CC BY
323ББК 63.3(4Бел), УДК 94(476)
G. Strauchold
XX-WIECZNA HISTORIA BIALORUSI
W POGL4DACH HISTORIOGRAFIIPOLSKIEJ LAT 1989-2011
Uwolnienie polskich badan naukowych od wi^zow cenzury w 1989 r., jak i wielkie przemiany geopolityczne na obszarze Zwi^zku Sowieckiego i ostateczny rozpad tego panstwa (1991) spowodowaly narastaj^ce zainteresowanie polskich historykow dziejami naszych wschodnich s^siadow. Tym bardziej, ze u naszych granic powstaly niezalezne panstwa: Federacja Rosyjska, Litwa, Ukraina i Republika Bialorus (oglosila niepodleglosc w sierpniu 1991 r.). Zwlaszcza to ostatnie panstwo stalo si§ interesujXcym polem badawczym dla polskich historykow. W dziesi^cioleciach po II wojnie swiatowej na temat sowieckiej Bialorusi pisano niewiele, bardziej przyczynkarsko i cz^sto w kontekscie historii calego Zwi^zku Sowieckiego. Zapewne powodem takiej wstrzemi^zliwosci badawczej mogla byc dzialalnosc cenzury skutecznie kontrolujXcej, by zbyt wiele nie pisano o aspiracjach niepodleglosciowych Bialorusinow, zamieszkuj^cych wszak w tym czasie — «na zawsze» w «wiecznym» Zwi^zku Sowieckim.
Z braku zatem pogl^bionych opracowan historycznych wynikala naturalna ch§c wypelnienia pustki badawczej, co zaowocowalo opublikowaniem w postkomunistycznej Polsce szeregu opracowan o tematyce bialoruskiej. Kolejnym powodem byla — i jest — dziejXca si§ w ci^gu ostatnich dwudziestu lat historia i wspolczesnosc nielatwych stosunkow polsko-bialoruskich. Trzeba podkreslic, ze i strona bialoruska w ostatnich dekadach zrobila wiele na polu badania historii Polski i wzajemnych, bialorusko-polskich stosunkow1. Naturalnie, sprawy bialoruskie w sposob niezbyt zasobny, niekiedy incydentalny, wspominane byly w syntezach historii Polski czy powszechnej XX w. i pocz^tkow XXI w. A zarazem byly obiektem szczegolowych analiz w ksi^zkach poswi^conych wycinkowi historii Bialorusi i Bialorusinow na tej przestrzeni
1 Obszern^. ksi^zk^ na ten temat napisal — ze strony polskiej — Zdzislaw Winnicki. Por.: Winnicki Z. Wspolczesna doktryna i historiografia bialoruska (po roku 1989) wobec Polski i polskosci. Wroclaw, 2003. — Sposrod jednych z najnow-szych — polskich — publikacji zawieraj^cych takze artykuly autorstwa bialoruskich historykow por.: Polska i Bialorus w XX wieku. Z dziejow Europy Srodkowo-Wschodniej / Red. Edward Czapiewski i Grzegorz Strauchold. Wroclaw, 2009.
dziejow. Wprowadzilem termin «Bialorusini», gdyz o ile termin «Bialorus» («Republika Bialorus») traktuj^ jako synonim podmiotu panstwowego, o tyle «Bialorusini» oznaczajX ludzi. Wszak zamieszkiwali oni w duzej liczbie II Rzeczpospolit^ pomi^dzy I a II wojn^ swiatow^. Ich postawy we wrzesniu 1939 r. od momentu wkroczenia na wschodnie ziemie polskiej Armii Czerwonej (17.09.1939 r., co skutkowalo trwalym ostatecznym wl^czeniem ziem zabuzanskich do ZSRS),) niejednokrotnie byly komentowane przez historiografi^ polsk^ ostatnich dwoch dekad.
Postanowilem zaw^zic moje studium — b^d^ce zaledwie wprowadzeniem do problemu — do XX wieku i pierwszych lat XXI-go stulecia. A i tak nie probowalem wymienic i omowic wszystkich wazniejszych publikacji na temat Bialorusi w XX w. Gdyz musialbym wowczas napisac ksi^zk§? nie zas ograniczony wymogami wydawniczymi artykul. Podobnie — szczegolnie w przypadku analiz konkretnych, szeroko podanych, problemow — ograniczylem si§ na ogol do ich zasygnalizowania, traktuj^c moj artykul jako — powtarzam — wprowadzenie do problemu i literatury na jego temat.
W XX w. zaszly dramatyczne wydarzenia, gdy doszlo do prob stworzenia niepodleglej bialoruskiej panstwowosci. Te historyczne starania zostaly ukoronowane powstaniem niepodleglego panstwa bialoruskiego w 1991 r. (deklaracja o suwerennosci w lipcu
1990 r.) Niemniej — dla spraw zasadniczych nie tylko dla epok wczesniejszych, ale i dla prob zrozumienia kwestii bialoruskiej w XX w. nalezy przypomniec pochodz^ce sprzed kilku lat, odnosz^ce si§ do sredniowiecza i epoki nowozytnej fundamentalne opracowanie bialoruskiego historyka i dzialacza spolecznego (polskiego Bialorusina) Olega Latyszonka poswi^cone bialoruskiej idei narodowej2. Zagadnienie to znalazlo swoj jakby ci^g dalszy w ksi^zce poswi^conej «powstawaniu Bialorusi» autorstwa dominikanina z Witebska Piotra Rudkouskiego, ktorego ksi^zka w 2009 r. ukazala si§ w j^zyku polskim3.
Nalezy rowniez — w artykule poswi^conym dokonaniom polskiej historiografii — przypomniec o socjologicznej rozprawie Ryszarda Radzika na temat fenomenu narodu bialoruskiego. Stanowi ona dobry wst^p do studiowania spraw naszego wschodniego s^siada4. Podobnie, kompendium wiedzy na temat bialoruskiej mniejszosci w Polsce w pierwszych latach po II wojnie swiatowej stanowi opracowanie polskiego historyka narodowosci bialoruskiej Eugeniusza Mironowicza5. Jest to zagadnienie wykraczajXce poza przyj^t^ przeze mnie ram§ merytoryczn^ artykulu, niemniej nalezy zaproponowac ewentualnemu czytelnikowi takze mozliwosc zapoznania si§ z problematyk^ bialorusk^ w panstwie polskim w jego obecnych granicach. Podobnie, jak nalezy zwrocic uwag§ na etnologiczne (etnograficzne) opracowanie probujXce wskazac wyznaczniki tozsamosci narodowej bialoruskich Polakow6. W interesujXcy sposob w 2000 r. zagadnienia bialoruskie przedstawil znany publicysta, dyrektor Biblioteki Narodowej w Warszawie (1998-2007), Michal Jagiello7.
Nalezy przypomniec istnienie we wspolczesnej Rzeczypospolitej Polskiej licznej mniejszosci narodowej bialoruskiej, zamieszkuj^cej — cz^sto zwarcie — «od zawsze», u
2 Latyszonek O. Od Rusinow Bialych do Bialorusinow. U zrodel bialoruskiej idei narodowej. Bialystok, 2006.
3 Rudkouski P. Powstawanie Bialorusi. Wroclaw, 2009.
4 Radzik R. Kim sq. Bialorusini? Torun, 2004.
5 Mironowicz E. Bialorusini w Polsce 1944-1949. Warszawa, 1993.
6 Por.: Kabzinska I. Wsrod «koscielnych Polakow». Wyznaczniki tozsamosci etnicznej (narodowej) Polakow na Bia-lorusi. Warszawa, 1999.
7 Jagiello M. Partnerstwo dla przyszlosci. Szkice o polityce wschodniej i mniejszosciach narodowych. Warszawa, 2000.
Commentarii
siebie obszary polnocno-wschodnie przy granicy z Republik^ Bialorus. Sposrod tej grupy wywodzi si§ aktywne grono historykow podejmuj^cych w swych badaniach tematyk^ Bialorusi i Bialorusinow.
* * *
Pierwsza fala opracowan na temat Bialorusi byla widoczna na polskim rynku ksi^garskim w pocz^tkach lat 90. XX w., gdy za wschodni^ granica pojawila si§ i krzepla swieza bialoruska panstwowosc. Kiedy sytuacja polityczna tego panstwa byla jeszcze niepewna, ale gdy zarazem nast^powalo - pod tradycyjnymi symbolami (flaga i herb z «Pogoni^» uzywane w przez Bialorusk^ Republik^ Ludow^ w latach 1918-1919) — bialoruskie odrodzenie narodowe (w tym j^zykowe — j?zyk bialoruski uzyskal status j^zyka panstwowego w styczniu 1990 r.). Sytuacja ta w polowie dekady ulegla zmianie. W 1995 r. historyczne symbole zostaly zarzucone na rzecz przywroconych symboli sowieckich z czasow ZSRS, zas w panstwie ugruntowywala si§ — istniejXca do dzisiaj — dyktatura Aleksandra Lukaszenki. PowstajXce w tych zmienionych radykalnie warunkach polskie opracowania historyczne nie musialy w swych interpretacjach dotycz^cych niemal calego XX w. roznic si§ w wi^kszym stopniu od publikacji z lat 90 r. XX w. Roznica — szczegolnie na polu publicystyki historycznej i politologicznej — mogla si§ pojawic w odniesieniu do lat ostatnich, z przelomu tysi^cleci i pierwszej dekady XXI w., gdy w demokratycznym swiecie (a szczegolnie w Polsce) nasilila si§ krytyka lamania praw czlowieka na Bialorusi.
* * *
Szereg polskich publikacji historycznych podj^lo tematyk^ ksztaltowania si§ — poczynajXc od konca XIX w. — narodowego ruchu bialoruskiego i jego starania o budowanie niepodleglego panstwa po I wojnie swiatowej.
Wiele interesuj^cych wiadomosci na ten temat zawiera tom z serii zajmuj^cej si§ bilateralnymi stosunkami w historii Polakow z s^siadami wydawanej przez olsztynsk^ «Wspolnot^ Kulturowa Borussia»8. Jego autorzy si^gajX w krotkich szkicach wspomnianej genezy. Jednakze w o wiele szerszy sposob na ten temat wypowiedzieli si§ autorzy trzech samodzielnych ksi^zek opublikowanych w ci^gu ostatnich osiemnastu lat. Stanislaw Laniec w osobnym opracowaniu na ten temat9 oraz Eugeniusz Mironowicz10 i Dorota Michaluk11 w cz^sciach wst^pnych swych ksi^zek — odpowiednio — dziela opowiadajXcego o historii Bialorusi w XX w. i studium na temat Bialoruskiej Republiki Ludowej z lat 1918-1920.
Autorzy ci zgodnie podkreslali znaczenie rewolucji w Rosji z lat 1905-1907 dla podtrzymania i rozwoju niepodleglosciowego ruchu bialoruskiego. Dzialaniom tym — na fali wznosz^cej si§ aktywnosci spolecznej — dopomoglo wymuszone przez spoleczne wyst^pienia na wladzach carskich zniesienie restrykcji wobec j^zykow narodowych w imperium Romanowych.
Dwoch ostatnich autorow szeroko opisalo proby tworzenia suwerennej panstwowosci bialoruskiej na pobojowisku I wojny swiatowej, w warunkach kl^ski carskiej Rosji i podwojnej w niej rewolucji. Ale tez zarazem w sytuacji, gdy patrioci bialoruscy dostali si§ pomi^dzy kamienie mlynskie pr^cych na zachod bolszewikow i budujXcych swoje panstwo i wschodni^ stref§ wplywow — bezpieczenstwa Polakow. Uwarunkowania te i ich skutki przedstawil
8 Por.: Tematy polsko-bialoruskie. Historia. Literatura. Edukacja / Red. Robert Traba. Olsztyn, 2003.
9 Laniec S. Bialorus w dobie kryzysu spoleczno-politycznego (1900-1914). Olsztyn, 1993.
10 Mironowicz E. Bialorus. Warszawa, 2007.
11 Michaluk D. Bialoruska Republika Ludowa 1918-1920. U podstaw bialoruskiej panstwowosci. Torun, 2010.
Edward Czapiewski, skupiajXc si§ na zaistnieniu w pierwszych miesi^cach 1919 r. na terenach bylego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego Litewsko-Bialoruskiej Republiki Radzieckiej12.
Si^gajXc czasow wczesniejszych E. Mironowicz wskazal na zawiklan^ na przelomie XIX/ XX w. sytuaj bialoruskich niepodleglosciowcow, gdy ich aktywnosc traktowana byla przez Rosjan jako polska intryga, zas przez Polakow jako intryga rosyjska. Pocz^tek bialoruskiej, efemerycznej — z przyczyn wskazanych powyzej — panstwowosci w pierwszych latach po Wielkiej Wojnie nazwal «bardziej <.. .> ide^ niz realnym tworem politycznym»13. D. Michaluk w obszernej (597 stron, liczne fotografie i mapy) ksi^zce, znakomicie udokumentowanej (archiwalia i opracowania polskie, rosyjskie, bialoruskie, ukrainskie, litewskie) krok po kroku przedstawila i zanalizowala dzieje Bialoruskiej Republiki Ludowej. W pogl^bionej analizie wskazala — co zauwazyl tez Mironowicz — na zlozonosc sytuacji bialoruskiego ruchu niepodleglosciowego w sytuacji, gdy nie mogl on byc pewien jednoznacznego poparcia ze strony nawet cz^sci elit bialoruskich. Nieliczna armia panstwa skladala si§ z ochotnikow. Nie byla ona w stanie stawic skutecznego oporu zaborczym s^siadom14. Mimo militarnej wspolpracy — nolens volens — cz^sci oddzialow bialoruskich (podobnie bylo w przypadku Ukraincow) z Wojskiem Polskim, Bialorusi nie uzyskali nawet namiastki wlasnej panstwowosci. W 1921 r. w traktacie ryskim Polacy oddali kwesti§ bialoruskiej panstwowosci bolszewikom...
Zagadnienie budowania wschodnich granic przez swiezo powstale panstwo polskie bylo wielokrotnie poruszane przez polsk^ historiografi^. Sil^ rzeczy w tych rozwazaniach w mniejszym lub wi^kszym stopniu przewijaly si§ w^tki bialoruskie. Przy czym gros polskich opracowan dotyczy dokonan polskiej mysli politycznej dotycz^cej ksztaltu granic wschodnich i faktycznego ich budowania. Czy to drog^ faktow militarnych czy dyplomatycznych. Nie dotyczy one zatem bezposrednio historii Bialorusi w latach bezposrednio po I wojnie swiatowej. Tematyka bialoruska pojawia si§ w nich przewaznie jako przedmiot, co do ktorego Polacy mieli pewne zamiary. Nie zas jako podmiot, z ktorym polskie elity polityczne i wojskowe zamierzaly prowadzic rownorz^dn^ polityk^15. Aczkolwiek nie mozna pomin^c koncepcji Naczelnika Panstwa Jozefa Pilsudskiego, ktory probowal realizowac idee konfederacji (dosc mgliscie poj^tej i nigdy niesprawdzonej w praktyce) z Polsk^ panstw-narodow polozonych na wschod od polskiego zwartego obszaru etnograficznego zasiedlenia. Temu zagadnieniu poswiecone zostaly spore fragmenty ksi^zek i studiow Wieslawa Balceraka, Wlodzimierza Sulei, Marka K. Kaminskiego i Michala J. Zachariasa, Antoniego Czubinskiego16. W mniejszym stopniu, ale tez dosc szczegolowo, kwestie budowania polskich granic wschodnich ukazaly syntezy historii Polski17.
12 Czapiewski E. Bialorus mi^dzy polsk^. a RosjX Radzieck^. — Litbiel (1919-1920) // Polska i Bialorus w XX wieku. Z dziejow Europy Srodkowo-Wschodniej / Red. E. Czapiewski i G. Strauchold. Wroclaw, 2009.
13 Mironowicz E. Bialorus. S. 7.
14 Por.: Koseski A. Bialoruskie formacje zbrojne // Polska — Bialorus 1918-1945 / Red. Wieslaw Balcerak. Warszawa, 1994.
15 Por.: Gomolka K. 1) Sprawa bialoruska w koncepcjach Narodowej Demokracji w latach 1918-1922 // Polska — Polacy — mniejszosci narodowe / Red. Wojciech Wrzesinski. Wroclaw, 1992; 2) Mi^dzy Polsk^. a Rosj% Bialorus w koncepcjach polskich ugrupowan politycznych 1918-1922. Warszawa, 1994.
16 Por.: Balcerak W. Sprawa bialoruska a polityka odradzaj^cej si§ Rzeczypospolitej // Polska — Polacy — mniejszosci narodowe / Red. Wojciech Wrzesinski. Wroclaw, 1992; Suleja W. Jozef Pilsudski. Wroclaw, 1995; Kaminski M., Zacharias M. Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939. Warszawa, 1998; Czubinski A. Walka Jozefa Pilsudskiego
o nowy ksztalt polityczny Europy Srodkowo-Wschodniej w latach 1918-1921. Torun, 2002.
17 Por.: Czubinski A. Historia Polski 1864-2001. Wroclaw, 2002; Nal^cz T. Odzyskana niepodleglosc // Samsonowicz H., Tazbir J., Lepkowski T., Nal^cz T. Polska. Losy panstwa i narodu do 1939 roku. Warszawa, 2003; Kaczmarek R. Historia Polski 1914-1989. Warszawa, 2010.
Commentarii
* * *
Historic Bialoruskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej szeroko opisal E. Mironowicz. Nie zawahal si§ on przed os^dem, iz pod wladz^ bolszewikow, w warunkach leninowskiego eksperymentu narodowego, istnialo «niemal» bialoruskie panstwo narodowe, w ktorym Bialorusini cieszyli si§ wielkimi swobodami j^zykowymi i kulturalnymi. Chlopi zas przywilejami. Potem —nadeszla kolektywizacja, zwalczanie narodowych i kulturowych tradycji bialoruskich — rusyfikacja, wreszcie wielki terror. Jego symbolem s^ podminskie Kuropaty, gdzie wedlug szacunkow w latach 1937-1939 wymordowano ponad 100 000 ludzi. Spolecznosc bialoruska zostala pozbawiona elit18. Terror ten spowodowal ogromne wyrwy wsrod miejscowych Polakow. Jak wykazal historyk Mikolaj Iwanow sposrod wszystkich narodow Zwi^zku Sowieckiego najwi^cej — proporcjonalnie — w latach 30. XX w. zgin^lo Polakow19. Potem, w warunkach dokonanego kosztem ziem polskich zaboru sowieckiego z 1939 r. w kolejnych falach ludnosc polska byla deportowana w gl^b ZSRS. Takze z terenu tzw. Bialorusi zachodniej, od 1939 r. integralnej — prawem sily — cz^sci sowieckiej republiki bialoruskiej. WyczerpujXce — jak na stan dost^pnych w latach 90. XX w. archiwow sowieckich — opracowania na ten temat przygotowal wroclawski zespol historykow pod kierownictwem Stanislawa Ciesielskiego20. Na kolejn^ zmian§ ilosci — in minus — Polakow na Bialorusi wplyn^ly skutki II wojny swiatowej, gdy w drugiej polowie latach 40. XX w. dokonala si§ tzw. repatriacja (ekspatriacja) Polakow do Rzeczypospolitej w jej nowych zupelnie granicach21.
* * *
Do dnia dzisiejszego duze emocje wsrod Polakow budzi zachowanie mniejszosci narodowych na kresach wschodnich wobec Armii Czerwonej, ktora 17. wrzesnia 1939 r. — w wyniku porozumienia Jozefa Stalina z Adolfem Hitlerem — najechala na Polsk§. W tym czasie — od 1. wrzesnia — zmagajXc^ si§ z najazdem niemieckim. Opor stawiany Rosjanom przez polskie oddzialy oslonowe zasadniczo nie stanowi osi mego zainteresowania. Niemniej pragn§ przywolac jedno z najnowszych opracowan na ten temat autorstwa Tomasza Glowinskiego. Ukazalo si§ ono w j^zyku polskim i — osobno w Minsku — w j^zyku bialoruskim (wydawnictwo ARCHE) 22.
W kolejnym (pi^tym, z 2005 r.) wydaniu ksi^zki Andrzeja Paczkowskiego o historii Polski w polwieczu 1939-1989 mowa jest o powstawianiu w wi^kszosci — «zwlaszcza mniejszych» miast i wsi na kresach «ochotniczych milicji, rekrutuj^cych si§ glownie z Bialorusinow, Ukraincow i Zydow, ktore wspomagaly w utrzymywaniu (nowego) porz^dku» nowe, sowieckie wladze. Rafal Wnuk w 2010 r. napisal, iz owe formacje tworzyly podstaw^ grup zbrojnych — wspomaganych przez dywersantow sowieckich - rozbrajaj^cych
18 Mironowicz E. Bialorus. S. 8, 72, 94.
19 Iwanow M. Pierwszy narod ukarany. Polacy w Zwi^zku Radzieckim 1921-1939. Warszawa; Wroclaw, 1991. Por. tez: Kosciuk M. Czynnik polski w stalinowskiej polityce represyjnej lat trzydziestych na Bialorusi // Polska — Bialorus 1918-1945 / Red. Wieslaw Balcerak. Warszawa, 1994; Michniuk W. Z historii represji politycznych przeciwko Polakom na Bialorusi w latach trzydziestych // Polska — Bialorus 1918-1945 / Red. Wieslaw Balcerak. Warszawa, 1994.
20 Por.: Ciesielski S., Hryciuk G., Srebrakowski A. 1) Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny swiatowej. Wroclaw, 1994; 2) Masowe deportacje ludnosci w Zwi^zku Radzieckim. Torun, 2003.
21 Przemiany narodowosciowe na kresach wschodnich II Rzeczypospolitej 1931-1948 / Red. Stanislaw Ciesielski. Torun, 2003.
22 Glowinski T. Zapomniany garnizon. Oddzialy Korpusu Ochrony pogranicza w Iwiencu w latach 1924-1939. Wroclaw, 2009.
zolnierzy polskich z rozbitych jednostek wojskowych, morduj^cych «wrogow klasowych» i pracownikow administracji panstwowej. Jak stwierdzil, przypadki atakowania zwartych oddzialow polskich byly rzadkie (jak na przyklad w Grodnie). Jednak o wiele szerszy zasi^g miala akcja uroczystego witania wkraczaj^cej Armii Czerwonej. Mialo to si§ dokonywac cz^sciowo spontanicznie, a cz^sciowo z inspiracji miejscowych komunistow. Ten wachlarz zachowan uzupelnil Czeslaw Luczak, wskazujXc, iz na listach przedstawicieli nowej administracji znalezli si§ przede wszystkim — «z gory wyznaczeni, dyspozycyjni kandydaci» — narodowosci ukrainskiej, bialoruskiej i zydowskiej23.
Bardziej wywazon^, bo nie ograniczon^ koniecznosci^ syntetycznego przekazu, ocen§ powyzszych zjawisk dal Daniel Bockowski wskazujXc na obligatoryjne, odgorne, uznanie za wrogow wladzy sowieckiej wlasnie Polakow. Ten wprowadzony przez zdobywcow podzial na «swoich» (Bialorusinow i Zydow) i «obcych» (Polakow) zaowocowal — «brzemiennym w skutkach» podzialem na «My» (zepchni^ci na dol drabiny spolecznej Polacy) i «Oni» (Bialorusini). Bialorusini mieli powszechnie, w swiadomosci polskiej, «cieszyc si§ z upadku Polski, rabowac polskie maj^tki» 24. Polecam t§ analiz§, ktorej w tym artykule nie mog§ in extenso przytoczyc.
E. Mironowicz staral si§ s^dy wielu polskich autorow stonowac. Wskazywal na zlozonosc postaw ludnosci bialoruskiej wobec wkraczaj^cej Armii Czerwonej. Przywolywal dla podparcia swych s^dow bardziej obiektywne — jego zdaniem — opracowania polskie25. Twierdzil, iz powitalne bramy triumfalne stawiano tam, gdzie istnialy «niegdys struktury Komunistycznej Partii Zachodniej Bialorusi lub gdzie w szczegolny sposob daly si§ odczuc policyjne represje (polskie. — G. S.) przed rokiem 1939». Potwierdzil jednakze fakt walk partyzanckich formacji zorganizowanych przez bialoruskich i zydowskich komunistow z wojskiej i polij polsk^. Polem takowych dzialan miala byc najcz^sciej Grodzienszczyzna, gdzie dochodzilo do atakowania dworow, posterunkow polskiej Policji Panstwowej i mniejszych odddzialow Wojska Polskiego.
Eugeniusz Mironowicz podsumowujXc problem zaznaczyl, iz
...w skali calosci ziem inkorporowanych do ZSRR ekscesy antypolskie stanowily sporadyczne wypadki w zachowaniu ludnosci bialoruskiej lub zydowskiej. Natomiast wielu przedstawicieli inteligencji polskiej i ziemian znajdowalo schronienie w chatach bialoruskich przed poszukuj^cymi ich funkcjonariuszami sowieckiej policji politycznej.
Zdaniem tego historyka «przytlaczajXca wi^kszosc» Bialorusinow zmian§ panstwowosci przyj^la «z rezerw^ i oboj^tnosci^». Aczkolwiek zarazem zaznaczyl, ze wi^kszosc bialoruskich politykow (dotychczasowych obywateli polskich) fakt inkorporacji do ZSRS przyj^la «z zadowoleniem». Bo bylo to jednak zjednoczenie ziem bialoruskim w jednym organizmie26.
23 Por.: PaczkowskiA. Pol wieku dziejow Polski. Warszawa, 2005. S. 19; WnukR. Mi^dzy Scyll^ a Charybd^. Niemiecka i sowiecka okupacja Polski 1939-1941 // Niepi^kny wiek XX / Red. Jerzy Eisler i in. Warszawa, 2010. S. 130; Luczak Cz. Polska i Polacy w drugiej wojnie swiatowej. Poznan, 1993. S. 510.
24 Bockowski D. Na zawsze razem? Polacy, Bialorusini, Zydzi a wladza radziecka na polnocno-wschodnich ziemiach II RP w czasie II wojny swiatowej // Narod — Panstwo Europa Srodkowa w XIX i XX wieku / Red. Artur Patek i Wojciech Rojek. Krakow, 2006. S. 171-172.
25 Por.: Wierzbicki M. Polacy i Bialorusini w zaborze sowieckim. Stosunki polsko-bialoruskie na ziemiach polnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacja sowieck^ 1939-1941. Warszawa, 2000; Sleszynski W. Okupacja sowiecka na Bialostocczyznie w latach 1939-1941. Bialystok, 2001.
26 Mironowicz E. Bialorus. S. 147-149.
Commentarii
W dalszych cz^sciach tego interesujXcego opracowania zostala zawarta analiza polityki sowieckiej wobec ludnosci wcielonych ziem bialoruskich. Od radosci z pelnych towarow sklepow (do czasu wyczerpania si§ zawartosci przej^tych polskich magazynow) i wprowadzenia szkolnictwa bialoruskiego (przesladowanego w przeszlosci przez wladze polskie. — G. S.) do przesladowania przez bolszewikow cerkwi prawoslawnej i deportacji ludnosci27.
* * *
Niesamowicie popl^tane, tragiczne losy Bialorusinow i ich idei panstwowej podczas wojny niemiecko-sowieckiej (1941-1945) i niemieckiej okupacji Bialorusi opisal w 1993 r. polski historyk, Bialorusin Jerzy Turonek. Na niego wielokrotnie w swych rozwazaniach powolywal si§ E. Mironowicz28.
Nie miejsce tu — przy ograniczonej wielkosci artykulu — na szczegolowe opisywanie historii niemieckiej okupacji Bialorusi. Nalezy jednak — za wyzej wspomnianymi autorami — przypomniec o stalinowskiej polityce spalonej ziemi w trakcie odwrotu Armii Czerwonej latem 1941 r. Spowodowala ona ogromne straty (np. palenie zabudowan i zboza) nie wynikajXce z bezposrednich dzialan wojennych. Trzeba tez przypomniec o wielkiej aktywnosci komunistycznej, antyniemieckiej partyzantki, ktora — b^d^c takze odpowiedzi^ na terror niemiecki — byla rowniez, jakze cz^sto, przeklenstwem dla miejscowej ludnosci.
Wielkim oszustwem wobec bialoruskich, antysowieckich dzialaczy niepodleglosciowych byly przejsciowe koncesje niemieckiej okupacyjnej administracji wobec bialoruskich aspiracji niepodleglosciowych. Za ktore ludzie ci zaplacili straszliw^ cen§. Ci, ktorzy uciekli za wycofjcym si§ Wehrmachtem byli scigani przez sowieck^ policji polityczn^ po calej Europie i zabijani przy poparciu angielskich i amerykanskich sojusznikow Stalina.
* * *
Wsrod najnowszych opracowan polskich podejmujXcych problematyk^ bialorusk^ po II wojnie swiatowej nalezy wskazac wysoko ocenion^ ksi^zk§ Malgorzaty Ruchniewicz. Badaczka zanalizowala rzadko poruszane w polskiej historiografii zagadnienie wsi zachodniobialoruskiej (zatem lez^cej na obszarach wcielonych do ZSRS w 1939 r.) od wyparcia Niemcow do smierci Stalina. Gdy roznymi metodami — takze przez restrykcyjn^ polityk^ podatkow^ — zmuszano chlopow do poparcia kolektywizacji wsi29.
Dzieje Bialorusi po II wojnie swiatowej opisal komplementarnie wielokrotnie przeze mnie przywolywany Eugeniusz Mironowicz. Dla lepszego zrozumienia sytuacji na Bialorusi dzisiejszej nalezy poswi^cic uwag§ jego charakterystyce okresu, gdy liderem bialoruskich komunistow byl Piotr Maszerau (1965-1980). Warto przytoczyc obszerny fragment rozwazan Mironowicza na ten temat:
Po latach niewiarygodnego wysilku calego spoleczenstwa towarzysz^cego dobudowie kraju ze zniszczen wojennych oraz podczas wznoszenia wielkich inwestycji socjalizmu nast^pil okres konsumpcji. Telewizor, radio, pralka, lodowka i wczasy nad Morzem Czarnym staly si§ standardem zycia przeci^tnego mieszkanca Bialorusi. Po kilku latach oczekiwania kazdy mogl liczyc na mieszkanie w jednym z gigantycznych blokowisk wyrastaj^cych na obrzezach miast obwodowych (wojewodzkich. — G. S.)30.
27 Ibid. S. 159, 162-163.
28 Por.: Turonek J. Bialorus pod okupacja memieck^.. Warszawa, 1993.
29 Por.: Ruchniewicz M. 1) Wies zachodniobialoruska 1944-1953. Wybrane aspekty. Wroclaw, 2010; 2) Polityka podat-kowa wobec wsi w latach 1947-1948 jako jeden z instrumentow kolektywizacji zachodnich obwodow Bialorusi // Polska
i Bialorus w XX wieku. Z dziejow Europy Srodkowo-Wschodniej / Red. Edward Czapiewski i Grzegorz Strauchold. Wroclaw, 2009.
30 Por.: MironowiczE. Bialorus. S. 266.
To si§ zacz^lo zmieniac na gorsze bardzo pozno. Jeszcze w 1988 r. na Bialorusi — gdy walil si§ Zwi^zek Sowiecki — odnotowano osmioprocentowy «wzrost produkcji przemyslowej»31. W tym to kontekscie — co juz nie raz podnosilem — trzeba probowac oceniac postawy wielu Bialorusinow nawet dzisiaj, po kilku dziesi^cioleciach. Choc niew^tpliwie wiele do myslenia ludziom tym dala straszliwa katastrofa atomowa w Czarnobylu w 1986 r. ... W pi§c lat potem przestal istniec Zwi^zek Sowiecki.
* * *
W 1996 r. ksi^zk§ o historii stosunkow mi^dzynarodowych po II wojnie swiatowej opublikowal Jozef Kukulka. W historycznych i zarazem politologicznych rozwazaniach zanalizowal trudny proces rozpadu ZSRS i funkcjonowanie powstalej w wyniku rozpadu imperium Wspolnoty Niepodleglych Panstw. W ktorej Bialorus wazn^ niebagateln^ rol§. Autor zwrocil uwag§ na element na nie zawsze spostrzegany przez polsk^ opini§ publiczn^. Mianowicie na istniej^cy na Bialorusi sentyment do systemu sowieckiego gwarantuj^cego w przeszlosci stabilizaj ekonomiczn^ i socjaln^. Z kolei w najnowszej (2005) polskiej syntezie historii Rosji wskazano, iz czasy sowieckie na Bialorusi zaowocowaly skutecznosci^ komunistycznych zabiegow denacjonalizacyjnych. Bardzo utrudnialo to nielicznym elitom niepodleglosciowym zaszczepianie ludnosci panstwa przywi^zania do faktu posiadania wlasnego panstwa. Tym bardziej, ze — jak wskazal E. Mironowicz — w ci^gu dziesi^cioleci wladze sowieckie wykreowaly wsrod Bialorusinow «wyidealizowany» obraz swiata. Jednoznacznie prorosyjski i zasadniczo antyzachodni. W dalekosi^znym i jakze skutecznym efekcie tych dzialan krytykowanie na Bialorusi komunizmu po 1990 r. bylo traktowane przez wielu jej mieszkancow jak zanegowanie «dorobku ich zycia».
Splot powyzszych okolicznosci uwidocznil si§ podczas wyborow prezydenckich w 1994 r. W efekcie w 50. rocznic^ wyzwolenia Bialorusi spod okupacji niemieckiej premier Rosji W. Czernomyrdin i premier Bialorusi W. Kiebicz podpisali trzy umowy integracyjne. Za tymi aktami poszly nast^pne. Szereg dokumentow przyblizaj^cych te panstwa w tymze 1995 r. podpisali prezydenci A. Lukaszenka i B. Jelcyn. W slad za tym w Minsku zaostrzyla si§ krytyka planow poszerzenia na wschod Paktu Polnocnoatlantyckiego — z wyraznym wskazaniem na Polsk^32.
W wydanej w ostatnim czasie ksi^zce Romana Kuzniara (2011) poswi^conej stosunkom mi^dzynarodowym po zakonczeniu «Zimnej Wojny» (1989) podkreslono «liczne» problemy dotykajXce panstw sukcesyjnych po rozpadzie ZSRS33. WynikajXce takze z wlasnego ich «niedorozwoju». Przez co rozumiem ich niedostosowanie do harmonijnego funkcjonowania poza imperium, jako calkowicie suwerennego podmiotu mi^dzynarodowego. W przypadku Bialorusi sentymenty te zostaly pogl^bione — jak napisal Wojciech Roszkowski — przez gl^boki kryzys gospodarczy n^kajXcy to panstwo w latach 1990-199634.
Kuzniar — w odroznieniu od tez Kukulki sprzed pi^tnastu lat — stwierdzil, iz podejmowane w tym czasie przez Moskw§ wysilki integracyjne (Wspolnota Niepodleglych Panstw) nie przynosily wymiernych rezultatow. A przeciez Rosja — jak podkreslili autorzy jednej z syntez historii II polowy XX w. — nie rezygnowala z wysilkow dla utrzymania swych
31 Mironowicz E. Bialorus. S. 268.
32 Por.: Kukulka J. Historia wspolczesna stosunkow mi^dzynarodowych 1945-1996. Warszawa, 1996. S. 510-511; Bazylow L., Wieczorkiewicz P. Historia Rosji. Wroclaw, 2005. S. 558-559; Mironowicz E. Bialorus. S. 8.
33 Kuzniar R. Pozimnowojenne dwudziestolecie 1989-2010. Stosunki mi^dzynarodowe na przelomie XX i XXI wieku. Warszawa, 2011. S. 251.
34 Roszkowski W. Polwiecze. Historia polityczna swiata po 1945 roku. Warszawa, 1997. S. 522.
Commentarii
wplywow politycznych w obszarze postsowieckim35. KomentujXc zwyci^stwo A. Lukaszenki w wyborach prezydenckich w 1994 r. W. Roszkowski podkreslil w 1997 r., iz Lukaszenka «byly funkcjonariusz partyjny z sowchozu» podjXl dzialania dla ograniczania suwerennosci panstwa bialoruskiego. Obok zmiany flagi i herbu panstwa przywrocono j^zykowi rosyjskiemu pozyj j^zyka urz^dowego. Prezydent nie zawahal si§ tez przed bezwzgl^dnym tlumieniem protestow opozycji demokratycznej36.
Bialorus pod rz^dami Lukaszenki odeszla od wysokiego dot^d zainteresowania przyblizania si§ do Europy. Co wi^cej, polityka wewn^trzna Lukaszenki cieszyla si§ «poparciem wyrazne wi^kszosci spoleczenstwa, w ktorym syndrom homo sovieticus byl szczegolnie mocno zakorzeniony». Prezydent podpisal z Rosj'3. szereg traktatow, ktore zakladaly post^puj^ce zblizenie (a nawet integracj^) dwoch panstw. Ci ciekawe, jego pospiech wzbudzil w^tpliwosci Rosji, dla ktorej blizsze zwi^zki z autorytarnym prezydentem zacz^ly ci^zyc w kontekscie stosunkow Moskwy z demokratycznym Zachodem. Jak zauwazyl Kuzniar — Bialorus od konca lat 90. stala si§ w Europie politycznym skansenem. Tymczasem Lukaszenka rz^dzil nieprzerwanie, nie cofaj^c si§ przed lamaniem demokratycznych procedur, ktore moglyby odsun^c go od wladzy. Na jego korzysc gralo przywi^zanie Bialorusinow do «postsowieckiego stylu wladzy», ale i znakomita do konca pierwszej dekady XXI w. kondycja gospodarcza panstwa zaopatrywanego (subsydiowanego) — do czasu — przez Rosj§ w tanie surowce energetyczne37.
Wsrod wydanych w ostatnich latach (2004) syntez historii powszechnej spore zainte-resowanie wewn^trznymi problemami Bialorusi przejawil jeden z jej autorow — Artur Gruszczak. W rozdziale pod wymownym tytulem «Powrot dyktatury na Bialorusi» dosc dokladnie opisal mechanizm demontazu raczkujXcej demokracji niepodleglego od kilka lat panstwa przez zwolennikow dawnych porz^dkow z Aleksandrem Lukaszenka na czele. Zdaniem autora d^zenia Bialoruskiego Frontu Narodowego do umocnienia niepodleglosci, demokracji a zarazem do przeprowadzenia — zawsze niepopularnych — reform rynkowych nie wzbudzily entuzjazmu «zsowietyzowanego, pozbawionego mocnych korzeni patriotycznych spoleczenstwa bialoruskiego». W takich warunkach wybory prezydenckie w 1994 r. zdecydowanie (81,7 % glosow) wygral A. Lukaszenka szermuj^cy haslami walki z przekupstwem, zlodziejstwem i marnotrawieniem maj^tku narodowego. A przeciez — jak podkreslil autor — juz w kilka miesi^cy pozniej okazalo si§ — co ujawnila opozycja — iz nowa administracja prezydencka pogr^zyla si§ w korupcji i nielegalnych transakcjach handlowych. Prezydent, d^z^c do dyktatury, we wrzesniu 1995 r. zniosl — dekretem, zatem drog^ pozaparlamentarn^ — immunitet poslow do Rady Najwyzszej (parlamentu), zawiesil dzialalnosc niepodporz^dkowanych mu zwi^zkow zawodowych i nakazal prokuraturze sledzenie partii politycznych. W scislej wspolpracy (mediacja) z Rosj^ rozstrzygn^l tez na swojX korzysc spor o zmiany w konstytucji panstwa. W 1999 r. wladze zaostrzyly walk§ z opozycja i uznaly za zamach stanu niezalezne wybory prezydenckie. Takze w latach nast^pnych, wobec widocznej slabosci opozycj,i pozycja prezydenta byla niezagrozona38.
35 Kuzniar napisal m. in.: «Pomimo historycznie uksztaltowanych zaleznosci od Rosji i utrzymuj^cej si§, choc topnie-j^cej wspolnoty interesow, nowe panstwa staraly si§ chronic sw^. niezaleznosc i kazdy kolejny rok ich nawet niepelnej samodzielnosci utrwalal ich odr^bnosc i zdolnosc do nieulegania naciskom Rosji» (Kuzniar R. Pozimnowojenne dwu-dziestolecie... S. 251, 252-253). Por. tez: Wielka historia swiata. T. 12: Od drugiej wojny swiatowej do XXI wieku / Red. Wojciech Rojek. Warszawa, 2006. S. 279.
36 Por.: Roszkowski W. Polwiecze. Historia polityczna swiata... S. 522-523; Wielka historia... S. 280.
37 Kuzniar R. Pozimnowojenne dwudziestolecie... S. 258-259, 425.
38 Gruszczak A. Powrot dyktatury na Bialorusi // Historia polityczna swiata XX wieku 1945-2000 / Red. Marek Ban-kowicz. Krakow, 2004. S. 791-793.
W 2007 r. w serii wydawniczej «Historia panstwa swiata w XX wieku» obszernie o Bialorusi wypowiedzial si§ E. Mironowicz. Licz^ca ponad 400 stron ksi^zka jest kompendium historycznym Bialorusi i Bialorusinow w XX w. Jej cz^sc poswi^cona zostala narastaniu — jak na realia bialoruskie — fermentu narodowego w tej sowieckiej republice, juz poczynajXc od drugiej polowy lat 70. XX w. (napisany w rzadko uzywanym j^zyku bialoruskim «List do rosyjskiego przyjaciela»). Autor dokladnie opisal dokonywane w latach 1989-1995 przemiany ustrojowe, dziejXce si§ juz od pewnego momentu w niepodleglym panstwie. Potem przedstawil narastaj^c^ noc rz^dow Lukaszenki. We fragmencie pod znamiennym tytulem «Dok^d prowadzi Bialorus Alaksandr Lukaszenka?» opisal mechanizmy i czyny kierujXce panstwo ku stopniowej utracie suwerennosci i ku bezwzgl^dnej dyktaturze. Wskazal takze problematyk^ Zwi^zku Polakow na Bialorusi, wokol ktorego — juz po wydaniu jego ksi^zki — rozgorzala prawdziwa walka inspirowana przez bialoruskie wladze panstwowe, pragn^ce spacyfikowac niezalezn^ od nich duz^ organizaj spoleczn^. Genez§ ZPnaB (powstal w czerwcu 1990 r.) w latach ostatnich przedstawil Aleksander Srebrakowski39.
Problematyk^ polskiej mniejszosci - co prawda jeszcze sprzed dramatu lat ostatnich — interesujXco w serii szkicow poruszyl historyk i politolog niezmiernie zasluzony dla pami^ci takze i o polskiej historii ziem zabuzanskich, Zdzislaw Julian Winnicki. Czytelnikom zainteresowanych poznawaniem swiata rodz^cej si§ niepodleglosci Bialorusi i rodz^cego si§ przypominania polskich korzeni wielu jej mieszkancow gor^co polecam «Szkice i obrazki zaniemenskie»40.
* * *
Wydarzenia za wschodni^ granic^ musialy interesowac, a nawet bezposrednio angazowac — chocby ze wzgl^du na istniejXca tam duz^ polsk^ mniejszosc narodow^ — demokratyczne rz^dy w Polsce. Takze i historycy poruszali kwestie wzajemnych stosunkow w kolejnych ksi^zkach. Antoni Dudek w syntezie wydanej w 2007 r. zwrocil uwag§, iz w pocz^tkach lat 90. XX w. sposrod wszystkich panstw postsowieckich Bialorus cieszyla si§ najmniejszym zainteresowanie polskiej dyplomacji. I to pomimo wzajemnego podpisania w
1991 r. deklaracji o dobrym s^siedztwie41.
W publikacji z 2003 r. na coraz gorszy stan stosunkow polsko-bialoruskich, poczynajXc od obj^cia wladzy przez A. Lukaszenki (1994), zwrocil uwag§ Wojciech Roszkowski. Zauwazyl tez, ze na pogorszenie stosunkow z Bialorusi^ (i w ogole wschodnimi s^siadami) wplyn^lo zaostrzenie przez Polsk§ — pod naciskiem Unii Europejskiej — zasad odpraw celnych na granicach, co utrudnilo wzajemn^ wymian§ handlow^. Pod koniec lat 90 r. XX w. stosunki Warszawy z Minskiem byly juz tak zle, iz w trakcie obrad Organizacji Bezpieczenstwa W Europie (OBWE) doszlo do szermierki slownej prezydentow A. Kwasniewskiego i A. Lukaszenki dotycz^cej lamania na Bialorusi praw czlowieka42.
Powyzsze opinie Roszkowskiego powtorzyl Andrzej Chwalba, ktory w 2005 r. napisal, iz w okresie po rozpadzie ZSRS «sposrod wszystkich s^siadow gorsze niz z RosjX kontakty mielismy tylko z Bialorusi^. Krajem, ktory w najwyzszym stopniu — zdaniem tego historyka — zachowal najwi^cej cech «starego radzieckiego systemu». A jednak, pomimo
39 Srebrakowski A. Powstanie Zwi^zku Polakow na Bialorusi oraz Zwi^zku Polakow na Litwie // Polska i Bialorus w XX wieku. Z dziejow Europy Srodkowo-Wschodniej / Red. Edward Czapiewski i Grzegorz Strauchold. Wroclaw, 2009.
40 Winnicki Z. Szkice i obrazki zaniemenskie. Wroclaw, 2000.
41 Dudek A. Historia polityczna Polski 1989-2005. Krakow, 2007. S. 152-153.
42 Roszkowski W. Najnowsza historia Polski 1980-2002. Warszawa, 2003. S. 224, 228, 233.
Commentarii
dyktatorskich t^sknot prezydenta Lukaszenki, to wlasnie Polska, w odroznieniu od innych krajow Unii Europejskiej, utrzymywala z Minskiem «dosc intensywne kontakty». I tak przeciez utrudnione koniecznosci^ wprowadzenia wiz na wschodnich granicach po przyst^pieniu Warszawy do UE43. Na szkodliwosc dla polskiej polityki wschodniej, narzucaj^cej Warszawie koniecznosc wprowadzenia wiz dla mieszkancow swych najblizszych wschodnich s^siadow — w tym dla Bialorusi zamieszkiwanej przez liczn^ polsk^ mniejszosc narodow^ — wskazal w politologicznym wywodzie z 2010 r. Piotr Mickiewicz. Co wi^cej, napisal wprost, iz «Zakres podejmowanych dzialan — w ramach rozwi^zan z Schengen [o ruchu bezwizowym obywateli panstw zintegrowanej Europy zwi^zanych tym ukladem] — wobec wschodnich s^siadow, a zwlaszcza Ukrainy i cz^sciowo Bialorusi, nie byl w pelni zgodny z polsk^ raj stanu». Zatem — jego zdaniem — obostrzenia graniczne, sk^din^d zrozumiale w kontekscie polityki Unii Europejskiej niekorzystnie wplywaly — i nadal wplywaj^ — na polsko-bialorusk^ wymian§ gospodarcz^, a zatem i na bilateralne stosunki polsko-bialoruskie44.
Powyzsza opinia, juz niehistoryczna, a b^d^ca pochodn^ analizy politologicznej, si^gajXcej w przyszlosc, zostala uzupelniona przez P. Mickiewicza pesymistycznym os^dem, iz Polska — jako samodzielny czynnik — nie ma wi^kszych mozliwosci wplywania na ksztalt wspolpracy ze swoimi wschodnimi s^siadami w kwestii wzajemnego bezpieczenstwa. W efekcie — bior^c pod uwag§ to, na co pozwalajX Warszawie instytucje europejskie - Polska moze jedynie budowac «kordon antyprzest^pczy» na swych wschodnich granicach45.
Данные о статье:
Автор: Страухольд, Гжегош, доктор истории, профессор Университета Вроцлава, Вроцлав, Польша, [email protected].
Заголовок: XX-wieczna historia Bialorusi w pogl^dach historiografii polskiej lat 1989-2011 [История Белоруссии в ХХ веке в польской историографии 1989-2011 гг.]
Резюме: Тесные исторические польско-белорусские связи, наличие в республике Беларусь польского населения обеспечили интерес польских ученых к белорусской проблематике. После демократизации польской политической системы в 1989 г., а также образования в результате распада Советского Союза независимого государства Республика Беларусь, польские историки могут высказывать свое мнение без цензуры. Особенно трудно обсуждаются последние страницы истории Беларуси в ХХ веке, идет переоценка взаимоотношений в 1921-1939 гг., когда Беларусь была разделена между Польшей и СССР. С большой долей эмоциональности исследуются годы Второй мировой войны, когда — с сентября 1939 г. — белорусские земли были объединены в рамках Советского Союза. Отдельный интерес представляет история Беларуси в течение двух десятилетий после 1991 г., когда Республика Беларусь первоначально была демократическим государством, а потом уже несколько лет переживает режим антидемократической диктатуры.
Ключевые слова: Белоруссия, Польша, история Восточной Европы в ХХ в., историография
Information about the article:
Author: Strauchold, Grzegorz, Doctor of Historical Science, Wroclaw University, Wroclaw, Poland, [email protected]
Title: History of the 20th century Byelorussia in Polish historiography of 1989-2011
Abstract: Since democratisation of Polish political regime in 1989 Polish historians have been free to express their views under no censorship. In the years 1989-1991 the Soviet Union came to disintegration. In
43 ChwalbaA. III Rzeczpospolita. Raport specjalny. Krakow, 2005. S. 227.
44 Mickiewicz P. Polska wobec wschodniego wymiaru Europejskiej Polityki S^siedztwa w latach 2004-2009 // Polska i s^siedzi. Studia z dziejow kultury, gospodarki i mysli politycznej. Pruszcz; Gdanski; Slupsk, 2010. S. 370-371.
45 Mickiewicz P. Polska wobec wschodniego wymiaru... S. 375.
its stead many independent countries were created, including the Republic of Belarus. Due to the large Polish minority there as well as historically close Polish-Belarusian relations, Polish historians have frequently spoken of Belarus. Particularly, of its modern history in the 20th century, while after the 1st World War independent Belarus was born just between Poland experiencing its revival and Russia experiencing its civil war. Mutual relations in the years 1921-1939, when Belarus was divided between Poland and the USSR, still cause vivid reactions of Polish historians. Even stronger emotions are triggered by the period of the 2nd World War, when - starting from September 1939 - Belarusian territories were united under the Soviet Union. Some Polish historians are especially interested in last two decades after 1991, when the independent Republic of Belarus has existed - in the beginning, as a democratic country, but later and for many years, as an anti-democratic dictatorship.
Key words: Byelorussia, Poland, History of the Eastern Europe in the 20th century, historiography
References:
Balcerak, Wieslaw. Sprawa bialoruska a polityka odradzajqcej si§ Rzeczypospolitej, in Polska —Bialorus 1918-1945 / Red. Wieslaw Balcerak, Warszawa: Instytut Historii PAN. Stowarzyszenie Wspolpracy Polska-Wschod. Stowarzyszenie Polska-Bialorus, 1994. S. 6-31.
Bazylow, Ludwik; Wieczorkiewicz, Pawel. HistoriaRosji. Wroclaw: «Ossolineum», 2005. 632 s.
Bockowski, Daniel. Na zawsze razem? Polacy, Bialorusini, Zydzi a wladza radziecka na polnocno-wschodnich ziemiach II RP w czasie II wojny swiatowej, in Narod — Panstwo Europa Srodkowa w XIX i XXwieku / Red. Artur Patek i Wojciech Rojek. Krakow: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellonskiego, 2006. S. 169-178.
Chwalba, Andrzej. IIIRzeczpospolita. Raportspecjalny. Krakow: Literackie, 2005. 307 s.
Ciesielski, Stanislaw; Hryciuk, Grzegorz; Srebrakowski, Aleksander. Masowe deportacje ludnosci w Zwiqzku Radzieckim. Torun: Adam Marszalek, 2003. 508 s.
Ciesielski, Stanislaw; Hryciuk, Grzegorz; Srebrakowski, Aleksander. Masowe deportacje radzieckie w okresie II wojny swiatowej. Wroclaw: Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroclawskiego; Wroclawskie Towarzystwo Milosnikow Historii, 1994. 231 s.
Czapiewski, Edward. Bialorus mi^dzy polskq. a Rosjq. Radzieckq. — Litbiel (1919-1920), in Polska i Bialorus wXXwieku: Zdziejow Europy Srodkowo-Wschodniej / Red. Edward Czapiewski i Grzegorz Strauchold. Wroclaw: «Gajt», 2009. S. 37-48.
Czubinski, Antoni. Historia Polski 1864-2001. Wroclaw: «Ossolineum», 2002. 490 s.
Czubinski, Antoni. Walka Jozefa Pilsudskiego o nowy ksztalt polityczny Europy Srodkowo-Wschodniej w latach 1918-1921. Torun: Adam Marszalek, 2002. 443 s.
Dudek, Antoni. Historiapolityczna Polski 1989-2005. Krakow: «Arcana», 2007. 535 s.
Glowinski, Tomasz. Zapomniany garnizon. Oddzialy Korpusu Ochrony pogranicza w Iwiencu w latach 1924-1939. Wroclaw: «Gajt», 2009. 152 s.
Gomolka, Krystyna. Miqdzy Polskq a Rosjq. Bialorus w koncepcjach polskich ugrupowan politycznych 1918-1922. Warszawa: «GTyf», 1994. 263 s.
Gomolka, Krystyna. Sprawa bialoruska w koncepcjach Narodowej Demokracji w latach 1918-1922, in Polska — Polacy — mniejszosci narodowej / Red. Wojciech Wrzesinski. Wroclaw: «Ossolineum», 1992. S. 255-268
Gruszczak, Artur. Powrot dyktatury na Bialorusi, in Historia polityczna swiata XX wieku 1945-2000 / Red. Marek Bankowicz. Krakow: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellonskiego, 2004. S 791-793.
Iwanow, Mikolaj. Pierwszy narod ukarany. Polacy w Zwiqzku Radzieckim 1921-1939. Warszawa; Wroclaw: Panstwowe Wydawnictwo Naukowe, 1991. 399 s.
Jagiello, Michal. Partnerstwo dla przyszlosci. Szkice o polityce wschodniej i mniejszosciach narodowych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN; Biblioteka Narodowa, 2000. 489 s.
Kabzinska, Iwona. Wsrod «koscielnych Polakow»: Wyznaczniki tozsamosci etnicznej (narodowej) Polakow na Bialorusi. Warszawa: Instytut Archeologii i Etnologii PAN, 1999. 207 s.
Kaczmarek, Ryszard. Historia Polski 1914-1989. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2010. 992 s.
Kaminski, Marek; Zacharias, Michal. Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej Polskiej 1918-1939. Warszawa: Izdatelstwo «LTW», 1998. 315 s.
Koseski, Adam. Bialoruskie formacje zbrojne, in Polska — Bialorus 1918-1945 / Red. Wieslaw Balcerak. Warszawa: Instytut Historii PAN. Stowarzyszenie Wspolpracy Polska-Wschod; Stowarzyszenie Polska-Bialorus, 1994. S. 59-73.
Commentarii
Kosciuk, Mariusz. Czynnik polski w stalinowskiej polityce represyjnej lat trzydziestych na Bialorusi, in Polska — Bialorus 1918-1945 / Red. Wieslaw Balcerak. Warszawa: Instytut Historii PAN; Stowarzyszenie Wspolpracy Polska-Wschod; Stowarzyszenie Polska-Bialorus, 1994. S. 105-111.
Kukulka, Jerzy. Historia wspolczesna stosunkow miqdzynarodowych 1945-1996. Warszawa: «Scholar», 1996. 731 s.
Kuzniar, Roman. Pozimnowojenne dwudziestolecie 1989-2010. Stosunki miqdzynarodowe na przelomie XXiXXI wieku. Warszawa: «Scholar», 2011. 536. s.
Laniec, Stanislaw. Bialorus w dobie kryzysu spoleczno-politycznego (1900-1914). Olsztyn: Izdatelstwo «Wydawnictwo Wyzszej Szkoly Pedagogicznej», 1993. 133 s.
Latyszonek, Oleg. OdRusinow Bialych do Bialorusinow: Uzrodel bialoruskiej idei narodowej. Bialystok: Wydawnictwo Uniwersytetu w Bialymstoku, 2006. 388 s.
Luczak, Czeslaw. Polska i Polacy w drugiej wojnie swiatowej. Poznan: Wydawnictwo Naukowe UAM, 1993. 715 s.
Michaluk, Dorota. Bialoruska Republika Ludowa 1918-1920. Upodstaw bialoruskiej panstwowosci. Torun: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikolaja Kopernika, 2010. 597 s.
Michniuk Wlodzimierz. Z historii represji politycznych przeciwko Polakom na Bialorusi w latach trzydziestych, in Polska—Bialorus 1918-1945 / Red. Wieslaw Balcerak. Warszawa: Instytut Historii PAN; Stowarzyszenie Wspolpracy Polska-Wschod; Stowarzyszenie Polska-Bialorus, 1994. S. 112-120.
Mickiewicz, Piotr. Polska wobec wschodniego wymiaru Europejskiej Polityki Sqsiedztwa w latach 2004-2009, in Polska i sqsiedzi. Studia z dziejow kultury, gospodarki i myslipolitycznej / Red. Maciej hejger i Wojciech Skora. Pruszcz Gdanski; Slupsk: «Jasne», 2010. S. 365-375.
Mironowicz, Eugeniusz. Bialorusini w Polsce 1944-1949. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1993. 219 s.
Mironowicz, Eugeniusz. Bialorus. Warszawa: «Trio», 2007. 410 s.
Nal^cz, Tomasz. Odzyskana niepodleglosc, in Samsonowicz, Henryk, Tazbir, Janusz, Lepkowski, Tadeusz, Nalqcz, Tomasz. Polska. Losypanstwa i narodu do 1939 roku. Warszawa: «Iskry», 2003. S. 415-574.
Paczkowski, Andrzej. Pol wieku dziejow Polski. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2005. 462 s.
Radzik, Ryszard. Kim sq Bialorusini? Torun: Wydawnictwo Adam Marszalek, 2004. 243 s.
Roszkowski, Wojciech. Najnowsza historia Polski 1980-2002. Warszawa: «Swiat Ksiqzki», 2003. 294 s.
Roszkowski, Wojciech. Polwiecze. Historiapolityczna swiatapo 1945 roku. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. 636 s.
Ruchniewicz, Malgorzata. Polityka podatkowa wobec wsi w latach 1947-1948 jako jeden z instrumentow kolektywizacji zachodnich obwodow Bialorusi, in Polska i Bialorus w XXwieku. Z dziejow Europy Srodkowo-Wschodniej / Red. Edward Czapiewski i Grzegorz Strauchold. Wroclaw: «Gajt», 2009. S. 63-74.
Ruchniewicz, Malgorzata. Wies zachodniobialoruska 1944-1953. Wybrane aspekty. Wroclaw: Wydawnictwo Uniwersytetu Wroclawskiego, 2010. 477 s.
Rudkouski, Petr. Powstawanie Bialorusi. Wroclaw: Kolegium Europy Wschodniej im. Jana Nowaka-Jezioranskiego, 2009. 240 s.
Srebrakowski, Aleksander. Powstanie Zwiqzku Polakow na Bialorusi oraz Zwiqzku Polakow na Litwie, in Polska i Bialorus w XX wieku. Z dziejow Europy Srodkowo-Wschodniej / Red. Edward Czapiewski i Grzegorz Strauchold. Wroclaw: «Gajt», 2009. S. 179-188.
Suleja, Wlodzimierz. Jozef Pilsudski. Wroclaw: «Ossolineum», 1995. 386 s.
Sleszynski, Wojciech. Okupacja sowiecka na Bialostocczyznie w latach 1939-1941. Bialystok: Agencja Wydawnicza Benkowski. Bialostockie Wydawnictwo Naukowe, 2001. 594 s.
Turonek, Jerzy. Bialorus pod okupacjq niemieckq Warszawa: Ksiqzka i Wiedza, 1993. 287 s.
Wierzbicki, Marek. Polacy i Bialorusini w zaborze sowieckim: Stosunki polsko-bialoruskie na ziemiach polnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej pod okupacjq sowieckq 1939-1941. Warszawa: Oficyna Wydawnicza Wolumen, 2000. 366 s.
Winnicki, Zdzislaw. Szkice i obrazki zaniemenskie. Wroclaw: «Stowarzyszenie <Wspolnota Polska>. Oddzial we Wroclawiu», 2000. 317 s.
Winnicki, Zdzislaw. Wspolczesna doktryna i historiografia bialoruska (po roku 1989) wobec Polski i polskosci. Wroclaw: Oficyna Wydawnicza Arboretum, 2003. 620 s.
Wnuk, Rafal. Mi^dzy Scyllq. a Charybdq.. Niemiecka i sowiecka okupacja Polski 1939-1941, in Niepiqkny wiek XX / Red. Jerzy Eisler i in. Warszawa: Instytut Historii PAN. Instytut Pami^ci Narodowej, 2010. S. 127-140.
