CC BY
24
www.volsu.ru
DOI: https://doi.org/10.15688/jvolsu4.2019.2.15
UDC 94(470)"1618":355.415.8 Submitted: 07.12.2018
LBC 63.3(2)44-68 Accepted: 19.03.2019
EXCHANGE OF CAPTIVES WITHIN THE FRAMEWORK OF THE TRUCE OF DEULINO
Tomasz Bohun
"Mowi^. Wieki"(Centuries Speak) Magazine, Warsaw, Poland
Abstract. Introduction. The article investigates the issue of the exchange of captives between Russia and the Polish-Lithuanian Commonwealth after the Truce of Deulino conclusion on December 1 (11), 1618. This truce marked the end of the Time of Troubles in the Moscow State and established peaceful relations between Russia and the Polish-Lithuanian Commonwealth for 14 years. The author analyzes the circumstances of the exchange of captives, and also highlights main problems arising in the course of implementing the agreements. Materials. The study uses unpublished documents of the Ambassadorial Prikaz: record lists, petitions, lists of contract records stored in the form of columns and books in the Russian State Archive of Ancient Documents in funds No. 79 "Relations with Poland" and No. 141 "Prikaz Affairs of Old Years". Results. The Truce of Deulino provided the solution of two urgent issues: transfer of seven border cities and their uezds with subsequent delimitation of the border and exchange of captives. Over the course of time, the first agreements were reached only partly. Admittedly, castles smoothly passed to the Polish-Lithuanian possession, but because of mutual claims the border at the Trubchevsk-Novgorod-Seversk-Bryansk and the Vitebsk-Toropets lines became the part of the Treaty of Polyanovka (1634), which put an end to the Smolensk war. There were problems with the exchange of captives as well, which occurred more than three months later. However, the only culprit here was the Polish-Lithuanian side.
Key words: the Truce of Deulino, 1618, history of Russia, the Polish-Lithuanian Commonwealth, 17th century, exchange of captives.
Citation. Bohun T. Exchange of Captives Within the Framework of the Truce of Deulino. Vestnik Volgogradskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya 4, Istoriya. Regionovedenie. Mezhdunarodnye otnosheniya [Science Journal of Volgograd State University. History. Area Studies. International Relations], 2019, vol. 24, no. 2, pp. 175-183. (in Polish). DOI: https://doi.org/10.15688/jvolsu4.2019.2.15
УДК 94(470)"1618":355.415.8 Дата поступления статьи: 07.12.2018
ББК 63.3(2)44-68 Дата принятия статьи: 19.03.2019
ОБМЕН ПЛЕННЫМИ В РАМКАХ ДЕУЛИНСКОГО ПЕРЕМИРИЯ
Томаш Бохун
журнал «Говорят столетия» («M6wiц. wieki»), г. Варшава, Республика Польша
Аннотация. Введение. В статье исследован вопрос обмена военнопленными между Россией и Речью Посполитой после заключения Деулинского перемирия 1 (11) декабря 1618 года. Это перемирие ознаменовало окончание Смутного времени в Московском государстве и установило мирные отношения между Россией и Речью Посполитой на 14 лет. Автор провел анализ обстоятельств обмена пленными, а также выделил основные проблемы, которые возникли в ходе реализации договоренностей. Материалы. В качестве источников в исследовании использованы неопубликованные документы Посольского приказа: статейные списки, 2 челобитные, списки договорных записей, хранящиеся в виде столбцов и книг в Российском государственном сЗ архиве древних актов в фондах №2 79 «Сношения с Польшей» и №2 141 «Приказные дела старых лет». Результант* ты. Деулинское перемирие предусматривало решение двух текущих вопросов: передачу семи пригранич-Л ных городов и их уездов с последующей делимитацией границы и обмен военнопленными. Со временем ^ была достигнута только часть первых договоренностей. По общему признанию, замки плавно перешли в © польско-литовское владение, но из-за взаимных притязаний граница на Трубчевско-Новгородско-Северско-
Брянской линии и Витебско-Торопецкой стала частью Поляновского мира (1634 г.), положившего конец Смоленской войне. Проблемы были также с обменом пленными, который произошел с опозданием более чем на три месяца. Здесь, однако, единственным виновником была польско-литовская сторона.
Ключевые слова: Деулинское перемирие, 1618 г., история России, Речь Посполитая, XVII в., обмен пленными.
Цитирование. Бохун Т. Обмен пленными в рамках Деулинского перемирия // Вестник Волгоградского государственного университета. Серия 4, История. Регионоведение. Международные отношения. - 2019. -Т. 24, №№2. - С. 175-183. - (На польском). - DOI: https://doi.Org/10.15688/jvolsu4.2019.2.15
WYMIANA JEÑCÓW W RAMACH ROZEJMU DYWILIÑSKIEGO
Tomasz Bohun
Mówi^. wieki, Warszawa, Rzeczpospolita Polska
Adnotacja. Rozejm dywilinski przewidywal rozwi^zanie dwóch biez^cych kwestii: przekazania Rzeczpospolitej siedmiu pogranicznych miast z powiatami wraz z pózniejsz^. delimitaj granicy, oraz wymiany jenców. Terminowo udalo si§ zrealizowac jedynie cz^sc pierwszego z ustalen. Wprawdzie grody plynnie przeszly w polsko-litewskie wladanie, jednak z powodu obustronnej obstrukcji do wytyczenia granicy na odcinkach trubczewsko-nowogrodzko-siewiersko-brianskim oraz wielisko-toropieckim doszlo dopiero w ramach wiencz^cego wojn§ smolensk^. pokoju polanowskiego. Problemy byly tez z wymiany jenców, do której doszlo z ponad trzymiesi^cznym opóznieniem. Tutaj jednak jedynym winowajc^. byla strona polsko-litewska.
Slowa kluczowe: Rozejm Deulinskiego, 1618, historia Rosji, Panstwo polsko-litewskie, XVII wiek, wymiana jenców.
Citation. Bohun T. Wymiana Jenców w Ramach Rozejmu Dywilinskiego. Vestnik Volgogradskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriya 4, Istoriya. Regionovedenie. Mezhdunarodnye otnosheniya [Science Journal of Volgograd State University. History. Area Studies. International Relations], 2019, vol. 24, no. 2, pp. 175183. DOI: https://doi.org/10.15688/jvolsu4.2019.2.15
Do konca marca 1619 roku Rosjanie rozliczyli si^ z polsko-litewskimi komisarzami i przekazali im klucze miejskie w kolejnosci Nowogródka Siewierskiego, Trubczewska, Krasnego Gorodiszcza, Siebieza, Newla, Staroduba i Poczepu [1, л. 1-66]. Mozna powiedziec, ze traktatowo w tym zakresie prawie wszystkie procedury zostaly dotrzymane. Prawie, bo w Newlu doszlo do zatargu mi^dzy polsko-litewskimi komisarzami Jerzym Siwickim i Iwanem Mieszczerinowem a moskiewskimi -Maksymem Radilowem i Filatem Domaszniewym na tle procedury przekazywania miasta. Rzecz w tym, ze jeszcze przed przej^ciem Newla przez strong polsko-litewsk^ nast^pil eksodus jego mieszkanców. Do Pskowa i w jego okolice wymaszerowal nie tylko garnizon strzelców i kozaków, uwoz^c duz^. cz^sc uzbrojenia i amunicji, ale takze miejscowi duszpasterze z przybytkiem swi^tynnym, kupcy i ludnosc sluzebna. Zgodnie z traktatem rozejmowym zbrojni i duchowni musieli opuscic miasto, cywilom zas pozostawiono prawo wyboru wladcy. Tyle ze mialo to nast^pic po
przekazaniu miasta Rzeczpospolitej. Ostatecznie polsko-litewscy komisarze przyj^li balamutn^ argumentaj Moskwicinów, ze Newel zasiedlali tylko strzelcy z kozakami oraz duchowienstwo, zas ludnosc sluzebna spelniala swoje powinnosci dochodz^c do miasta z okolicznych wsi. Warunkiem zakonczenia procedury przekazania Newla Rzeczpospolitej byl zwrot przez stron^ moskiewsk^ wywiezionego uzbrojenia i ruchomosci cerkiewnych [1, n. 47-61]. Nigdy do tego nie doszlo.
Tak czy inaczej, owe zgola blyskawiczne przekazanie przez Rosjan miast pogranicznych mialo zasadniczy cel: unikni^cie incydentów, które strona polsko-litewska mogla uzyc jako pretekstu do opóznienia wymiany jenców. Ich pospiech byl w pelni zrozumialy: w polskiej niewoli przebywal ojciec cara - metropolita Filaret Nikytycz.
Wedle postanowien traktatowych do wymiany jenców mialo dojsc 25 lutego 1619 roku na rubiezy dorohobusko-wiaziemskiej [4, n. 27 o6.-28 06.]. Delegacja moskiewska -wielcy poslowie, bojarzy Fiodor Szeremietiew i
ksi^z^ Danilo Mezecki, oraz okolniczy Artiemiej Izmailow i diacy Iwan Bolotnikow i Matwiej Somow - wraz z pierwsz^ grup^ jenców na czele ze starost^ chmielnickim Mikolajem Strusiem, bylym komendantem garnizonu moskiewskiego, przybyla do Mozaj ska w polowie lutego [6, n. 21]. Bylo to 185-190 osób (w^tpliwosci pozostawia kwalifikacja pi^ciu osób): 35 zolnierzy-szlachciców - m.in. rotm. Piotr Chocimirski, kpt. Szymon Charlinski oraz szkocki najemnik kpt. Aleksander Leslie - i w przewazaj^cej wi^kszosci sluzba oraz rzemieslnicy (m.in. szewcy, krawcy, rymarze, kucharze, cyrulicy i in. „zlote r^czki"), a takze trzech kapelanów-bernardynów ze sluzb^. W grupie byly równiez kobiety (cztery wdowy i jedenascie m^zatek) oraz osmioro dzieci [6, n. 21 06.-22 06., 24 06.-25 06., 90-92]. Tyle pozostalo z pulku, który w 1612 roku liczyl ok. 800 zolnierzy (nie licz^c cywilów). Przy czym tak duza strata w jego liczebnosci najpewniej nie byla efektem mordów na podkomendnym Strusia po kapitulacji. Sk^din^d wiadomo, ze dworianie ksi^cia Pozarskiego nie pastwili si^ na t^ grup^ jenców. Z pewnosci^ krwawe zniwo poci^gn^ly za sob^ straty bojowe i niebojowe - katastrofalny glód na Kremlu jesieni^ 1612 roku - a takze, byc moze, gehenna niewoli.
Na pocz^tku marca wielcy poslowie przeniesli si^ do Wiazmy, zas grupa jeniecka Strusia dol^czyla do nich 17 marca [6, n. 21]. W tym czasie Moskwicini bezskutecznie próbowali nawi^zac kontakt z komendantem Smolenska, starost^ mozyrskim Baltazarem Strawinskim, aby wyjasniC przyczyn opóznienia w wymianie: ich goncy docierali tylko do Dorohobuza, sk^d bezceremonialnie cofal ich tamtejszy wojewoda, renegat moskiewski Lawrientij Korsakow [6, n. 7-7 06., 16 06.]. Wielcy poslowie nie zasypiali gruszek w popiele: dzi^ki aktywnej dzialalnosci wywiadowczej szybko rozeznali si^ w sytuacji najwazniejszych wi^zniów i jenców w polsko-litewskiej niewoli, a wi^c metropolity Filareta, ksi^cia Wasyla Golicyna i diaka Tomily Lugowskiego oraz wojewody smolenskiego Michaila Szeina z zon^ i trzema synami. Juz w pierwszej polowie marca doszla ich informacja o smierci ksi^cia Golicyna, który zmarl z przyczyn naturalnych w Wilnie na przelomie stycznia i lutego 1619 roku [6, n. 27-30].
Nadzieje w zdobywaniu informacji o sytuacji Filareta wi^zali takze z Andreasem Fengerem,
Niemcem inflanckim, goncem hetmana Chodkiewicza, czasowo oddelegowanym do personelu poselskiego Strawinskiego. Jego misja do Wiazmy, w trzeciej dekadzie marca, zapowiadala si^ nader obiecuj^co. Szeremietiewowi i Mezeckiemu, dzi^ki hojnym upominkom w postaci 10 par sobolich futer - udalo si^ naklonic go do wspólpracy: wobec informacji, ze Filaret, Szein z rodzin^ oraz diak Lugowski niebawem maj^ zostac przywiezieni do Orszy, Fenger zobowi^zal si^ do udzielenia pomocy Iwanowi Korotniewowi -goncowi wielkich poslów - w dotarciu do nich, i ujrzeniu „oczu czcigodnego ojca cara". Plan ten pokrzyzowal Korsakow, który gonca moskiewskiego cofn^l do Wiazmy, a Fengera ordynarnie zwymyslal i „бил по щекам неведают про что (...)" [6, л. 20-21, 110-112 об., 140 об.-141, 156].
Wobec polsko-litewskiej obstrukcji Moskwicini opóznili przetransportowanie z Moskwy drugiej grupy jenców: pozostalosc pulku chor^zego mozyrskiego Józefa Budzilly - 88 lub 96 osób - zostala przywieziona do Mozajska dopiero w kwietniu 1619 roku (do Wiazmy zostali przetransportowali dopiero 31 maja) [6, л. 286 об.]. Prócz Budzilly oraz rotmistrzów Erazma Strawinskiego (brata Baltazara), Alberta Podbielskiego (Podbilskiego) i Wolynieckiego (Wlonieckiego) grupa skladala si^ z 41 szlachciców oraz 49 pacholków (w tym szesciu kobiet i trojga dzieci) [6, л. 286 об.-288]. Byly to niedobitki pulku, który w 1612 roku liczyl ok. 1500 zolnierzy (nie licz^c cywilów). Bez w^tpienia tak znaczny ubytek byl wynikiem strat bojowych i kl^ski glodu w czasie obrony Moskwy w 1612 roku, ale w przewazaj^cej mierze krwawej rozprawy, jak^ zolnierzom Budzilly i ich sluzbie pulkowej po kapitulacji zgotowali kozacy z pierwszego pospolitego ruszenia. Swoje zrobily tez ci^zkie warunki niewoli: o ile zolnierzy i sluzb^ z pulku Strusia przez caly czas przetrzymywano w zasobnej Moskwie (dowódców na Kremlu, sluzb^ pulkow^, w tym rzemieslników, w gospodarstwach znaczniejszych wielmozów moskiewskich), o tyle podkomendni Budzilly zostali osadzeni w rezimie wi^ziennym w miastach na prowincji (m.in. w Niznym Nowogrodzie, Balachnie, Jaroslawlu i Jadrynie).
Taka dyslokacja obydwu grup jenieckich miala prozaiczne powody. Przetrzymywanie blisko dwustu jenców w jednym miejscu nastr^czyloby
niepotrzebnych problemów logistycznych. Kluczow^ byla jednak kwestia bezpieczenstwa. Grup^ Strusia osadzono w dwóch miejscach w Wiazmie: starost^ chmielnickiego ze sluzb^ i rotmistrzami umieszczono w „верхнемъ в мен-шом остроге" tj. w celach m^skiego klasztoru Dzieci^cia Zbawiciela, znajduj^cego si^ w obr^bie dworu wojewódzkiego. Nadzór nad nimi powierzonopristawowi Siergiejowi Streszniewowi i sotnikowi strzeleckiemu Jakowowi Dukowowi oraz 75 strzelcom. Reszt^ grupy, pod opiek^ pristawa Nieustroja Kusznikowa i glowy strzeleckiego Niesmiejana Zochowa, oraz 75-osobowego oddzialu strzeleckiego, umieszczono w zenskim klasztorze Illi Proroka [3, с. 85; 6, л. 23].
Wielcy poslowie nakazali:
«.. .приказали им быти у литовских людей с великим береженьем. А вяземскому воеводе князю Семену Гагарину приказали для береженья по городу поставити сторожи частые. А для кормовые покупки приказали приставом литовских людей пущати на торг с стрелцы по человеку или по два, а болши того для покупки литовских людей пущати не велели. И того б в торгу стрелцы смот-рили и берегли накрепко, чтоб литовские люди в торгу ни с кем не сходились и ни о чом не розго-варивали, и сабель бы и пищалей и топоров и ножей и зелья и иного никоторого железа и никаких железных снастей литовским людем покупати не давати» [6, л. 23-23 об.].
Zapewne podobnym rezimem zostala objeta w Mozajsku grupa jeniecka Budzilly.
A powodów do takich srodków ostroznosci bylo wiele. W tym czasie z Moskwy zbiegli szlachcice Jan Kaminski i Andrzej Przesiecki: przez jakis czas przetrzymywano ich w ostrym rezimie wi^ziennym, jednak gdy zglosili ch^c przejscia na sluzb^ carsk^ i „przysi^gli na krzyz" nadzór nad nimi zelzal. Skorzystali wi^c z okazji i uciekli do Dorohobuza, gdzie zlozyli obszerne zeznania, jakoby w nieludzkich warunkach przetrzymuje si^ w Moskwie grup^ kilkudziesi^ciu polskich i litewskich jenców [6, л. 335 об.-336; 7, л. 20-21].
Sprawa wygl^dala na powazn^, bo wychodzilo na to, ze Moskwicini lami^ warunki rozejmu i nie chc^ wypuscic z niewoli wszystkich jenców. Do momentu wymiany jenieckiej z tego powodu oraz rzekomej sprzedazy polsko-litewskich jenców tatarom Gosiewski czynil im
zarzuty. Grozil tez zerwaniem negocjacji proceduralnych i wstrzymaniem wymiany jenieckiej. Rzecz jasna z jego strony byla to chytra zagrywka maj^ca oslabic ich pozycjç negocjacyjn^ w grze - z jego punktu widzenia - o wiele wazniejszej: wzruszeniu postanowien rozejmu w sprawie - zaniedbanych przez Lwa Sapiehç i niego - warunków obrotu gospodarczego na rubiezy trubczewsko-nowogrodzko-siewiersko-brianskiej oraz przebiegu granicy na rubiezy wielisko-toropieckiej, gdzie od czasów Zygmunta Augusta znajdowaly siç dobra rodowe Korwin-Gosiewskich [б, л. 437-445].
Jednak rzeczywistosc byla prozaiczna: strona moskiewska dopiero sci^gala jenców z oddalonych grodów na prowincji, w tym z Syberii, a tych, których udalo siç juz sci^gn^c do stolicy wcale nie przetrzymywano w warunkach wiçziennych. Prawda, byly one dalekie od „sanatoryjnych", ale administracja moskiewska starala siç ulzyc ich niedoli, aby „nie marli z glodu i chorób". Przyklad z brzegu: w czerwcu 1б19 roku car polecil wzniesienie w moskiewskim Kitajgrodzie specjalnego budynku, w którym polsko-litewscy jency przemieszkiwaliby przed wyekspediowaniem do ojczyzny [7, л. 22]. Zreszt^ w zródlach moskiewskich z lat 1б17-1б19 brak informacji o pastwieniu siç nad jencami, s^ za to wzmianki o ludzkim traktowaniu ich przez moskiewskich nadzorców, np. wyslanego z Balachny do Moskwy w pazdzierniku 1б17 roku «пана опалного Ларку, что взят в Девичье монастыре, дано ему по указу от него Проко-фью Чюркину на подводу полтину; да на него же куплено шубенко да штанишка, да онучи -дано десеть алтын» [2, с. 1б3].
Zreszt^. po stronie polsko-litewskiej bylo nie lepiej. Straty w ludziach, które strona moskiewska poniosla latem 1б18 roku w wyniku niszczycielskiej ekspedycji armii kozackiej Piotra Konaszewicza-Sahajdacznego byly przerazaj^ce. Zabitych, ale przede wszystkim uprowadzonych byly tysi^ce. Wprawdzie jeszcze w grudniu 1б18 roku komisarze Lew Sapieha i biskup kamieniecki Adam Nowodworski zaapelowali do „pana hetmana [Konaczewicza-Sahajdacznego], panów pulkowników, asaulów, atamanów i wszytkiego rycerstwa wojska Króla Jego Mosci zaporoskiego, rbyscie wasz mosciowie wiçznie wszytkie Moskwç, którescie waszmosciowie na Liwnie, na Jelcu i na inszych zamkach pobrali, tak narodu zacnego jako i proste ludzie pooddawali Moskwie,
bo tez oni nasze nam oddaj^ wedlug postanowienia naszego i umowy z moskiewskiemi poslami", jednak byl to glos wolaj^cego na puszczy [5, л. 1-2 об.] A i król oraz panowie senatorowie swieccy, tem bardziej duchowni - z oczywistych powodów - nie mogli nic w tej sprawie wskórac. Niestety losów tych nieszcz^sników nie znamy: zapewne cz^sc z nich powrócila do ojczyzny, jednak wi^kszosc zostala w Rzeczypospolitej obrócona w niewoln^ sil^ robocz^. Z pewnosci^ takze jakas ich cz^sc zostala wyekspediowana na targi niewolników na Krym i do Turcji.
Mimo wzmozonego nadzoru nad polsko-litewskimi jencami w Wiazmie i Mozajsku wladze moskiewskie zadbaly o zabezpieczenie ich pobytu. Dyrektywa z Moskwy brzmiala jednoznacznie:
«А велено из тех запасов давати на корм Стру-су с товарыщи понеделно как пригож и мочно им сытим быть» [6, л. 92 об.].
Grupy zostaly zaopatrzone w prowiant przywieziony z Moskwy, którego dystrybucja byla w gestii wielkich poslów. Prócz tego - wedlug plci i wieku - kazdemu jencowi przyslugiwalo, wedlug stawek moskiewskich, dzienne strawne, czyli pieni^dze na wyzywienie (tzw. kormowyje diengi): m^zczyznom - po altynie, kobietom - po cztery diengi, dzieciom - po trzy diengi [6, л. 34]. Z pocz^tku wszystko szlo wedlug planu, jednak opózniaj^ca si^ wymiana jeniecka i drozyzna na targach w Wiazmie i Mozajsku - ceny byly srednio wyzsze o 25 % od moskiewskich - szybko zagrozily do niewyplacalnosci^. skarbca polowego wielkich poslów [6, л. 99 об.-100 об.] Problemem byl tez deficyt produktów zywnosciowych -szczególnie w Wiazmie. W tej sytuacji Szeremietiew i Mezecki, w porozumieniu z Moskw^, w nast^puj^cy sposób zaradzili problemowi:
«Да у старцав, которые присланы к преосвященному митрополиту Филарету Никитичю, у соловецкого старца Моисея да у чюдовского старца у Никандра велено взять литовским людем на корм сто рублев. А как то сто рублев в росход выдет, и у них велено взять литовским людем на корм другую сто рублев. Да ис тех денег велено дать Струсу к прежним к тритцати рублем в займы дватцать рублев до розмены, а на розмене у него те денги пятде-сят рублев велено взять».
To pozwolilo wydatnie podniesc jencom stawki zywieniowe [6, л. 145 об.-147].
Klopoty jednak zacz^l sprawiac Strus: z wiosn^ zacz^la mu doskwierac podagra, brakowalo mu pelnowartosciowej strawy, mi^so bez przypraw smierdzialo, a za skromne strawne nie mogl zaopatrzyc si^ w alkohol. Zwrocil si^ wi^c do wielkich poslow o udzielenie kredytu 50 rubli. Ci zas, po konsultacjach z Moskw^, wsparli go 30 rublami, a nast^pnie brakuj^cymi 20 rublami (do zwrotu w czasie wymiany jenieckiej) [6, л. 95 об.-96 об., 98, 106 об.-107, 145 об.-147], a ze stolicy przyslano obfity transport wiwendy:
«100 полоть ветчины,
15 стягов говядины соленой,
5 четвертей круп овсяных,
2 четверти круп грешневых,
3 четверика гороху,
12 четвериков муки ржаные,
3 четверти муки пшеничные,
7 пудов соли» [6, л. 92].
Dodac do tego nalezy przyslany z Moskwy specjalnie dla Strusia transport mocnych trunkow i przypraw:
«2 ведра раманей, 2 ведра ренского, 3 фунта перцу, пол фунта шафрану, 2 фунта инбирю, фунт гвоздики, голова сахару» [6, л. 164, 177 об.].
Slowem, zyc nie umierac. Rozmiar transportu wskazuje, ze byl przeznaczony dla calej jego podgrupy Strusia z klasztoru Dzieci^cia Zbawiciela. Tak czy inaczej, szczegolnie obj^tosc mocnych trunkow „z carskiej r^ki" to nie byl najlepszy pomysl.
13 maja do Wiazmy przybyl Andrzej Sulemirski, sluga Strusia, ktorego Moskwicini zwolnili z niewoli kilka miesi^cy wczesniej, aby „pilotowal" kwesti^ doprowadzenia do wymiany jenieckiej. Tak wi^c w czasie tej misji oficjalnie pelnil funkj gonca, ale tez wyslannika zony Strusia - Zofii, ktora swoj^ stanowcz^ postaw^ na sejmie odbywaj^cym si^ w Warszawie 22 stycznia - 5 marca 1619 roku w znacznym stopniu wplyn^la na krola i senatorow, aby przyspieszyli wymiany jencow [6, л. 174 об.; 9, с. 77-80]. Zreszt^. wygl^dalo na to, ze to krewnym i powinowatym jencow, a nie elitom Rzeczypospolitej, zalezalo na jak najszybszym sfinalizowaniu calej sprawy: m.in., procz
Strusiowej, Baltazarowi Strawinskiemu oraz najblizszym Budzilly, np. Janowi Kunowskiemu, zaufanemu Gosiewskiego. Dowodem na to jest przybycie Lwa Sapiehy dopiero dwa tygodnie po rozpoczçciu obrad i podjçcie tematu rozejmu dywilinskiego - uwaga! - 3 marca, a wiçc na dwa dni przed zakonczeniem sejmu. Wtedy to krol i czçsc senatorow zaatakowala kanclerza litewskiego nie tylko za jego machinacje podczas rokowan przed i w trakcie negocjacji rozejmowych -w listopadzie i grudniu 1618 roku wycofal z Wiazmy oddzial kozakow zaporoskich, przeznaczonych do ochrony poczty dyplomatycznej, zrywaj^c komunikacjç z Warszaw^. - ale takze za niekorzystne warunki rozejmu (m.in. odeslanie praw krolewicza na ,,s^d Bozy") [9, c. 77-80; 8, с. 442-444; 6, л. 346-348].
W gescie dobrej woli wielcy poslowie zezwolili na osobiste spotkanie Sulemirskiego ze Strusiem i jego oficerami, jednak pod nadzorem pristawow. I nie byl to dobry pomysl. Mocno wstawiony starosta chmielnicki zaz^dal, aby Sulemirski mogl przenocowac u niego, a wobec sprzeciwu nadzorcow, zacz^l lajac ich „grubymi slowami". Wielcy poslowie byli obrazeni, ale Sulemirskiemu udalo siç cal^ sprawç zalagodzic, pokrçtnie tlumacz^c, ze «Струс де и не пьян, и он человек сердитой, а как де изопьет, и он де в те поры и всего забудет, - чтоб де вам, бо-яром, для ево, Андреева, прошенья над Стру-сом смиловатца и поволить бы ему, Ондрею, к Струсу отписати от себя сегодни вечере, как он вытрезвеет» [6, л. 196].
Do drugiego wyskoku pijanego Strusia doszlo krotko przed wymiany jenieck^. 6 czerwca do Wiazmy przyjechal goniec Jan Kunowski, ktoremu wielcy poslowie umozliwili spotkanie z nim. Oto relacja z niego:
«И Пимин Юшков и литовской гонец Ян Ку-новской и подьячей и переводчик пришол на зьез-жей двор и бояром сказывали что они к Струсу ходили. И как де Куновской пришол к Струсу и Струсъ де стоит в ызбе пьян, и Куновской де правил ему челобитье от послов от Олександра Га-севского и от Балтазара Стравинского. И Струсъ де ему, Куновскому, и Пимину Юшкову и приставом велел сесть, и, посидя, де Пимин Юшков говорил Струсу, что царского величества бояря дож-даютца ево, Куновского, к отпуску и он бы его не задержал. И Струсъ де ево, Пимина, зашиб по щеке, а пристава Сергея Стрешнева зашиб в груди. И Ку-новской де, встав, от него, от Струса, пошол с ними
вон, а Пимин де и Сергей учали Струсу говорить: царского величества бояре жалели тебя, Струса, и, оказуя во всем к тебе свою добродетель и любовъ и приятелство, присылают литовских гонцов с тобою видетца, и к тебе по ся места держит во всем честь и ласку. А ты, напився пьян, так дуруешъ и нас, царского величества дворян, позоришъ. Нам с тобою дратца - не честь, а кликнем с караула стрел-цов и велим опозорить самово - и тебе то какая честь будеть, коли уже ты сам над собою чести держать не умеешъ! Завтра ж тебе тесноты прибудет, и вперед так напиватца и дуровать не учнешь. И Струс де учал сердитовать и порывался за саблю. И Ян Куновской сказывал те ж речи и говорил: мы де его давно и в Литве знаем - как напьетца, и он де не ведает, что с сердца делает, и яз де одва ушол, и не говорил с ним ничего».
Tym razem wojewodowie nie byli poblazliwi: sluzbie Strusia nie tylko zabroniono dokonywania zakupów na targu i w karczmie, ale opuszczania murów klasztoru, a na wszystkie zaczepki Strusiowych pacholków strzelcom bezwzgl^dnie nakazano sil^ wymuszac posluch [6, л. 360-361].
Zblizala si^ wymiana jeniecka. Od polowy marca obie strony ustalily jej procedura w wyniku wizji lokalnej uzgodniono miejsce - na równinie nad rzeczk^. Polanówk^, rozci^gaj^c^ si^ na pólnoc od traktu wiaziemsko-dorohobuskiego [6, л. 239 об.-240]. Poslom i jencom mialo asystowac po 500 zolnierzy. Do wymiany mialo dojsc 10 czerwca [6, л. 376 об.-378].
Jednak do ostatniej chwili atmosfera byla napi^ta, bo lami^c ustalenia Gosiewski próbowal wymusic na Szeremietiewie zmian^ warunków rozejmu dywilinskiego dotycz^cych przebiegu granicy na rubiezy wielisko-toropieckiej oraz ulatwienia w przekraczania granicy dla kupców polsko-litewskich i moskiewskich na rubiezy trubczewsko-nowogrodzko-siewiersko-brianskiej. Problem w tym, ze car i urz^d poselski, licz^c si^ z niespodziankami ze strony przebieglego Litwina, w instrukcji poselskiej nakazali Szeremietiewowi ograniczyc swój udzial w wymianie jedynie do przejscia i powitania Filareta Nikitycza. Podj^cie reszty jenców lezalo w gestii ksi^cia Mezeckiego i diaków. Pocz^tkowo Szeremietiew twardo odrzucal z^dania Gosiewskiego podj^cia dodatkowych negocjacji, ze nie godzi si^ mu pertraktowac z chudorodnym urz^dnikiem. Gosiewski na to, ze on «у государя их короля человек чесной и пан равной и вашим де бояром за што с ним не съезжатца» [6, л. 373 об.],
a wobec dalszych oporow Szeremietiewa zagrozil wstrzymaniem wymiany. Udalo si^ mu tez urobic niezorientowanego w biez^cych wydarzeniach Filareta Nikitycza, ze opozniaj^ca si^ wymiana jeniecka to wynik opieszalosci wielkich poslow. W koncu szantaz Gosiewskiego i presja metropolity rostowskiego wobec Szeremietiewa, aby nie ryzykowal jego i syna gniewu, zrobila swoje [6, л. 437-445].
Sama procedura wymiany - przejscie grup po dwoch mostach przerzuconych przez Polanowk^ - odbyla si^ w poznych godzinach wieczornych [6, л. 449-452]. Grup^ moskiewsk^ stanowily 272 osoby, podzielone na dwie kategorie: wi^zniow, czyli czlonkow poselstwa, ktore na czele z Filaretem Nikityczem zostalo po fiasku rokowan pod Smolenskiem jesieni^ 1610 internowane w Rzeczypospolitej, oraz jencow, na czele z wojewod^ Michailem Szeinem, ktory znalezli si^ w polsko-litewskiej niewoli po zdobyciu Smolenska w czerwcu 1611 roku [6, л. 400 об.-404 об.]. W czasie wymiany strony wymienily si^ listami imiennymi jencow, ktorych repatriacja miala nast^pic do konca roku [6, л. 409 об.-419 об., 425-426 об.]. Np. kilka dni po wymianie nad Polanowk^. Moskwicini zwolnili kilkudziesi^ciu zolnierzy i pacholkow na czele z rotmistrzem Andrzejem Mlockim [6, л. 456-462].
СПИСОК ЛИТЕРА ТУРЫ
1. Дело об отдаче в силу Деулинского договора в польскую сторону городов Новгорода Се-верского, Трубчевска, города Красного городища, Себежа, Невля Стародуба и Почепа со всем пушечным снарядом и пр., январь - март 1619 г. // Российский государственный архив древних актов (РГАДА). - Ф. 79. Сношения с Польшей. - Оп. 1. -Реестр 2. Столбцы Польского стола Посольского приказа. - 1619. - Д. 2.
2. Сироткин, С. В. Один год из жизни Балахны (по материалам приходо-расходных книг земских старост 1617/1618) / С. В. Сироткин // Народные ополчения и российские города в Смутное время начала XVII века : материалы Всерос. науч. конф., г. Балахна Нижегородской области, 6-7 окт. 2011 г. -Н. Новгород : Комитет по делам архивов Нижегородской области, 2012. - С. 121-182.
3. Смирнова, А. Т. Формирование архитектурного облика Вязьмы в XVI-XVII вв. / А. Т. Смирнова // Вязьма. Страницы истории : материалы краевед. конф. 2001-2004 гг - Смоленск : [б. и.], 2005. - С. 83-92.
4. Списки всех договорных записей, заключенных в Троицкой деревне Деулине между российскими послами боярином Федором Шереметьевым и пр. с польскими послами князем Адамом Новодворским и пр. о перемирии на 14 лет с половиною, 1 декабря 1618 r. - 1 июня 1619 г // РГАДА. -Ф. 79. Сношения с Польшей. - Оп. 1. - Реестр 1. Книги Польского стола Посольского приказа. -Кн 35.
5. Статейный список Российских послов боярина Федора Шереметьева, князя Данила Мезецко-го с товарищи, бывших на съезде на речке Поля-новке с польскими послами Александром Гасевс-ким и прочими для размена пленных и всякого чина и звания людей, а особлив Ростовского митрополита Филарета и боярина Шейна, февраль - апрель 1619 г. // РГАДА. - Ф. 79. Сношения с Польшей. -Оп. 1. - Реестр 2. Столбцы Польского стола Посольского приказа. 1619. - Д. 3.
6. Статейный список русских послов боярина Федора Шереметьева, князя Данила Мезецкого и прочих чинов, бывших на съезде на речке Поля-новке для размена пленных с обеих сторон, а паче митрополита Ростовского Филарета Никитича и для учинения с бывшими тут же польскими послами Александром Госевским, референдарем и писарем литовским с товарищи договорной записи о высылке остальных пленных, об отсрочке межевых судей и пр. // РГАДА. - Ф. 79. Сношения с Польшей. -Реестр 1. - Оп. 1. Книги Польского стола Посольского приказа. - Кн. 38.
7. Челобитные разных чинов Посольского приказа людей о пожаловании за службу в посольствах, полонское терпение и на оные данные грамоты // РГАДА. - Ф. 141. Приказные дела старых лет. - Оп. 1. - Связка 7. - 1619-1621. - Д. 5.
8. Czwolek, A. Piorem i bulaw^. Dzialalnosc polityczna Lwa Sapiehy, kanclerza litewskiego, wojewody wilenskiego / A. Czwolek. - Torun : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, 2012. - 734 s. + 14 il.
9. Rzonca, J. Ostatni sejm przed Cecor^ (w 1619 r.). Pami^tnik Biblioteki Kornickiej / J. Rzonca. -1983. - Z. 20. - Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz : Zaklad Narodowy im. Ossolinskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1983. - 92 s.
REFERENCES
1. Delo ob otdache v silu Deulinskogo dogovora v polskuyu storonu gorodov Novgoroda Severskogo, Trubchevska, goroda Krasnogo gorodishcha, Sebezha, Nevlya Staroduba i Pochepa so vsem pushechnym snaryadom i pr., yanvar - mart 1619 g. [The Document on the Transfer of Novgorod-Seversky, Trubchevsk,
Krasnoe Gorodishche, Sebezh, Nevlya Starodub and Pochep Cities with Main Guns, etc., January - March 1619]. Rossiyskiy gosudarstvennyy arkhiv drevnikh aktov [Russian State Archive of Ancient Acts], F. 79. Snosheniya s Polshey [Relations with Poland], Op. 1, Register 2. Stolbtsy Polskogo stola Posolskogo prikaza. 1619 [Columns of the Polish Stol of the Ambassadorial Prikaz. 1619], D. 2.
2. Sirotkin S.V. Odin god iz zhizni Balakhny (po materialam prikhodo-raskhodnykh knig zemskikh starost 1617/1618) [One Year from the Life of Balakhna (on the Materials of Account Books of Zemstvo Heads of 1617/1618)]. Narodnye opolcheniya i rossiyskie goroda v Smutnoe vremya nachala XVII veka: materialy Vseros. nauch. konf., g. Balakhna Nizhegorodskoy oblasti 6-7 okt. 2011 g. [Folk Militias and Russian Cities in the Time of Troubles of the Early 17th Century. Materials of the All-Russian Scientific Conference, Balakhna, Nizhny Novgorod Region, October 6-7, 2011]. Nizhny Novgorod, Komitet po delam arkhivov Nizhegorodskoy oblasti, 2012, pp. 121-182.
3. Smirnova A.T. Formirovanie arkhitekturnogo oblika Vyazmy v XVI-XVII vv. [Formation of the Architectural Appearance ofVyazma in the 16th-17th c.]. Vyazma. Stranitsy istorii: materialy kraevedcheskikh konferentsiy 2001-2004 gg. [Vyazma. Pages of History. Proceedings of Local History Conferences 2001-2004]. Smolensk, 2005, pp. 83-92.
4. Spiski vsekh dogovornykh zapisey, zaklyuchennykh v Troitskoy derevne Deuline mezhdu rossiyskimi poslami boyarinom Fedorom Sheremetevym i pr. s polskimi poslami knyazem Adamom Novodvorskim i pr. o peremirii na 14 let s polovinoyu, 1 dekabrya 1618 g. - 1 iyunya 1619 g. [Lists of all Contractual Records Concluded in Deulino Trinity Village between Russian Ambassadors Boyar Fyodor Sheremetyev and Others with Polish Ambassadors Prince Adam Novodvorsky and Others on the Truce for 14 Years and a Half, December 1, 1618- June 1, 1619]. Rossiyskiy gosudarstvennyy arkhiv drevnikh aktov [Russian State Archive of Ancient Acts], F. 79. Snosheniya s Polshey [Relations with Poland], Op. 1, Register 1. Knigi Polskogo stola Posolskogo prikaza [Books of the Polish Stol of the Ambassadorial Prikaz], Book 35.
5. Stateynyy spisok Rossiyskikh poslov boyarina Fedora Sheremeteva, knyazya Danila Mezetskogo s tovarishi, byvshikh na syezde na rechke Polyanovke s polskimi poslami Aleksandrom Gasevskim i prochimi dlya razmena plennykh i vsyakogo china i zvaniya lyudey, a osobliv Rostovskogo mitropolita Filareta i boyarina Sheyna, fevral - aprel 1619 g. [Record List of Russian Ambassadors Boyar Fyodor Sheremetev, Prince Danil
Mezetsky and Comrades Who Were at the Meeting at the Polyanovka River with Polish Ambassadors Alexander Gasevsky and Others for Exchanging Captives and People of All Ranks, and Especially Rostov Metropolitan Filaret and Boyar Sheyn, February - April 1619]. Rossiyskiy gosudarstvennyy arkhiv drevnikh aktov [Russian State Archive of Ancient Acts], F. 79. Snosheniya s Polshey [Relations with Poland], Op. 1, Register 2, Stolbtsy Polskogo stola Posolskogo prikaza [Columns of the Polish Stol of the Ambassadorial Prikaz], 1619, D. 3.
6. Stateynyy spisok russkikh poslov boyarina Fedora Sheremeteva, knyazya Danila Mezetskogo i prochikh chinov, byvshikh na syezde na rechke Polyanovke dlya razmena plennykh s obeikh storon, a pache mitropolita Rostovskogo Filareta Nikiticha i dlya uchineniya s byvshimi tut zhe polskimi poslami Aleksandrom Gosevskim, referendarem i pisarem litovskim s tovarishchi dogovornoy zapisi o vysylke ostalnykh plennykh, ob otsrochke mezhevykh sudey i pr. [Record List of Russian Ambassadors Boyar Fyodor Sheremetev, Prince Danil Mezetsky and Other Officials Who Were at the Meeting at the Polyanovka River for Exchanging Captives on Both Sides, and Especially Rostov Metropolitan Filaret Nikitich, and for Signing a Contractual Record on the Dispatch of the Rest Captives, on the Delay of Boundary Judges, etc. with Former Polish Ambassadors Alexander Gosevsky, Referendary and Lithuanian Clerk with Comrades]. Rossiyskiy gosudarstvennyy arkhiv drevnikh aktov [Russian State Archive of Ancient Acts], F. 79. Snosheniya s Polshey [Relations with Poland], Register 1, Op. 1, Knigi Polskogo stola Posolskogo prikaza [Books of the Polish Stol of the Ambassadorial Prikaz], Book 38.
7. Chelobitnye raznykh chinov Posolskogo prikaza lyudey o pozhalovanii za sluzhbu v posolstvakh, polonskoe terpenie i na onye dannye gramoty [Petitions of Various Ranks of the Ambassadorial Prikaz People on the Award for Service in Embassies, Being in Captivity and for These Documents]. Rossiyskiy gosudarstvennyy arkhiv drevnikh aktov [Russian State Archive of Ancient Acts], F. 141. Prikaznye dela starykh let [Office Affairs ofOld Years], Op. 1, Svyazka 7. 16191621, D. 5.
8. Czwolek A. Piorem i buiawq. Dziaialnosc polityczna Lwa Sapiehy, kanclerza litewskiego, wojewody wilenskiego. Torun, Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, 2012. 734 p. + 14 il.
9. Rzonca J. Ostatni sejm przed Cecorq (w 1619 r.). PamiKtnik Biblioteki Kyrnickiej. 1983. Z. 20. Wroclaw; Warszawa; Krakow; Gdansk; Lodz, Zaklad Narodowy im. Ossolinskich. Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, 1983. 92 p.
Information about the Author
Tomasz Bohun, PhD, Editor of "Mowi^ wieki" (Centuries Speak) Science History Magazine, Europian Sq., 3, 00-844 Warsaw, Poland, bohuntomasz@gmail.com, https://orcid.org/0000-0002-2051-5648
Информация об авторе
Томаш Бохун, PhD, редактор исторического журнала «Говорят столетия» («Mowi^ wieki»), Европейская площадь, 3, 00-844 г. Варшава, Республика Польша, bohuntomasz@gmail.com, https://orcid.org/0000-0002-2051-5648
Informacje o autorze
Tomasz Bohun, PhD, redaktor czasopisma historycznego Mowi^ wieki, Europejska pl., 3, 00-844 Warszawa, Rzeczpospolita Polska, bohuntomasz@gmail.com, https://orcid.org/0000-0002-2051-5648
