocnej hetman Wojska Zaporozskiego wb czasie wizytr w Moskwie byl przymowany na audiencjach u cara wedlug procedury dla poselstw zagranicznych. Zachowaly si? opisy takich przyj?c ukrainskich delegacji w latach 1700,1703 i 1705 [22, str. 317 -320]. Dokumenty te swiadcz^ o tym, ze w tym czasie status hetmanskiego poselstwa byl jeszcze dostatecznie wysokim. Charakterystycznym swiadectwem takiego statusu jest formularz podpisu hetmana Wojska Zaporozskiego, który uzywal I. Mazepa. Carscy urz?dnicy, nawet najwyzszego stopnia, swoje listy do Piotra podpisywali trafaretnym sformulowaniem «pokorniejszy niewolnik waszej carskiej wielmoznosci» ( na przyklad: general-admiral F.Apraksain, smolenski gubernator P. Saltykow, azowski gubernator J.Tolstoj, general-lejtenant R. Boyr, general N. Iílnt, kierowwnik Bojarskiej Dumy A.
Iwanow) [23,str. 63, 428, 452, 453, 456, 476, 478, 481, 503, 515), a nektórzy «niepotrzbny twój panie niewolnik» ( moskiewski komendant, gubernator Syberii ksigze M. Gagarin) [23, str. 520,533]. Byly wyjatki . na przyklad feldmarszalek B. Szeremietiew [23, str. 459] i kanclerz G. Gollowkin podpisywalis tylko «niewolnik twój» [23, str. 442]. Take podpisywa swoje listy i krewny cara naczelnik jednego z prikaow (ministerstw) T. Streszniew [23, str. 422,527]. Yedynym wyj^tkiem byl faworyt cara A. Mienszykow - jemu bulo pozwoleno podpisywac listy do cara tylko imieniem i nazwiskiem [23, str. 430, 442, 450, 464]. Szczególne polozenie w pietrowskiej mial i ksigze-kiecar, naczelnik Preobrazenskogo pricaza F.Y. Romodanowski [23, str. 554]. On podpisywal listy do cara jako „ksigze Fiodor". Hetman ze Mazepa podpisywal swoje listy do cara „wierny poddany i nizajszy sluga waszej carskiej wielmoznosci", to jest, niewolniczej terminologii tutaj nie spotykamy [23, str. 527, 548]. Warto wymienic, ze wedlug tego trafaretu podpisywali listy do moskiewskich moznowladców i pulkownicy Wojska Zaporozskiego [23, str. 882].
Marzenie ukrainskich hetmanów bylo pol^czenie obu brzegów Dniepru. To ne udalo si§ Doroszence w 1668 - 1689 rokach, I. Samojlowiczowi w 1677 - 1678 rokach, w 1702 - 1704 takoj próby dokonali S. Samus i S. Palij. Prawobrzezni pulkownicy postanowili wykorzystac niepowodzenia króla Augusta II (w maju 1702 r. szwedom poddala si§ Warszawa, a w lipcu wojska Augusta przegraly bitw§ pod Kliszowem) i wzniecili powstanie. Próby badaczy odnalezienia matcrialów odnosnie kontaktów prawobrzeznej starszyzny ze szwedskim królem nie daly rezultatow [9, str. 130, 155].
Pocz^tek powstania powiódl si§: kozacy zdobyli Bial^ Cerkiew, oswobodzili terytoria prawie do granic Zborowskiego traktatu 1649 r. Pozostawal jeden krok do zjednoczenia. No powstanie bardzo przeszkadzalo sprzymierzencowi Piotra królowi i kurfirstowi Augustowi II, który i tak cierpial porazki w wojnie z Karolem XII. Dlatego posel Rzeczpospolitej T. Dzialowski z^dal od Piotra I by ten „wplynol" na prawobrzeznych kozaków, a jesli nie, to on nie podpisze umowy o oficjalnym przyst^pieniu Rzeczpospolitej do Wojny pólnocnej.
Bardzo zainteresowany w pozostaniu w dobrych stosunkach ze sprzymierzencem, Piotr I postanowil pomóc polakom w stlumienim powstania Semena Palija na Prawobrzeznej Ukrainie i nakazal I. Mazepie okkupowac tereny odbite Palijem. W ten sposób pod bulaw^ Iwana Mazepy w latach 1704 - 1708 znów okazaly si§ ziemie, które wedlug Umowy Zborowsriej byly przyznane Bogdanowi Chmielnickiemu. Prawowy status tych terenów pozostawal niejasnym: z jednej strony zgodnie z Narwska umow^ z sierpnia 1704 r. Piotr obiecal przywrócic suwerynitet Rzeczpospolitej, z drugiej strony, realna wladza nad tymi ziemiami bylaw rokach wasala cara hetman I. Mazepy, polskiej administracji juz tu nie bylo i sytuacja nie byla okreslona twardymi czasowymi granicami [24, str. 238]. Przed Mazepy pojawila si§ mozliwosc zawojowac niepodleglosc Ukrainy na obu brzegach Dniepru.
No bez sojusznikow zwyciçstwo w walce za Ukrainç z moskiewskim monarchem bylo nierealnym i hetman o tym dobrze wiedzial. Rzeczpospolita nie modla stat siçtakim sojusznikiem z dwoch powodow -ona nie zgodzila by siç na utratç Prawobrzeznej Ukrainy oddaj^c ja Mazepie, a sama idea sojuszu z Rzeczpospolita byla bardzo niepopularna wsrod ukrainskiej ludnosci, szczegolnie prawobrzeznej. Mazepy mogl znalezc siç w takim polozenieI. Wygowski, ktory zwyciçzyl moskali w bitwie pod Konotopem, no nie mjc poparcia wsrod ludnosci wyrzekl siç bulawy. Objektywna sytuacja sklaniala Mazepç do sojuszu ze zwyciçskim krolem.
W Europie wszystkie sojusznicze umowy zawieralo siç na pismie. Tradycja slowa pisanego ci^gnela siç od czasow rzymskich, kiedy to priopetowe znaczenie mialo nie tylko pisemne zawarcie sojuszniczej umowy, no i formalne wypelnienie warunkow umowy. Yak mowili rzymianie „Pakta sunt servanda" - umowy powimny byc spelnione. Taka umowa zostala zawarta i miçdzy krolami szwecji i Polski z jednej. Tekst tej umowy przytaczal jesze na pocz^tku XIX wieku D. Buturlin, to s^wlasciwie dwe umowy: miçdzy Karolem i Mazepy i miçdzy Stanislawem Leszczynskim i Mazepy, jakby dopelniaj^ce siç wzajemnie [25, str. 51 - 53]. No jest pewna niescislosc: wszystkie inne teksty umow Buturlin przytacza doslownie, ze scislymi datami, nawet kiedy tos^ teksty honorowych kapitulacji szwedskich garnizonow Noteburga, Derpta czy Wyborga. Tekst tej umowy rosyiski historyk tylko przekazuje, nie podaj^c seistej daty! Sam tekst on zaczerpnol z „Historii G. Adlerfelta..." takze jak teksty rapitulacji Noteburga i Derpta. Nie zrozumia lym jest, kto mogl podpisac umowç z Mazepy w imieniu krola polskiego, bo samego Stanislawa Leszczynskiego przy tym byc nie moglo. To jest, nawet przy powierchownej analizie budz^ siç w^tpliwosci co do autentycznosci tekstu, podanego przez rosyjskiego historyka. Yak potem dokazal ukrainski historyk B. Krupniski, Adlerfelt-mlodszy bardzo niedbale przetlumaczyl na francuzski tekst tej umowy, dol^czaj^c od siebie duzo materialu, orientuj^c siç na realia 1740 - tych lat [17, str. 30]. Wedlug nas, ten historyk bardzo skrupulatnie przeprowatzil analizç umownych stosunkow Karola XII z Mazepy. No jego materialy bardzo dlugo byly w rekopisach i opublikowano je niedawno. Krupnicki wyklucz^ mozliwosc pojawienia siç takiej umowy wczesniejniz wiosn^ 1708 r., gdy sztabkwartira krole znajdowala siç w Rodoszkowiczach (Bialorus), a odnosnie umowy ze Stanislawem Leszczynskim, to ten ukrainski historyk ma watpliwosci, czy taka umowa wogole byla zawarta [17, str. 32 - 35]. Ze wspolczesnych ukrainskich historykow Ц umow^ analizowal S. Pawlenko, ktory zwrosil uwage naszereg niescislosci i nielogicznosci w tekscie umowy, na przyklad, zrobienie Mazepy ksiçciem na bialryskich ziemiach, choc juz od lata 1707 r. on mial tytal ksiçcia swietego Rzymskiego imperium [26, str. 176].
Jeszcze jednym bolesnym problemem dla ukrainskiej autonomii stala siç idea Piotra I o unifikacji administracyino-terytorialnoj struktury swojego panstwa. W poprzednich naszych badaniach
wspominalismy, ze u cara Piotra nie bylo jasnego planu panstwowych reform, dlatego wiele z nich byly niespodziank^ nie tylko dla zwyklych mieszkanców Moskiewskiego cesarstwa, no i dla blizkiego otoczenia cara [27, str. 115 - 116]. Sama idea podzialy panstwa na gubernii zrodzila si?, prawdopodobnie, w grudniu 1707 r. Przy czym on zaczal od utworzenio Kijewskiej i Kazanskiej gubernii. O tym swiadczy spis miast, które wedlug projektu powinny byc wlaczone do tych gubernii, przeslany dla zapoznania w maju 1708 r. P.M. Apraksinowi [23, str. 1082]. Mozna przypuszczac sluchy o przygotowywaniu takiej reformy staly si? wiadome hetmanowi I. Mazepie. Nie maj^c mozliwosci otrzymania dokladnych danych o charakterze przygotowywanej reformy, hetman orientowal si? widocznie tyeko na jej zewn?trzne porametry. Wiadomosci o utworzeniu Kijowskiej gubernii mogly oznaczac ch?ccara zlikwidowac ustroj Hetmanszczyzny, lub, conajmniej, stracic dla hetmana Kijów, który stawal si? centrum nowej gubernii. Kijow, i tak znajdowal si? pod kierownictwem wojewodów moskiewskich, a kompetencje hemanskiej administracji byly bardzo iluzorycznymi, jednak uwazano , ze miasta z moskowskimi garnizonami (takich bylo 5) formalnie wchodz^ w sklad Hetmanszczyzny i tam dziala magdeburgskie lub kazackie prawo. Chociaz pózniej (co stalo si? wiadomym w 1709 roku) w spis miast nie wlanczal teryturium Hetmanszczyzny, nie mozna przypuszczac, ze taka inkorporacja byla przygotowywana i tylko „rewolucja" Mazepy zmienila zamiary cara. Jednak nie móznastwierdzac z pewnosci^, ze w pazdzierniku 1708 roku hetman nie mógl znac dokladnych parawetrów planowanej reformy administracyjnej i dla tego rozpatrywal najgorsz^ dla swej ojczyzny wersj?.
No jeszcze jedek wazny element zachowania autonomii Hetmanszczyzny wskazal kijwski historyk A. Sokirko. Wedlug niego, dla starszyzny kazackiej bylo bardzo niewygodnym wprowadzenie w Hetmanskiej Ukrainie „regularnosci", to jest, wydzielenie najbardziej bojowej cz^sci ukrainskiego kazactwa i powolanie go na carsk^ sluzb^ na regularnych zasadach [28, str. 87 - 89]. Ten plan zrodzil si? u cara w wyniku zdarzen 1706 r., gdy jego armia cudem uniknela kapitulacji pod Grodnem [29, str. 68 - 69], a pomosnicze ukrainskie oddzialy poniosly szereg porazek w starciach ze szwedzkimi wojskami w Bialorusi wiosna tego z roku. Choc plan ten nie byl zrealizowany w 1707 r., no z pewnosci^ dotarl do okr^zenia hetmana. Realizacja tych zamiarów cara doprowadzila by do centralizacji i wojskowego kierownictwa, co bylo by dobre dla Moskwy, no nieodparcie doprowadzilo by do zmniejszenia automicznych praw ukrainskich kazaków, wycisnelo by z kazackiej korporacji jej biedniejsz^ cz?sc, pogl?bilo by socjalny kryzys na Hetmanszczyznie, przyspieszylo by proces inkorporacji jej w Moskiewskim carstwie.
Te przypuszczenia przywiodly hetmana i jego otoczenie do mysli, ze car podpisane wczesniej hetmanskie artykuly („Kolomaskie" u wczesniejsze), a to zwalnia hetmana od obow^zków w stosunku do moskiewskiego wladcy. Obowi^zki glowy panstwa (choc tylko autonomicznego) wymuszaly zerwanie umowy, która i tak nie byla przestrzeganaprzez stron? moskiewsk^ i przedsi?wiz^c kroki dla uchowania
Ukrainskiego Kazackiego panstwa [17, str. 122 - 124]. Truchç mlodszy tamtych czacow brytyjski historyk D. Mottli rowniez nie widzi pieniçznych motywow u hetmana, na ktorych opierala siçpiotrowska propaganda. Wedlug jego slow hetman „...chcial zostac suwerenem swojego kraju..., choc pozostaj^c wiernym carowi, z pewnosci^ rozdzielil by z nim slawç zwyciçstwa nad szwedami" [30, str. 109.]
Wedlug T. Czychliby ostatecznym celem bylo nie poszukuwanie nowego protektora dla Ukrainy, a uzyskanie niepodleglosci wedlug „pruskiego warianta" [11, str. 32]. Ukrainski historyk myslal o sposobe uzyskania krolewskiego tytulu przez kurfirsta Brandenburgii Fryderyka III w styczniu 1701 r. Do tego czasu brandenburgski przynosil polskim krolom wasalny hold w imieniu Prus Wschodnich. Jednak dziçki skomplikowanej wojenno-politycznej sytuacji w Europie przed wojn^ za „hiszpanski spadek" Fryderyka III modl dziçki negocjacjom z roznymi „centrami wplywow" osi^gn^c chcianego rezultatu i stac siç krolemPrus Fryderykiem I. Prawda Watykan nie przyznawal tego tytulu do 1788 r., a Rzeczpospolita do 1772 r.
Wywody i zdanie. Przeprowadzona analiza historyko-prawowych okolicznosci „rewokucji" I. Mazepy. Pozwala autorowi zaproponowac nastçpuj^ce wywody. W widarzeniach 1708 r. zderzyly siç dwie tendencje wzajemnych stosunkow na linii „wladza -poddani". Ukrainska starszyzna z hetmanem I. Mazepa na czele pozostawala w prawowym polu wielowiekowej europejskiej tradycji, uwazaj^c monarcha jako pierwszego wsrod rownych. Wlasnie dla tego w Europie na przelomie XV wieku powstaly specyficzne formy absolutyzmu - bardzo lagodne i nie dlugowieczne. One prawie zawsze konczyly siç zbrojnymi powstaniami ludu przy jakich kolwiek proback kroli zwiçkzyc swoja wladz^. Takimi byly rewolucja w Niderlandach przeciw hiszpanskiego absolutyzmowi, angielska burzuazna rewolucja i po pewnym czasie Wielka francuzka rewolucja. W polowie europejskich panstw monarchie absolutne nawet nie powstaly - Rzeczpospolita, Portugalia, Dania i prawie wszystkie niemieckie i wloskie panstewka, bardzo logodnym byl i szwedzski absolutyzm. I na odwrod, w tym samym czasie w srodka XVI wieku Panstwo Moskiewskie poszlow stronç wschodniego absolutyzmu, gdzie nawet najbardziej uprzywilejowane warstwy ludnosci milcz^co znosily najdrastyczniejsz^ samowol^ monarcha. Przy takim rozpatrywaniu stosunku, „wladza - poddani", nosnikiem prawa byl tylko monarcha, a jego narod -tylko nosnikiem obowi^zkow. Osoba monarchy utozsamia siç narodem, maja znaczenia i s^ rospatrywane tylko jako elementy sluzebne.
Iwan Mazepa zaczynaj^c swoj^ „rewoluci^", opieral siç o prawie stuletnie doswiadczenie umownych stosunkow kazactwa z Rzeczpospolita, powoluj^c siç na swoje prawo zamiany protektora, ktory nie spelnil wymogi „umowy spolecznej", w takim stylu, jak parlament angielski wypowiedzial swoje pretensje Karolowi Stuartowi w „Wielkiej remonstracji" przed szescdiesiçciu laty. Tak i wydarzenia na Ukrainie przy Bogdanie Chmielnickim potwierdzaj^, ze motywy narodowo-wyzwolenczej, to jest, burzuazyjnej rewolucji mogly by byc przytlumione, jesli by nie za bardzo rygorystyczna pozycja polskich magnatow w
latach 1651 - 1657. Gdy w 1658 r. postanowili oni pojsc na radykalne ust^pstwa, bylo juz zapuzno i Rzeczpospolita stracila Ukraine, podobnie jak Anglia stracila cz^sc kolonii w Ameryce Polnocnej.
Wspolczesne badania pokazaly, ze poparcie Mazepy w ukrainskim spoleczenstwie bylo o wiele wi^kszym, niz uwazano pod wplywem propagandy cara Piotra. On sam zawsze o tym wiedzial i dlatego nie sk^pil s rodkow na podtrzymywanie propagandziskiej mitologii i jeszcze dlug i czas stosowal represje wobec mazepowcow. Bl^d Mazepy byl w tym, ze on wyobrazal sobie sposob myslenia Piotra I w stylu europejskim, to jest, sklonnemu do umowy, a nie do totalnego tlmienia. W takiej walce apelacja tylko do prawa bez zastosowania srodkow militarnych, nie mogla byc podtrzymana przez szerokie masy i doprowadzic do zwyci^stwa.
Spisok literatury
1. Serczyk Wladyslaw. Poltawa 1709. -Warszawa: Widawnistwo ministerstwa obrony narodowej, 1982.
2. Jasenica Pawel. Pzeczpospolita obojga narodow. - vol. 3: Dziejeagonii. - Warszawa: Panstwowy instytut wydawiniczy, 1982.
3. Артамонов В. А. Позиции гетманской власти и Россия на Украине в конце XVII - начале XVIII вв. // Россия - Украина: история взаимоотношений / Ред. колл.: Миллер И.А., Репринцев В.Ф. и др. -М.: Языки русского мира, 1997. - С. 89 - 100.
4. Артамонов В.А. Полтавское сражение. К 300-летию Полтавской победы. - М.: МППА БИМПА, 2009. - 704 с.
5. Артамонов В.А. Великая победа под Полтавой // Проблемы национальной стратегии, 2009. -№ 1. - С. 148 - 165.
6. Артамонов В. Казачество гетьмана И.И. Скоропадского, запорожцев и мазепинцы в полтавский период Северной войны 1708 - 1709гг. // Пол-тавська битва 1709 року в юторичнш долi Украши, Росп, Швеци та шших держав. - X.: ФОП Толмачова Н.Ю, 2009. - С. 242 - 259.
7. Таирова-Яковлева Т. Мазепа. - М.: Мол. гвардия, 2007. - 271 с.
8. Кротов П.А. Битва при Полтаве (К 300-летней годовщине). - СПб.: Истор. иллюстрация, 2009.
- 416 с.
9. Чухлiб Т. В. Шлях до Полтави: Укра!на i Роая за доби гетьмана Мазепи. - К.: Наш час, 2008.
- 262 с.
10. Чухлiб Т. Украшський гетьманат у Великш Швшчнш вшш 1700 - 1721: проблема мiжиарод-ного та военно-полггичного становища // Гетьман 1ван Мазепа: постать, оточення, епоха. - / Ввдп. ред. Смолш В.А. - К.: 1н-тут ютор.Украши НАН, 2008.
- С. 7 - 42.
11. Чу^б Т.В. Мазепинська Украша мiж Ро-сшською та Шведською короною: дилема вибору протекцп // У1Ж, 2009 - № 2 - С. 16 - 39.
12. Павленко С. Вшсько Карла XII на Пiвночi Украши. - К.: КМА, 2017. - 512 с.
13. Павленко С. Загибель Батурина 2 листопада 1708 р. - К.: Вид-во КМА, 2008. - 265 с.
14. Павленко С. Оточення гетьмана Мазепи: соратники та прибiчники / С. Павленко. - К.: КМА, 2009. - 602 с.
15. Дубина О. Що будував Мазепа: Росшську iмперiю чи Украшу? (Роздуми над укра!нським перекладом книги про Мазепу) // Оверянський Лгго-пис, 2013 - № 3 (11) - С. 110 - 126.
16. Дштан I. «Украшський рубшон» 1708 року: вiзiя М.С. Грушевського // СЛ, 2014. - № 4(118). -С. 127 - 150.
17. Ковалевська О. Збiрник «Мазепа»: рекон-струкщя видавничого проекту 1939-1949 рокiв.
- К.: Темпора, 2011. — 176 с.
18. Сташславський В.В. 1ван Мазепа в таборi Карла XII: турецький вектор дипломатично! дяль-носп // УШ, 2008. - №. 5. - С. 39 - 49.
19. Субтельний О. Мазепинцг Украшський сепаратизм на початку XVIII ст. - К.: Либщь,1994.
- 240 с.
20. Anusik Zb. Karol XII. - Wroclaw: Zaklad narodowy im. Ossolinskich, 2006. - 382 s.
21. Krokosz P. Iwan Mazepa I Piotr I. Wojna na uniwersaly (pazdziernik - grudien 1708 r.) // Nova Ukraina. Zeszyty historyczno-politologiczne. - Kra-kow-Przemysl, 2009 - № 1-2 - S. 7 - 29.
22. Гетманское представительство при русском дворе // КС, 1883 - Т.VII - сент.- окт. - С. 317 - 320.
23. Письма и бумаги императора Петра Великого. - Т. VIII, вып. 2 / Кафенгауз Б.В. (отв. ред.) -М.-Л.: Изд-во АН СССР, 1951. - 933 с.
24. Чухлiб Т.В. Гетьмани Правобережно! Украши в юторп Центрально -Схвдно! Свропи (1663
- 1713). - К.: Вид-во КМА, 2004. - 288 с.
25. Бутурлин Д. Военная история походов россиян в XVIII ст. - Ч. I. - Т. 3: Дополнения. - СПб.: Изд-во Генштаба, 1821. - 416 с.
26. Павленко С. Угоди I. Мазепи зi Ст. Лещин-ським та Карлом XII: до питання про творения юто-ричних фальсифшацш // Гетьман !ван Мазепа: постать, оточення, епоха. - / Ввдп.ред. Смолш В.А. -К.: Ш-тут ютор. УкрашиНАНУ, 2008. - С. 170 - 184
27. Слюаренко О. М. Тшь Полтави. - Дшпро-петровськ: Акцент ПП, 2016. - 182 с.
28. Сокирко О. Ще раз про передумови та причини повстання I. Мазепи 1708 // Гетьман !ван Мазепа: постать, оточення, епоха / Вщп. ред. Смолш В.А. - К. : Ш-тут ктор. Украши НАНУ, 2008. - С. 87 - 89.
29. Slesarenko A. Armia rosyjska w operacji grodnienskiej z 1705-1706 roku // Wschodni Rocznik humanistycsny. - 2013, т!Х,- Lublin-Radzyn Podlaski, 2013 / - S.61 - 71.
30. Mottley Jn. The history of the life of Peter the first, Emperor of Russia. - London: printed Bockstllers in town and country, 1739. - 387p.
