CC BY
243EEK 63.3(4^ht) + (4Ben) yflK 94(438).08
A. Srebrakowski
BIALORUS I BIALORUSINI NA UNIWERSYTECIE STEFANA BATOREGO W WILNIE*
W Wielkim Ksi^stwie Litewskim (WKL) ludnosc ruska, ktorej potomkami dzisiejsi Bialorusini, stanowila wi^kszosc mieszkancow jego terytorium, a j^zyk ruski byl przez dlugie lata j^zykiem kancelarii wielkoksi^z^cej. Juz po rozpadzie Rzeczypospolitej i wcieleniu wi^kszosci obszaru WKL do Rosji, Bialorusini nadal stanowili na tak zwanych ziemiach zabranych, wi^kszosc mieszkancow. Na przelomie XIX i XX w. wspomniana dominacja dotyczyla glownie obszaru, ktory dzisiaj obejmujX granice Republiki Bialorus, natomiast im blizej dawnej stolicy WKL, Wilna, tym odsetek Bialorusinow malal. W samym miescie liczba Bialorusinow byla zas juz znikoma. W roku 1919 na obszarze Okr^gu Wilenskiego1, 53,6% mieszkancow stanowili Polacy, 21,4% Bialorusini, 8,1% Zydzi, 6,9% Litwini, 2,3% tak zwani “Tutejsi” oraz 7,7% inne narodowosci. Najwi^kszy odsetek Bialorusinow rejestrowano wtedy w powiecie nowogrodzkim (75,5%) oraz wilejskim (57,8%). Z kolei w samym Wilnie 56,2% (72 416 osob) stanowili Polacy, 36,1% (46 559 osob) Zydzi, 2,3% (2920 osob) Litwini, 1,4% (1781 osob) Bialorusini oraz 4,1% (5278 osob) inne narodowosci2. Mimo wi§c pewnego regresu, nadal w bezposrednim zasi^gu wplywow miasta Wilna znajdowaly si§ tereny, gdzie dominowala, lub stanowila znaczny odsetek, ludnosc bialoruska. Taki stan rzeczy utrzymal si§ az do wybuchu II wojny swiatowej3.
* Baz§ zrodlow^. niniejszego tekstu stanowi^. materialy zebrane w ramach projektu badawczego MNiSW Portret zbioro-wy spolecznosci akademickiej Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (1919-1939). Nr. 1. H01G 045 28. Wyst^pienie niniejsze stanowi dopelnienie wczesniej opublikowanego artykulu: Srebrakowski A. Litwa i Litwini na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie // Stosunki polsko-litewskie wczoraj i dzis. Historia, kultura, polityka / Pod red. W. K. Roman
i J. Marszalek-Kawy. Torun, 2009. S. 105-136.
1 Obejmowal on powiaty: Braslaw, Dzisna, Grodno, Lida, Nowogrodek, Oszmiana, Swi^ciany, Troki, Wilejka, Wilno oraz jako osobne jednostki administracyjne, miasta Wilno i Grodno.
2 Spis ludnosci na terenach administrowanych przez zarz^d Cywilny Ziem wschodnich (grudzien 1919) / Wydal E. Ro-mer. Lwow, 1920. S. 31.
3 Szerzej na temat stosunkow narodowosciowych ziem polnocno-wschodnich II RP patrz: Eberhardt P. 1) Polska granica wschodnia 1939-1945. Warszawa, 1993; 2) Przemiany narodowosciowe na Bialorusi. Warszawa, 1994; Srebrakowski A. Struktura narodowosciowa Kresow polnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1931-1939 // Przemiany narodowos-ciowe na Kresach Wschodnich II Rzeczypospolitej 1931-1948 / Pod red. S. Ciesielskiego. Torun, 2003. S. 127-148.
Commentarii
Glownym osrodkiem administracyjnym i kulturalnym ziem polnocno-wschodnich II RP bylo Wilno. Szczegolnie ze wzgl^dow kulturotworczych, jednak decydowaly tu takze kwestie czysto polityczne, wladze odradzajqcej si§ Polski zadecydowaly o tym, aby utworzyc w tym miescie polski uniwersytet. Placowka ta powstala jako nie nowa uczelnia, lecz jako kontynuacja dawnego Uniwersytetu Wilenskiego, ktoremu teraz nadano nazw§ Uniwersytet Stefana Batorego (USB). W dekrecie Naczelnego Wodza Jozefa Pilsudskiego z dnia 28 VIII 1919 r. czytamy:
...Slawnq. uczelni^ wilenskq, przez Jezuitow w roku 1570 zalozonq, przez Stefana Batorego w roku 1578 do godnosci uniwersytetu podniesionq, przez Komisj^ Edukacji Narodowej zreformowanq, staraniem Adama Czartoryskiego odnowionq, a brutalnq. przemocq. despoty rosyjskiego bezprawnie w swych czynnosciach zawieszonq, powoluj^ po kilkudziesi^cioletniej przerwie do wznowienia wiekopomnej dzialalnosci, a czyni§ to, by spelnic zyczenia i zaspokoic potrzeby miejscowej ludnosci, by w imi§ prawdziwej swobody nawiqzac odwiecznq. zlotq. nic cnoty, wiedzy i kultury, zerwanq. dzikim gwaltem...4.
Wyraznie wi§c wskazuje si§ tu na kontynuacja uczelni zlikwidowanej w dniu 1 maja 1831 roku. Anonsowana w dekrecie ciqglosc historyczna nie jest li tylko czczq figurq retorycznq. Pewien rodzaj fizycznej (personalnej) ciqglosci dziejow uczelni uzasadnia dalszy los wydzialu prawno-teologicznego dawnego Uniwersytetu Wilenskiego, ktory po roku 1831 jeszcze przez ponad 10 lat funkcjonowal w Wilnie jako Akademia Duchowna. Podobnie jak zresztq dawny wydzial lekarski jako Akademia Medyko-Chirurgiczna. W roku 1842 ta ostatnia zostala zlikwidowana, natomiast Akademi^ Duchownq razem z kadrq nauczajqcq przeniesiono do Petersburga, gdzie rozpocz^la na nowo samodzielnq dzialalnosc i funkcjonowala jako Rzymsko-Katolicka Cesarska Akademia Duchowna. W roku 1917 w wyniku przeobrazen, ktore przyniosla rewolucja zostala ostatecznie zlikwidowana. Jednak niektorzy wychowankowie tej uczelni, b^dqcy w tym czasie juz jej wykladowcami, jak na przyklad ks. Bronislaw Zongollowicz, przybyli do Wilna, aby tu tworzyc wydzial teologiczny nowego uniwersytetu5.
To nawiqzywanie do dawnych tradycji mialo oczywiscie wazny podtekst polityczny. W taki sposob pokazywano, ze polska obecnosc w Wilnie nie jest czyms nowym lecz kontynuacjq stanu trwajqcego juz od wiekow.
Generalnie, poza doraznymi celami politycznymi wynikajqcymi z samego faktu istnienia tej placowki, Uniwersytet Stefana Batorego w Wilnie stal si§ glownq uczelniq ksztalcq inteligentow na potrzeby wojewodztw kresowych. Kiedy przesledzimy dane statystyczne na temat pochodzenia studentow tej uczelni, okaze si§, ze ponad 60% z nich to mieszkancy wojewodztw kresowych, z czego 1/3 pochodzila z Wilenszczyzny. Taki stan rzeczy powodowal, ze sklad narodowosciowy studentow USB byl zroznicowany, tak jak zroznicowana byla ludnosc Kresow Wschodnich II Rzeczpospolitej.
4 WrzosekA. Wskrzeszenie Uniwersytetu Wilenskiego w r. 1919 // Ksi^ga Pamiqtkowa ku uczczeniu CCCL rocznicy zalozenia i X wskrzeszenia Uniwersytetu Wilenskiego. Wilno, 1929. T. II: Dziesi^ciolecie 1919-29. S. 26.
5 Na temat kwestii reaktywacji uniwersytetu w Wilnie patrz wi^cej w: Opacki Z. Reaktywacja czy powstanie? Dyskusje wokol utworzenia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1918-1919 // Kwartalnik Historyczny. 1998. Nr. 3. S. 49-64; Zamojska D. Akademicy i urz^dnicy. Ksztaltowanie ustroju panstwowych szkol wyzszych w Polsce 1915-1920. Warszawa, 2009. S. 79-112.
Tab. 1. Podzial studentow USB wedlug miejsca urodzenia, lata 1919-19216.
Rok akademicki Liczba studiuj^cych Z tej liczby z
Litwy i Bialorusi Kongre- sowki Malopolski Innych ziem polskich Rosji Innych panstw
1919/1920 547 392 105 5 8 37 -
1920/1921 788 541 119 20 6 68 34
Dla roku akademickiego 1921/1922 nie ma podanych informacji o miejscu urodzenia studentow. W roku akademickim 1922/1923, na ogolna liczby studentow wynoszqcq 2202 osoby, 1878 pochodzilo z obszaru bylego zaboru rosyjskiego, 210 z terenu Rosji, 71 z obszaru bylego zaboru austriackiego, 2 z obszaru bylego zaboru pruskiego, 2 z terenu Niemiec, po 1 osobie z terenu Francji, Szwajcarii, Rumunii i Azji oraz 35 osob b^dqcych obywatelami innych panstw (obcopoddani)7.
Tab. 2. Podzial studentow USB wedlug miejsca urodzenia, lata 1923/1924-1932/1933.
Rok akademicki Liczba studiuj^cych Z tej liczby z
Wilno Kresy Wschodnie Malopolska i Sl3.sk Cieszynski Wielkopolska i Gorny Sl^sk Kongre- sowka Zagranica
1923/1924 2209 316 771 69 16 622 415
1924/1925 2238 419 634 68 9 603 505
1925/1926 2506 353 792 127 13 682 539
1926/1927 2806 327 1024 127 9 784 535
1927/1928 3046 501 1038 152 12 709 634
1928/1929 3177 565 1097 191 17 664 643
1929/1930 3416 577 1027 166 36 866 744
1930/1931 3618 712 1195 167 39 775 730
1931/1932 3881 756 1354 195 20 773 783
1932/1933 3923 751 1418 187 25 732 810
6 Dane o pochodzeniu studentow USB nie s^. niestety jednorodne, dlatego przedstawiono je w osobnych trzech tabelach. Jedyn^. kategori^, ktora powtarza si§ we wszystkich zestawieniach byli studenci przybyli na studia w Wilnie z zagranicy. W tej kategorii zdecydowan^ cz^sc osob stanowili przybysze z za kordonu litewskiego oraz Rosji i Bialorusi. Z tego wzgl^du nalezy przypuszczac, ze przynajmniej pewn^ cz^sc tej grupy mogli stanowic Bialorusini. Aby jednak okreslic wlasciw^. liczby takich osob, trzeba przeprowadzic dokladn^ analiz^ danych personalnych studentow USB na podstawie ich teczek osobowych. Nie jest to jednak zadanie latwe i mozliwe do wykonania w krotkim czasie przez jedn^ osob§, a to dlatego, ze w latach 1919-1939 na uczelni tej immatrykulowano l^cznie 14 033 studentow.
7 VI spis wykladow na III trymestr i sklad uniwersytetu w roku akademickim 1922/23. Wilno, b. d. S. 58-59.
Commentarii
Tab. 3. Podzial studentow USB wedlug miejsca urodzenia c.d. lata 1933/1934-1937/1938
Miejsce urodzenia Liczba studentow z danego wojewodztwa w roku akademickim
1933/1934 1934/1935 1935/1936 1936/1937 1937/1938
Ogolem 3872 3562 3365 3415 3110
Warszawa miasto 119 64 44 45 50
Woj. warszawskie 78 39 33 48 47
Woj. todzkie 141 123 93 106 83
Woj. kieleckie 140 94 88 87 76
Woj. lubelskie 103 92 79 84 66
Woj. bialostockie 465 437 397 421 364
Woj. wilenskie 1165 1821 1691 1757 1620
Woj. nowogrodzkie 327 379 348 364 332
Woj. poleskie 194 187 176 171 156
Woj. wolynskie 101 119 131 148 125
Woj. poznanskie 13 22 24 21 36
Woj. pomorskie 8 16 21 27 38
Woj. Sl^skie 11 12 14 11 13
Woj. krakowskie 40 21 15 26 22
Woj. lwowskie 54 34 31 32 27
Woj. stanislawowskie 28 18 12 12 4
Woj. tarnopolskie 32 14 14 11 12
Zagranica 853 70 54 44 39
ZrodJa danych w tabelach 1-3: Program wykladow i sklad uniwersytetu w polroczu zimowem roku akademickiego 1919/20. Wilno, 1919. S. 29; III spis wykladow i sklad uniwersytetu w roku akademickim 1920/21. Wilno, b. d. S. 42-43; IV spis wykladow i sklad uniwersytetu w roku akademickim 1921/22. Wilno, b. d. S. 60-61; VI spis wykladow na III trymestr i sklad uniwersytetu w roku akademickim 1922/23. Wilno, b. d. S. 58-59; Sklad uniwersytetu w roku akademickim 1923/24. Wilno, b. d. S. 42-43; Sklad uniwersytetu w latach akademickich 1924/25, 1925/26 i 1926/27. Wilno, b. d. S. 46-51 (S. 46-47 rok 1924/25, S. 48-49 rok 1925/26, S. 50-51 rok 1926/27); Sklad uniwersytetu w latach akademickich 1927/28 i 1928/29. Wilno, b. d. (wklejki); Sklad uniwersytetu w roku akademickim 1933/34 oraz zmiany zaszle w latach 1929/30, 1930/31, 1931/32, 1932/33. Wilno, b. d. (wklejki); Sklad uniwersytetu w roku akademickim 1934/35. Wilno, b. d. (wklejka); Sklad uniwersytetu w roku akademickim 1935/36. Wilno, b. d. (wklejka); Sklad uniwersytetu w roku akademickim 1936/37. Wilno, b. d. (wklejka); Rocznik Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1937-1938. Wilno, b. d. (wklejka); Rocznik Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie 1938-1939. Na 20-lecie wskrzeszenia wszechnicy. Wilno, 1938 (wklejka po S. 237).
Kiedy zapoznamy si§ z danymi o skladzie narodowosciowym8 studentow USB widac wyraznie, ze przez cale dwudziestolecie jego dzialalnosci, studiowali tam przedstawiciele wlasciwie wszystkich narodowosci zamieszkujqcych Kresy. Osobnq kwestiq jest to, czy rozklad procentowy studentow na uniwersytecie podzielonych wedlug deklarowanej narodowosci, pokrywal si§ z takim rozkladem dla calego obszaru Kresow Wschodnich.
8 Do roku akademickiego 1926/27 kancelaria uniwersytecka podawala liczb§ studentow wedlug deklarowanej narodowosci, natomiast od roku akademickiego 1927/28 wedlug deklarowanego j^zyka ojczystego. Z tego wzgl^du przedstawiono te dane w osobnych dwoch tabelach.
Tab. 4. Podzial studiuj^cych na USB wedlug narodowosci9.
'M 0 s 1 0 01 Narodowosc studentow:
Polska Zydowska a sk 5 te '►J Bialoruska Niemiecka Rosyjska a sk & £ Karaimska Francuska -1 -1 Rus a sk 5 ot Czeska a sk § £ Inna Razem
1919/1920 472 53 6 5 2 6 • • • • • • • 3 547
86,3 9,7 1,1 0,9 0,4 1,1 9,7
1920/1921 647 103 4 19 3 7 • • • • • • • 5 788
82,1 13,7 0,5 2,4 0,4 0,9 0,6
1921/1922 1349 297 7 49 7 17 8 1 1735
77,8 17,1 0,4 2,8 0,4 0,9 0,5 0,1
1922/1923 1777 317 16 48 4 24 10 5 1 2202
80,7 14,4 0,7 2,2 0,2 1,1 0,5 0,2 0,1
1923/1924 1778 350 12 36 3 21 5 2 1 1 - - - - 2209
80,5 15,9 0,5 1,6 0,1 0,9 0,2 0,1 0,1 0,1 - - - -
1924/1925 1802 356 14 30 3 27 3 1 1 1 - - - - 2238
80,5 15,9 0,6 1,3 0,1 1,2 0,1 0,0 0,0 0,0 - - - -
1925/1926 1995 417 15 26 3 47 - 1 1 - 1 - - - 2506
79,6 16,6 0,6 1,0 0,1 1,9 - 0,0 0,0 - 0,0 - - -
1926/1927 2121 556 22 21 2 69 - - - 9 4 1 1 - 2806
75,6 19,8 0,8 0,8 0,1 2,5 - - - 0,3 0,1 0,0 0,0 -
Tab. 4a. Podzial studiuj^cych na USB wedlug j?zyka ojczystego.
Rok akademicki J§zyk ojczysty studentow:
Polski Zydowski ski ws te 3 Bialoruski Niemiecki ski syj os Ro Tatarski Karaimski Francuski Ukrainski (Ruski) totewski Czeski 3 iers 'Si £ Angielski ny Razem
1927/1928 2143 728 32 35 3 81 - - - 16 4 3 1 - - 3046
70,1 23,9 1,1 1,2 0,1 2,7 - - - 0,5 0,1 0,1 0,0 - -
1928/1929 2106 864 42 57 4 60 2 14 - 23 2 2 1 - - 3177
66,3 27,2 1,3 1,8 0,1 1,9 0,1 0,4 - 0,7 0,1 0,1 0,0 - -
1929/1930 2232 899 50 61 9 116 2 2 - 41 1 2 1 - - 3416
65,3 26,3 1,5 1,8 0,3 3,4 0,1 0,1 - 1,2 0,0 0,1 0,0 - -
1930/1931 2286 989 70 56 7 156 - - 1 49 - 3 1 - - 3618
63,2 27,3 1,9 1,6 0,2 4,3 - - 0,0 1,4 - 0,1 0,0 - -
9 UWAGA — dla kazdego roku akademickiego, w gornym wierszu, wytluszczonym drukiem podana jest liczba bez-wzgl^dna studentow, natomiast w dolnym wierszu, kursywa podano odsetek studentow. Poniewaz wartosci procentowe zaokr^glono do 1/10 wszystkie wyniki ponizej 0,05% zostaly zapisane jako 0,0%, natomiast powyzej jako 0,1%.
Commentarii
Rok akademicki J§zyk ojczysty student6w:
Po1ski Zydowski 3 & и 3 В1а1огшк1 Niemiecki Rosyjski Tatarski Karaimski Francuski ^шЫ) totewski Czeski 3 § £ Angie1ski Razem
1931/1932 2337 1118 97 85 7 172 - - 1 54 4 4 - 2 - 3881
60,2 28,9 2,5 2,2 0,2 4,4 - - 0,0 1,4 0,1 0,1 - 0,1 -
1932/1933 2283 1184 97 79 8 209 - 2 1 56 3 1 - - - 3923
58,2 30,2 2,5 2,0 0,2 5,3 - 0,1 0,0 1,4 0,1 0,0 - - -
1933/1934 2307 1067 101 94 13 • 52 • 238 3872
59,6 27,6 2,6 2,4 0,3 • 1,3 • 6,2
1934/1935 2297 789 110 79 11 152 41 • 83 3562
64,5 22,2 3,1 2,2 0,3 4,3 1,2 • 2,3
1935/1936 2176 608 105 92 71 170 39 • 4 3365
64,7 18,1 3,1 2,7 2,1 5,1 1,2 • 0,1
1936/1937 2295 636 105 99 12 224 36 • 8 3415
72,6 13,4 3,0 2,9 0,4 6,8 0,9 • 0,1
^гоДОа: раГ tabвla 1-3.
Jak шогпа Ъу!о spodziewaC najwi§kszy odsetek10 studiujqcych па иБВ stanowili Ро1асу, nast§pni w ko1ejnosci Ъy1i zas Zydzi, a za niшi Rosjanie, Litwini i Bialorusini. W wypadku interesujqcej nas Ъialoruskiej odsetek studiujqcych na tej ucze1ni znacznie odЪiega
od procentu 1Мш8а Ъialoruskiej na terenie Kres6w Wschodnich. Wedlug danych spisu z 1931 roku, gdzie kryteriuш narodowosciowyш ЪуЗв okres1enie j§zyka ojczystego, w wojew6dztwie wi1enskiш 22,7% шieszkanc6w uznawalo za ojczysty ^уС Ъialoruski, w nowogr6dzkim 39,1%, w po1eskiш 6,6% ^ tyш wojew6dztwie 62,5% os6Ъ podalo jako ojczysty ^уС “tutejszy”).
Р12у takiш odsetku Ъialoruskiej т oЪszarach, z kt6rych rekrutowala si§ najwi§ksza
cz§sC student6w иБВ шozna Ъу przypuszczaC, ze Bialorusini Ъ^^ stanowi1i odpowiednio wysoki procent т uniwersytecie. RzeczywistosC ЪуМ jednak calkieш inna. W pierwszyш roku istnienia ucze1ni odsetek Bialorusin6w Ъу! mniejszy od 1%, natoшiast w ostatnim roku d1a kt6rego posiadaшy dane statystyczne, zЪ1izal si§ do 3%. ^ ciekawe, nawet w por6wnaniu z 1Мш8аз. 1itewskq, nad Й6г^ Bialorusini шie1i przewag§ 1iczeЪnq ^ wylqczenieш шiasta Wi1na), takze wypada1i Ъardzo niekorzystnie. Do roku akademickiego 1929/30, kiedy 1iczЪa studiujqcych Bialorusin6w ЪуМ wi§ksza od 1iczЪy studiujqcych Litwin6w, i tak nie odpowiadalo to stosunkowi procentoweшu Bialorusin6w do Litwin6w na terenie szeroko pojmowanej Wi1enszczyzny
Z ko1ei od akadeшickiego 1930/31 az do wybuchu II wojny swiatowej 1iczЪa i odsetek studiujqcych Litwin6w Ъу!у ^2 wi§ksze od 1iczЪy studiujqcych Bialorusin6w. АЪу wytluшaczyC taki stan rzeczy trzeЪa przeprowadziC osoЪne studiuш por6wnawcze Ъialoruskich i 1itewskich student6w иБВ. PrawdopodoЪnie przyczyna шoze tkwiC w tyш,
10 W tyш miejscu odnosz§ si§ do roku akademickiego 1936/37, czy1i ostatniego d1a kt6rego dysponujeшy danyшi statystycznyшi.
ze w miescie Wilnie liczba Litwinow przekraczala o 40% liczb§ Bialorusinow. Mozliwe jest wi§c, ze w latach 30. Wilnianie pochodzenia litewskiego w wi^kszym stopniu zacz^li zapisywac si§ na USB i dzi^ki temu przewyzszyli liczebnie studiujqcych Bialorusinow. Jest to tym bardziej mozliwe ze wzgl^du na fakt niewielkiej liczebnosci obu spolecznosci na uczelni, wi§c pojawienie si§ dziesi^ciu czy dwudziestu nowych osob diametralnie zmienialo wielkosc procentu studentow tych narodowosci.
Ogolnie rzecz biorqc, fakt niewielkiej reprezentacji Bialorusinow na USB nalezy tlumaczyc strukturq spolecznq tej mniejszosci11. Zdecydowana wi^kszosc tej ludnosci to byli chlopi, ktorych status materialny byl bardzo niski, wi§c nie bylo ich stac na to aby oplacic swoim dzieciom studia. Niebagatelne znaczenie mial takze wysoki stopien analfabetyzmu wsrod Bialorusinow, ktory juz na wejsciu ograniczal liczb§ potencjalnych kandydatow na pozniejszych studentow uniwersytetu. Inny powod nielicznego wst^powania tej ludnosci na studia widzi Tadeusz Zienkiewicz. Jego zdaniem, jednq z waznych przyczyn takiego stanu rzeczy byla znikoma liczba szkol bialoruskich na Wilenszczyznie i Nowogrodczyznie, co ograniczalo do minimum grup§ bialoruskich maturzystow12. Nie nalezy oczywiscie zapominac takze o polityce polskich wladz panstwowych, ktora preferowala na tym terenie dzialania na rzecz asymilacji mniejszosci narodowych13. Chociaz jak zauwaza Seweryn Wyslouch w specjalnym opracowaniu dla Instytutu Badan Spraw Narodowosciowych14, ktore przygotowano tuz przed wybuchem II wojny swiatowej, zap^dy polonizacyjne administracji polskiej przynosily efekty wr^cz przeciwne do zamierzonych. Komentujqc kwesti§ lansowania szkolnictwa polskiego wsrod Bialorusinow zamiast szkol bialoruskich, twierdzi on, ze:
...ze wzrostem kultury umyslowej i materialnej danego srodowiska wzrastajq. aspiracje wyzszego rz^du, w tym wypadku swiadomosc i potrzeby narodowe bialoruskie. Innymi slowy wychowanek szkoly polskiej pozostaje nadal we wlasnym srodowisku bialoruskim, rozwijajqc swiadomosc i aspiracje narodowe bialoruskie. W ten sposob polska szkola i oswiata uobywatelnia dziecko wiejskie, podnosi je na wyzszy poziom, przygotowuj^c w ten sposob do latwiejszego przyj^cia wlasnych bialoruskich idealow narodowych. St%d wniosek, ze nauczanie j?zyka polskiego w szkole to tylko jedno z ogniw polskiej polityki asymilacji narodowej, lecz o ile za tym ogniwem nie id% inne dalsze, w sposob trwaly zwi3.zuj3.ce bialoruskq. ludnosc prawoslawnq. z panstwem i polskosciq. - to w skutkach mozemy wychowac spoleczenstwo narodowcow bialoruskich, ktorzy si§ nauczyli niezle wladac j^zykiem polskim w mowie i pismie. To zas, co trwale wiqze jednostk^ z panstwem — to jej indywidualna swiadomosc pelnowartosciowosci obywatelskiej, to jej udzial w zyciu gospodarczym, spolecznym, samorzqdowym itd., na tych samych prawach i granicach co innej jednostki, nalezqcej do tzw. uprzywilejowanej warstwy narodowej, tj. Polakow katolikow...15
Moze wi§c widoczna tendencja stalego wzrostu liczby studiujqcych Bialorusinow byla wlasnie efektem tego, co opisywal Seweryn Wyslouch? Na pewno jest to kwestia, ktorq trzeba b^dzie dogl^bnie przebadac.
11 Trzeba oczywiscie pami^tac, ze na obszarze niektorych mniejszych jednostek administracyjnych jakimi byly powiaty, ludnosc bialoruska stanowila nawet wi^kszosc mieszkancow na danym obszarze.
12 Zienkiewicz T. Bialorusini na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (rekonesans) // Acta Polono-Ruthenica. 2009. T. IX. 2009. S. 171.
13 Por.: Januszewska-Jurkiewicz J. Stosunki narodowosciowe na Wilenszczyznie w latach 1920-1939. Katowice, 2010. S. 598-645. — Bardzo ciekawe uwagi na temat zachowania si§ polskich urz^dnikow wobec ludnosci bialoruskiej na Wilenszczyznie i Nowogrodczyznie oraz o sytuacji materialnej tej ludnosci zamieszczono w zbiorze reportazy cenionego reportera wilenskiego: Mackiewicz J. Bunt rojstow. Wilno, 1938.
14 Jest to publikacja z klauzulq. “tajne” wydana na powielaczu, w nakladzie 10 egzemplarzy.
15 Swiadomosc narodowa ludnosci prawoslawnej zamieszkjcej wschodnie i polnocno-wschodnie powiaty Wilenszczy-zny / Oprac. S. Wyslouch. Warszawa, 1939. S. 69.
Commentarii
Мто swojej wysokiej 11с7еЪпо8с1 па КгеБаеИ Wschodnich, што 7пас7пе§о wkladu w rozw6j WKL, w odrodzonej Ро^се, па reaktywowanyш иБВ reprezentacja 1Мпова Ъialoruskiej ЪуМ niewie1ka. W pierwszym roku istnienia ucze1ni 1iczyla 1у1ко pi§C os6Ъ i nie przekroczyla 1iczЪy stu os6Ъ w ostatnim roku, z kt6rego posiadaшy dane statystyczne о skladzie narodowosciowyш иБВ. Nie sq 1о wi§c 1^Ъу, kt6re шogq naш pozwo1iC м przedstawienie tendencji rozwojowych tej spolecznosci, a jedynie zarejestrowaC zaistnienie konkretnych fakt6w. W takiш tez kontekscie шо£м przyjrzeC si§ na jakich wydzialach иБВ studiowa1i Bialorusini.
Tab. LiczЪa student6w podaj%cych jako ojczysty j?zyk Ъialoruski studiuj%cych na poszczeg61nych wydzialach ШВ w 1atach 1927/1928-1937/1938
КоЬ akademicki Og61na 1iczba student6w podajзcych jako ojczysty j§zyk bialoruski Z og61nej 1^Ъу student6w podajзcych jako ojczysty j§zyk bialoruski Ъу1о kobiet i m§zczyzn Z с^о1пд 1^Ъу student6w podajзcych jako ojczysty j§zyk bialoruski, Ъу1о ich na wydzia1e
Humanistycznym Teo1ogicznym Prawa ! spo}ecznych Matematyczno-przyrod- niczym N О з "о (н ! тЗ 3 00 Lekarskim Studium farmaceutycznym Л О £ си л N СЛ
1927/1928 35 КоЫе1 5 2 - 1 1 - 1 - -
Mфzczyzn 30 3 - 11 3 2 11 - -
1928/1929 57 КоЫе1 19 2 - 1 12 2 2 - -
Mфzczyzn 38 4 1 11 12 1 9 - -
1929/1930 61 КоЫе1 17 1 - 3 8 2 3 - -
Mфzczyzn 44 5 2 11 11 5 10 - -
1930/1931 56 КоЫе! 10 3 - 1 3 1 2 - -
Mфzczyzn 46 7 1 16 7 6 9 - -
1931/1932 85 КоЫе1 20 3 - - 12 2 3 - -
M?zczyzn 65 9 2 19 15 8 12 - -
1932/1933 79 КоЫе1 22 8 - 1 10 - 3 - -
M?zczyzn 57 8 2 19 13 5 9 1 -
1933/1934* 94 Kobiety i mфzczyzni 94 13 4 21 33 6 15 - 2
1934/1935 79 КоЫе1 17 4 - 3 6 1 3 - -
Mфzczyzn 62 2 3 16 13 11 16 - 1
1935/1936 92 КоЫе1 24 4 - 4 11 4 1 - -
M?zczyzn 68 4 1 21 14 9 19 - -
1936/1937 99 КоЫе1 33 6 - 5 9 3 2 1 7
Mфzczyzn 66 4 1 18 6 11 21 - 5
1937/1938 94 КоЫе! 34 4 - 5 14 5 4 1 1
M§Zczyzn 60 1 3 21 7 10 17 1 -
* UWAGA — d1a шЬ! 1933/1934 Ъrak danych z podzialem wedlug pld.
Zr6d^o: Sklad uшwersytetu w 1atach akadeшickich 1927/28 1 1928/29. Wi1no, Ъ. d. ^Ь^Ья); Sklad uшwersytetu w roku akademickim 1933/34 oraz zшiany zaszle w 1atach 1929/30, 1930/31, 1932/33. Wi1no, Ъ. d. ^Ь^Ья); Sklad uniwersytetu w roku akadeшickiш 1934/35. Wi1no, Ъ. d. ^Ь^Ья); Sklad uшwersytetu w roku akadeшickiш 1935/36. Wi1no, Ъ. d. Sklad uniwersytetu w roku akadeшickiш 1936/37. Wi1no, Ъ. d. ^Ь^Ья); Rocznik Uniwersytetu
Stefana Batorego w Wi1nie 1937-1938. Wi1no, Ъ. d. ^Ь^Ья); Rocznik Uniwersytetu Stefana Batorego w Wi1nie 19381939. Na 20-1ecie wskrzeszenia wszechnicy. Wi1no, 1938 (wk1ejka po S. 237).
Prezentowane zestawienie pozwala nam przesledzic stan rzeczy jedynie za ostatnie 11 lat, wynika to jednak z faktu, ze dopiero od roku akademickiego 1927/28 podawano informacje o skladzie narodowosciowym uczelni z uwzgl^dnieniem podzialu danych na poszczegolne wydzialy Poniewaz dysponujemy danymi rozpisanymi wedlug plci, warto najpierw przyjrzec si§ jaki byl odsetek kobiety wsrod studentow Bialorusinow. W roku akademickim 1927/28 stanowily one 14,3% studiujqcych Bialorusinow (ogolny odsetek studiujqcych kobiet wy-nosil w tym roku 32,6%), w kolejnym roku bylo to juz 33,3% (ogolny odsetek 34,2%), a w ostatnim roku 36,2% (ogolny odsetek 34,6%)16. Generalnie rzecz biorqc, przez caly czas istnienia uniwersytetu liczba studiujqcych Bialorusinek byla nizsza od liczby studiujqcych Bialorusinow i odpowiadalo to ogolnej tendencji dla calego USB, jak i pozostalych uczelni wyzszych w przedwojennej Polsce. Jedynym odejsciem od ogolnej tendencji uniwersyteckiej bylo niewielkie zainteresowanie Bialorusinek Wydzialem Humanistycznym.
W skali calego uniwersytetu, do roku akademickiego 1932/33, najwi^cej kobiet (mowa tu
o wszystkich narodowosciach) studiowalo wlasnie na tym wydziale, nast^pne w kolejnosci byly zas — Wydzial Matematyczno-Przyrodniczy oraz Wydzial Prawa i Nauk Spolecznych. Co wi^cej, na Wydziale Humanistycznych kobiety stanowily 2/3 wszystkich studentow. W wypadku Bialorusinek nie widac juz takiej tendencji. Ich odsetek w stosunku do m^zczyzn wahal si§ tu w rozne strony, bez wyraznie zaznaczonej dominacji.
Jesli obserwowac spolecznosc Bialorusinow na USB bez podzialu na plec, to widac, ze wybierali oni przede wszystkim “praktyczne” kierunki studiow. Najcz^sciej zapisywali si§ na trzy wydzialy: Prawa i Nauk Spolecznych, Lekarski oraz Matematyczno-Przyrodniczy. Incydentalnie pojawiali si§ zas na Studium Farmaceutycznym, Wydziale Sztuk Pi^knych oraz Wydziale Teologicznym. Ciekawostkq wartq gl^bszego zbadania jest fakt gwaltowne-go, jednorazowego wzrostu liczby studentow Bialorusinow, do 12 osob, na Wydziale Sztuk Pi^knych w roku akademickim 1936/37. Wazne jest to, ze rok wczesniej na tym wydziale nie bylo zadnego Bialorusina, natomiast rok pozniej pozostala tam tylko jedna kobieta17. Niestety na obecnym etapie badan trudno wyjasnic przyczyn^ takiego stanu rzeczy, b^dzie to mozliwe dopiero wtedy, gdy pozna si§ nazwiska tych osob.
Podobnie jak reszta studentow, studiujqcy Bialorusini aktywnie uczestniczyli w zyciu akademickim. Udzielali si§ w wielu organizacjach18, tworzyli tez swoje wlasne stowarzyszenia. Jedna z pierwszych, dzialajqca od roku akademickiego 1921/22, to Zwiqzek Bialorusinow wyst^pujqcy takze pod nazwq Bialoruski Zwiqzek Akademicki USB w Wilnie (BZA), ewentu-alnie Zwiqzek Bialoruskich Studentow19. Kuratorem stowarzyszenia z ramienia Senatu uczelni byl slawista prof. Erwin Koschmieder, zarzqd zas tworzyli: prezes — M. Marcinczyk, czlon-
16 Jak juz wspomniano wyzej, przy tak niewielkich liczbach bezwzgl^dnych dla populacji Bialorusinow trudno wyci^gac jakies daleko id^ce wnioski i wskazywac na jakies tendencje, a to dlatego, ze ubytek lub powi^kszenie grupy o kilka osob powoduje zmian§ o dziesi^tki procent.
17 Por.: Srebrakowski A. Informacja o studentach Bialorusinach studiuj^cych na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie // Belaruska-pol’skiya arkhivalii: Stan i perspektyvy / Red. K. Kozak. Minsk, 2003. S. 113.
18 Charakterystyczne dla tamtych czasow bylo to, ze nowi studenci wst^puj^cy na uczelni^, w ci^gu pierwszych tygodni na uniwersytecie zapisywali si§ gremialnie do bardzo wielu organizacji i dopiero po kilku miesi^cach, w naturalny sposob, jedne organizacje porzucali, a z innymi wi^zali si§ na stale. Podano na podstawie relacji Jerzego Jasienskiego udzielonej autorowi w 1997, podczas realizacji filmu dokumentalnego „Wlocz^g^. przez zycie”, rezyser Juliusz Janicki, scenariusz Aleksander Srebrakowski, produkcja 1997 r.
19 Pilch A. “Rzeczpospolita Akademicka”. Studenci i polityka 1918-1933. Krakow, 1997. S. 167.
Commentarii
kowie - I. Gogolinski, B. Grabinski, J. Labiniec, A. Zieniuk. W 1925 r. akces do BZA zglosilo 50 osob20, natomiast wedlug stanu na dzien 1 lutego 1934 r. liczyl on 47 czlonkow 21.
W poczqtkach swojej dzialalnosci, w latach 20, pozostawal on pod wplywem Bialoruskiej Wlosciansko-Robotniczej Hramady (Беларуская Сялянска-Работніцкая Грамада). Po delegalizacji tej organizacji (23 marca 1927 r.) BZA znalazl si§ pod skrzydlami Zwiqzku Bialoruskich Organizacji Kulturalnych i Gospodarczych, tzw. “Centrsajuzu” powolanego przez Antoniego Luckiewicza (Anton Luckiewicz) i Radoslawa Ostrowskiego (Radaslau Astrouski)22. Tym razem bylo to ugrupowanie ugodowe wobec wladz polskich. Bialoruscy komunisci, ale takze i chadecy nazywali “Centrazajuz” “bialoruskq sanaj” lub “stowarzy-szeniem polonofilow”23. Mimo wytykanej przez innych polonofilskosci, organizacja jako glowny cel stawiala sobie “... zjednoczenie wszystkich akademikow USB w jednq organiza-j kolezenskq, szerzenie swiadomosci narodowej wsrod swych czlonkow i przygotowanie ich do pracy kulturalnej, spolecznej i oswiatowej na terenach, przez ludnosc bialoruskq zamieszkalych”24.
Aktywnosc organizacja przejawiala w formach typowych dla owczesnych stowarzyszen akademickich. Byly to wi§c wszelkiego rodzaju wyklady i spotkania dyskusyjne, wieczory literackie, organizowano nawet spotkania teatralne oraz prowadzono roznego rodzaju kursy25. Kazda organizacja, jesli tylko dysponowala odpowiednimi srodkami starala si§ wydawac swoje czasopismo. Podobnie bylo z BZA. Od roku 1922 wydawano miesi^cznik “Наш шлях”, natomiast po upadku tego czasopisma, od roku 1924 zacz^to wydawac nowy periodyk “Студэнская Думка”. Tym razem czasopismo przetrwalo do roku 1930, a po dlugiej prze-rwie wydano jeszcze jeden jego numer w roku 1935. Lqcznie ukazalo si§ 15 numerow tego czasopisma. W artykule wst^pnym pierwszego numeru czasopisma redakcja deklarowala, ze b^dzie propagowac na tych lamach wszelkq dzialalnosc na rzecz odrodzenia narodowego wsrod studentow i mlodziezy i rozwoju kultury bialoruskiej. Co wi^cej, mimo, ze bylo to czasopismo wydawane przez organizacja studenckq, mialo byc ono otwarte dla innych, takze dla mlodziezy sz^^e^. Redaktorami tej gazetki byli mi^dzy innymi: Adolf Zianiuk (Адолф Зянюк), Stanislaw Stankiewicz (Станіслау Станкевiч), Mikolaj Szkielenak (Мiкалай Шкелёнак) czy Janka Szutowicz (Янка Шутовіч).
Ogolne podzialy polityczne w lonie organizacji bialoruskich na terenie Polski mialy swoje odbicie w podzialach, ktore rysowaly si§ w ruchu studenckim. I tak, w roku 1929, pod wplywem wzrosty wplywow chadeckich w Bialoruskim Zwiqzku Akademickim USB w Wilnie, doszlo do rozlamu. Grupa 19 komunizujqcych studentow, do ktorych nalezeli mi^dzy innymi Arkadiusz Wierzbicki, Herman Wielecki, Julian Sakowicz dokonala secesji ze Zwiqzku i utworzyla Niezalezny Zwiqzek Studentow Bialoruskich27. Jaki byl dalszy los nowej organizacji nie wiadomo.
20 Zwi^zek Akademikow Bialorusinow // Alma Mater Vilnensis. 1925. Z. 3. S. 108.
21 Sklad uniwersytetu w roku akademickim 1934/35. Wilno, b. d. S. 49-50.
22 Mironowicz E. Politycy i spoleczenstwo bialoruskie II Rzeczypospolitej wobec idei wlasnego panstwa // Bialoruskie Zeszyty Historyczne. 1998. Z. 9. S. 5б; Zienkiewicz T. Bialorusini na Uniwersytecie Stefana Batorego. S. 17б.
23 Paprocka W. Bialoruskie organizacje spoleczno-kulturalne na Kresach Wschodnich w II Rzeczypospolitej // Etnografia Polska. 1999. T. XLIII. Z. 1-2. S. 17; MironowiczE. Politycy i spoleczenstwo bialoruskie... S. 17б.
24 Zwi^zek Akademikow Bialorusinow. S. 108.
25 Zienkiewicz T. Bialorusini na Uniwersytecie Stefana Batorego. S. 17б; Belaruskiya Kaaperatyvnyya Kursy tseraz karepandentsyu // Studenskaya Dumka. 1930. Nr. 2. S. 41.
26 Redaktsyya. Snezhan’ 1924 // Studenskaya Dumka. 1924. Nr. 1. S. 2-3.
27 Pilch A. „Rzeczpospolita Akademicka”. S. 272-273.
Prorzqdowa postawa BZA zacz^la si§ zmieniac w polowie lat 30., wtedy to, w koncu roku 1935 polskie czynniki rzqdowe zauwazyly, ze Bialorusini ze Zwi^zku ostentacyjnie zaczynajq si§ odcinac od dotychczasowej postawy wobec wladz panstwowych. Najlepiej bylo to widac przy okazji 15 rocznicy istnienia tej organizacji, kiedy to zaproszono na uroczystosc stowa-rzyszenia ukrainskie i litewskie jednak zadnej z organizacji polskich28. Co wi^cej, czlonkom BZA zabroniono takze nalezec do polskich organizacji.
Kolejnq waznq organizacji dla bialoruskiego srodowiska studentow USB byl powolana w 1931 r. korporacja “Scorynia” (“Skorynia”), ktora powstala po tym jak uwidocznily si§ roznice ideologiczne mi^dzy czlonkami BZA29. Studenci (22 osoby) ze “Scorynii”, ktorzy pocz^tkowo pozostawali czlonkami BZA30, nalezeli do nurtu ugodowego wobec wladz panstwowych w Polsce, ktore w zwi^zku z tym hojnie subsydiowaly dzialalnosc korporacji31. W roku 1932, w zwi^zku z krytyk^ jakiej “Scorynia” poddala, dzialaj^ce w Pradze, Abjed-nanije Bielaruskich Studenckich Arhanizacyjau na Europu (ABSA)32, zarz^d BZA usun^l ze szeregow organizacji wszystkich korporantow. Czlonkowie “Scorynii” zarzucali, ze biuletyn wydawany przez ABSA zawieral zbyt antypolskie tresci33.
Bialoruscy korporanci oprocz dzialalnosci charakterystycznej dla tego rodzaju stowa-rzyszen, czyli spotkan towarzysko-kulturalnych, propagowali w swoim srodowisku pomysl bialoruskiej, narodowej dzialalnosci pozytywistycznej. Jak to wyrazono w artykule wst^pnym czasopisma “Novaja Varta” — “Trzeba podtrzymywac i budzic swiadomosc narodow^. Czas tworzyc bialoruski pozytywizm, jak tworzyli go Polacy w koncu XIX w. i Ukraincy pod panowaniem austriackim”34.
Zasi^g oddzialywania tych teorii nie byl zbyt wielki, mimo wsparcia ze strony wladz polskich. Czasopismo “Novaja Varta” wydawane od listopada 1931 roku, ktore mialo sluzyc propagowaniu tych idei, jak i ogolnie dzialalnosci “Scorynii” ukazalo si§ jedynie 3 razy35. Warto tez zauwazyc, ze w przeciwienstwie do organu BZA, czasopisma “Giy^HCKaa ,3yMKa”, ktora byla drukowana caly czas cyrylic^ i dopiero w ostatni numerze z roku 1935 zamieszczo-no tam kilka tekstow bialoruskich pisanych czcionk^ lacinsk^, “Novaja Varta” w calosci byla drukowana czcionka lacinsk^. Mozna to wi§c odczytywac na pewno jako jeden z objawow polonofilstwa tego stowarzyszenia.
Zywot bialoruskiej korporacji na USB nie byl dlugi, w 1934 r. zostala ona rozwi^zana przez wladze rektorskie USB “na skutek nie licuj^cego z godnosci^ akademika zachowania si§ wi^kszosci czlonkow”. W miejsce tej organizacji powolano wi§c nowe stowarzyszenie — Bialoruskie Stowarzyszenie Akademickie im. Franciszka Skoryny36. Na czele tworz^cego si§
28 Mironowicz E. Bialorusini i Ukraincy w polityce obozu pilsudczykowskiego. Bialystok, 2007. S. 125.
29 Paprocka W. Szkolnictwo bialoruskie na Kresach Wschodnich w swietle polityki mniejszosciowej II Rzeczypospo-litej // Etnografia Polska. 1998. T. XLII. Z. 1-2. S. 70.
30 Pilch A. “Rzeczpospolita Akademicka”... S. 273.
31 MironowiczE. Bialorusini i Ukraincy... S. 125.
32 Powolana w 1924 roku organizacja ta skupiala bialoruskie stowarzyszenia studenckie istniej^ce wtedy w Wilnie, Berlinie, Paryzu i Rzymie. Wi^cej na ten temat patrz: Ocytko M. Bialoruska spolecznosc w Pradze w okresie mi^dzywojen-nym. Stan badan // Repatriacje i migracje ludnosci pogranicza w XX wieku. Stan badan oraz zrodla do dziejow pogranicza polsko-litewsko-bialoruskiego / Red. M. Kietlinski i W. Sleszynski. Bialystok, 2004. S. 24-29.
33 Pilch A. “Rzeczpospolita Akademicka”... S. 273; Zieniuk J. 13. XII. 31 h. // Novaja Varta. 1932. Nr. 2. S. 15-18.
34 Ad redakcyi // Novaja Varta. 1932. Nr. 2. S. 3.
35 Pilch A. Prasa studencka w Polsce 1918-1939. Zarys historyczny. Bibliografia. Krakow, 1990. S. 73.
36 Pod novym shyldam // Studenskaya Dumka. 1935. Nr. 1. S. 32; Mniejszosci narodowe w Polsce. Bialorusini // Sprawy Narodowosciowe. 1934. Nr. 5-6.
Commentarii
towarzystwa stanql A. Muller zwiqzany z Towarzystwem Oswiaty Bialoruskiej i jednoczesnie instruktor Strazy Przedniej. W pozniejszym okresie mniej juz widac na uczelni czlonkow dawnej “Scorynii”. Od czasu do czasu mozna jeszcze bylo przeczytac drobne opinie o nich w czasopismach komunizujqcych, ktore sympatyzowaly BZA. Jako przyklad niech posluzy notatka z gazety “Poprostu”:
“Mowiq Mlodzi!” — pod takim tytulem ukazal si§ w grudniu pierwszy numer „miesi^cznika spoleczno - literackiego mlodziezy bialoruskiej. Jak widac z podanych nazwisk kolegium redakcyjnego, “mlodziez” t§ stanowiq zwolennicy p. Ostrowskiego, byli czlonkowie bialoruskiej sanacyjnej korporacji «Skorynii», rozwiqzanej przez Rektora USB na skutek “nie licujqcego z godnosciq akademika” zachowania si§ wi^kszosci czlonkow tej organizacji. Caly numer az roi si§ od panegirykow pod adresem swego “wodza duchowego” p. Ostrowskiego i jest wlasciwie poswi^cony obronie Ostrowskiego przed druzgocqcym go moralnie orzeczeniem Sqdu Obywatelskiego.
Bialorusini zbyt dobrze znajq p. Ostrowskiego i widocznie dlatego redaktorzy wydajq swoj miesi^cznik po polsku probujqc znalezc “poparcie i obron^” w mniej orientujqcym si§ w zyciu bialoruskim spoleczenstwie polskim37.
Oprocz organizacji juz wymienionych, od roku akademickiego 1934/35 dzialalo na USB takze Kolo Przyjaciol Bialorusoznawstwa, w innych miejscach wyst^pujqce pod nazwq Akademickie Kolo Przyjaciol Bialorusoznawstwa przy USB. Wedlug sprawozdania z 1 lu-tego 1934 roku liczylo 19 czlonkow. Ta organizacja miala charakter kola naukowego i jej glownym sposobem dzialania byly prowadzenie odczytow i organizowanie badan na historia
i folklorem bialoruskim.
Wymienione wyzej organizacje byly tworzone jako stowarzyszenia srodowiskowe, zrze-szajqce osoby, ktore lqczylo wspolne pochodzenie narodowe. Byly to wi§c grupy skierowane w swoim dzialaniu glownie do wewnqtrz. Aby zmienic taki stan rzeczy, w roku akademickim 1928/29, studenci bialoruscy, litewscy i ukrainscy podj^li prob§ wlqczenia si§ do prac Bratniej Pomocy Polskiej Mlodziezy Akademickiej, czyli tak zwanego Bratniaka. Jak si§ okazalo, proba zmiany statutu organizacji aby zmienic jej charakter z polskiej na ogolnoakademickq spelzla na niczym38. Pewne kroki w kierunku zblizenia si§ do Bialorusinow z BZA podj^li studenci skupieni wokol Henryka Dembinskiego (tak zwana Lewica Akademicka), ktorzy na przelomie lat 20. i 30. juz wyraznie optowali w strong komunizmu. Samemu Dembinskiemu bardzo imponowala dzialalnosc “Hromady”, ktora byla zwiqzana z Komunistycznq Partia Zachodniej Bialorusi39. Okazalo si§ jednak, ze BZA, ktore wtedy juz sklanialo si§ ku chadecji, nie ma wspolnej plaszczyzny porozumienia z grupq Dembinskiego. Surogatem wejscia w sro-dowisko bialoruskie bylo zaangazowanie si§ w dzialalnosc Lewicy Akademickiej Maksyma Tanka40, ktory jednak nie byl studentem.
Brak zrozumienia wsrod polskiej wi^kszosci, spowodowal skierowanie wysilkow na zaciesnienie kontaktow z organizacjami innych mniejszosci narodowych. Takim dzialaniom sprzyjala nie tylko pozycja mniejszosci ale takze aktualnie zblizona opcja polityczna wi§k-szosci organizacji. Mowa tu oczywiscie o chadecji, ktora tez miala przewag^ na przyklad w organizacjach litewskich41.
37 “Mowi^. Mlodzi!” // Poprostu. 1936. Nr. 12 z 20 I. S. 9.
38 Pilch A. “Rzeczpospolita Akademicka”... S. 273.
39 Filipajtis E. Lewica Akademicka w Wilnie 1930 - pocz. 1935. Bialystok, 1965. S. 45.
40 Maksim Tank wlasciwie Eugeniusz Skorko (Jauhien Skurko, Яуген lBaHaBi4 Скурко).
41 Karosas J. Mowi^. kamienie Wilna. Warszawa 1968. S. 238-239.
Przy okazji prezentacji organizacji studenckich wspominano o czasopismach wydawanych przez nie. Oprocz wymienionych wyzej tytulow, glownie w polowie lat 30. bialoruscy studenci wydawali jeszcze kilka innych pozycji. Byly to: “25 Оакавіка” ideologicznie zblizony do chadecji; „Гелас студэнта” jednodniowka wydana przez BZA; “Slach Bielaruskaha Studen-ta”; “Зелак” pismo tzw. Mlodej Bialoruskiej Niezaleznej Mysli; “Вольная Думка”. Liczba wszystkich numerow podanych tytulow czasopism nie jest zbyt wielka, obejmuje l^cznie 42 zeszyty. Kiedy porowna si§ to jednak z liczb^ tytulow i liczb^ egzemplarzy, ktore wydawali na USB w Wilnie studenci Polacy, nie wygl^da to juz tak skromnie42. W wypadku wi^kszosc polskich periodykow najcz^sciej ukazywalo si§ po kilka numerow, po czym pismo zawiesza-no. W wypadku mniejszosci litewskiej, ktora na uczelni byla bardziej liczna niz Bialorusini, wydano tylko jeden tytul czasopisma. OceniajX wi§c dzialalnosc wydawnicz^ Bialorusinow z tej perspektywy nalezy uznac, ze byli na tym polu bardzo aktywni.
Obecnosc studentow bialoruskich na uczelni to jedno, a kwestia szeroko poj^tej problema-tyki bialoruskiej w sferze badawczej to drugie. Jak juz wspomniano na wst^pie w momencie tworzenia USB myslano glownie o stworzeniu polskiej placowki naukowej wzmacniaj^cej kultur§ polsk^ na terenach wschodnich. Jednak mimo to, dzi^ki szeroko zakrojonym ba-daniom regionalnym, sil^ rzeczy tematyka bialoruska musiala byc obecna. Niestety dlugo istnialy problemy z lektoratem j^zyka bialoruskiego. Pierwszy raz, na rok pojawil si§ on w roku akademickim 1920/21, prowadz^cym byl zas Marian Massonius. Staly lektorat zacz^to prowadzic dopiero po dziesi^ciu latach, od roku akademickiego 1930/31. Prowadzil je Bia-lorusin dr Jan (Janka) Stankiewicz. Od roku akademickiego 1938/39 prowadzil tez zaj^cia z zakresu nowszej literatury bialoruskiej43. W trakcie swojej pracy na USB Stankiewicz przygotowal takze kilka prac j^zykoznawczych poswi^conych na przyklad historii j^zyka bialoruskiego. Z kolei w pierwszym roku istnienia uczelni Feliks Koneczny prowadzil zaj§-cia “Przegl^d dziejow Litwy i Bialorusi”. Z kolei w roku 1924 oraz takze pozniej, Cezaria Baudouin de Courtenay-Ehrenkreutzowa dawala wyklady z zakresu etnografii Bialorusinow. Studenci bialoruscy zachwalali je jako ciekawe, ale mieli jedno zastrzezenie, otoz marzylo im si§ sluchanie tych wyst^pien, nie w j^zyku polskim lecz bialoruskim44. Z tymi wykladami korespondowala dzialalnosc istniejXcego przy uniwersytecie Muzeum Etnograficznego, gdzie przechowywano i opracowywano zbiory etnograficzne z terenow ziem polnocno-wschodnich, a wi§c sil^ rzeczy dotycz^cych takze funkcjonowania ludnosci bialoruskiej.
Zasadnicze znaczenie dla rozwoju badan bialoruskich na USB w Wilnie mialo powolanie 1933 roku Studium Specjalnego Historii Prawa Litewskiego. Zgodnie ze statutem studium mialo si§ zajmowac prowadzaniem badan nad historic ustroju i prawa s^dowego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego w okresie przed rozbiorami. Oprocz prac badawczych miano komple-towac bibliotek^ specjalistyczn^, ktorej znacz^c^ cz^sc mialy stanowic materialy (odpisy) pozyskane z archiwow panstwowych i prywatnych. Organizatorem i kierownikiem Studium Specjalnego Historii Prawa Litewskiego byl Stefan Ehrenkreutz, ktorego wspomagali inni prawnicy: Jan Adamus, Seweryn Wyslouch i Alina Wawrzynczykowa. Oprocz nich, ze studium wspolpracowali takze historycy: Henryk Lowmianski i Stanislaw Franciszek Za-
42 Wszystkie podane tytuly dost^pne s^. w formie skanow w cyfrowej bibliotece Litewskiej Akademii Nauk.(Lietu-vos moksl^ akademijos vrublevski^ bibliotekos, skaitmeninis sen^j^ periodini^ leidini^ archyvas): http://aleph.library. lt/F?func=file&file name=base-list.
43 Zienkiewicz T. Bialorusini na Uniwersytecie Stefana Batorego. S. 175.
44 Khronika // Studenskaya Dumka. 1924. Nr. 1. S. 39.
Commentarii
jXczkowski. W nazwie studium pojawia si§ zwrot “prawa litewskiego” wiadomo jednak, ze ze wzgl^du na charakter Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego, badania nad jego przeszlosci^ wzbogacajX historiografi^ obu narodow.
Caly dorobek historiograficzny USB w zakresie badan bialoruskich wymaga jeszcze opracowania. Obejmuje on nie tylko prace naukowcow wspolpracujXcych ze Studium, ale takze wiele prac magisterskich i doktorskich przygotowywanych przez studentow tej uczelni. Ten caly material przechowywany jest w wi^kszosci do dzisiaj w Centralnym Litewskim Archiwum Panstwowym w Wilnie, w zespole akt Uniwersytetu Stefana Batorego. Wiele prac zostal jednak juz opublikowanych w okresie mi^dzywojennym. Warto tu wspomniec chocby cytowan^ juz wyzej prac§ Seweryna Wysloucha o swiadomosci narodowej ludnosci bialoruskiej na Wilenszczyznie. Rownie wazne i cenne s^ tez dwie inne publikacje tego autora, jedna poswi^cona Ziemi Oszmianskiej, a druga Komunistycznej Partii Zachodniej Bialorusi. Ciekawe s^ uwagi wspolczesnego recenzenta odnosz^ce si§ do ostatniej pozycji. Pisze on:
...We wnioskach koncowych swej doskonalej pod wzgl^dem ukladu i ekspozycji pracy wyci^ga Wyslouch konkretne postulaty, niezmiernie cenne punkty widzenia polskiej racji stanu. Podkresla koniecznosc przeprowadzenia szerokiego programu reform na Ziemiach Wschodnich, usuni^cia wszelkich niedomagan aparatu panstwowego, wyniklych ze zbytniego scentralizowania zycia panstwowego, przyznania Bialorusinom naleznego im miejsca w dziele wspolbudownictwa panstwa polskiego, wreszcie poprawy sytuacji gospodarczej wsi Kresowej...45
Widac tu wyraznie, ze autor prowadz^c rzetelne badania i wyci^gaj^c uczciwe wnioski, staral si§ znalezc takze recept§ na rozwi^zanie przynajmniej niektorych problemow zwi^zanych z funkcjonowaniem mniejszosci bialoruskiej. To bylo jednak mozliwe tylko dzi^ki temu, ze srodowisko naukowe Wilna bylo otwarte na problemy wszystkich mieszkancow regionu.
Niniejsze wyst^pienie to tylko zarys problemu, ktory wymaga dokladniejszego opracowania. Tu wskazano jedynie na glowne zagadnienia oraz przedstawiono kierunki, w ktor^ strong powinny pojsc dalsze, juz bardziej szczegolowe badania.
Данные о статье:
Автор: Сребраковский, Александр, доктор истории, Вроцлавский Университет, Вроцлав, Польша, srebrakowski@gmail.com
Заголовок: Bialorus i bialorusini na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie [Беларусь и белорусы в Университете Стефана Батория в Вильнюсе]
Резюме: Университет Стефана Батория в Вильнюсе функционировал в 1919-1939 гг. был самым маленьким государственным университетом в довоенной Польше. По данным 1919 г., на территории Вильнюсской области (Okr^g Wilenski), поляки составляли 53,б % жителей, Белорусы — 21,4 %, Евреи — 8,1, Литовцы — б,9 %, и 2,3 % так называемые «Здешние» («Tutejsi»), 7,7 % — другие национальности. Несмотря на это, студентов белоруской национальности в этом университете было не больше 3 %. В 1919 г. число учащихся белоруской национальности составляло 5 человек, а в 193б г. — 99 человек.
Студенты-белорусы вели активную деятельность по взаимопомощи и политическую. В противоположность остальным национальным меньшинствам в университете, белорусам удавалось издавать многочисленные газетные статьи, где освещались актуальные политические и общественные вопросы, которые были предметом дискуссии не только в академической среде.
В статье анализируются статистические данные о количестве студнетов в университете, перечислены существовавшие белоруские студенческие организации, представлена студенческая белоруская пресса и ее политические направления.
45 Alma Mater Vilnensis. 1933. Z. 11. S. 103.
Ключевые слова: Университет Стефана Батория 1919-1939, Вильнюс (Вильно), студенчество, межэтнические (межнациональные) отношения, белорусоведение
Information about the article
Author: Srebrakowski, Aleksander, Doctor of Historical Science, Wroclaw University, Wroclaw, Poland, srebrakowski@gmail.com
Title: Byelorussia and Byelorussians in the University of Stephan Bathory in Vilnius.
Abstract: The Stephen Bathory University (USB) in Vilnius functioned in years 1919-1939. It was the smallest state university in pre-war Poland. According to official statistics from 1919 of inhabitants of the territory of Vilnius District comprised 53,6 % of Poles, 21,4 % of Belarusians, 8,1 % of Jews, 6,9 % of Lithuanians, 2,3 % of so called «locals» and 7,7 % of other nationalities. Nevertheless at that time there were no more than 3 % of Belarusian students at the University. In 1919 there were only 5 persons of Belarusian nationality and in 1936 their number rose to 99.
Although they were a small group, Belarusian students conducted intense self-help and political activity. Contrary to other minorities, they published numerous and various articles/press, where they referred to the current political and social issues discussed not only in academic environment.
In this article, which is only a reconnaissance research, the author presents statistics data referring to their presence at the University. Lists of Belarusian student organizations have been mentioned along with Belarusian press and its political directions.
Key words: The University of Stefan Batory 1919-1939, Vilnius (Vilna), students, ethnic (inter-ethnic relations
References (Transliteration):
Eberhardt, Piotr. Polskagranica wschodnia 1939-1945. Warszawa: «Editions Spotkania», 1993. 223 s.
Eberhardt, Piotr. Przemiany narodowosciowe na Bialorusi. Warszawa: «Editions Spotkania», 1994. 181 s.
Filipajtis, Eugeniusz. Lewica Akademicka w Wilnie 1930 - pocz. 1935. Bialystok: Bialostockie To-warzystwo Naukowe, 1965. 71 s.
Januszewska-Jurkiewicz, Joanna. Stosunki narodowosciowe na Wilenszczyznie w latach 1920-1939. Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Sl^skiego, 2010. 710 s.
Mackiewicz, Jozef. Bunt rojstow. Wilno: «Slowo», 1938. 216 s.
Mironowicz, Eugeniusz. Bialorusini i Ukraincy wpolityce obozupilsudczykowskiego. Bialystok: «Trans Humana Wydawnictwo Uniwersyteckie», 2007. 293 s.
Mironowicz, Eugeniusz. Politycy i spoleczenstwo bialoruskie II Rzeczypospolitej wobec idei wlasnego panstwa, in Bialoruskie Zeszyty Historyczne. 1998. Z. 9. S. 50-57.
Ocytko, Malgorzata. Bialoruska spolecznosc w Pradze w okresie mi^dzywojennym. Stan badan, in Repatriacje i migracje ludnosci pogranicza w XX wieku. Stan badan oraz zrodla do dziejow pogranicza polsko-litewsko-bialoruskiego / Red. Marek Kietlinski i Wojciech Sleszynski . Bialystok: «PRYMAT», 2004. S. 24-29.
Opacki, Zbigniew. Reaktywacja czy powstanie? Dyskusje wokol utworzenia Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1918-1919, in Kwartalnik Historyczny. 1998. Nr. 3. S. 49-64.
Paprocka, Wanda. Bialoruskie organizacje spoleczno-kulturalne na Kresach Wschodnich w II Rzeczypospolitej, in Etnografia Polska. 1999. T. XLIII. Z. 1-2. S. 5-20.
Paprocka, Wanda. Szkolnictwo bialoruskie na Kresach Wschodnich w swietle polityki mniejszosciowej
II Rzeczypospolitej, in Etnografia Polska. 1998. T. XLII. Z. 1-2. S. 51-72.
Pilch, Andrzej. «Rzeczpospolita Akademicka». Studenci i polityka 1918-1933. Krakow: «Ksi^garnia Akademicka», 1997. 330 s.
Pilch, Andrzej. Prasastudencka wPolsce 1918-1939. Zarys historyczny. Bibliografia. Krakow: Nakladem Uniwersytetu Jagiellonskiego 1990. 187 s. (Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellonskiego. MI. Prace Historyczne. Zeszyt 96.)
Srebrakowski, Aleksander. Informacja o studentach Bialorusinach studiuj^cych na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, in Belaruska-pol ’skiya arkhivalii: Stan iperspektyvy / Red. Kuz’ma. Kozak. Minsk: «NA RB», 2003. S. 109-114. (Belaruska-Pol’ski Praktykum. Nr. 4.)
Commentarii
Srebrakowski, Aleksander. Litwa i Litwini na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, in Stosunki polsko-litewskie wczoraj i dzis. Historia, kultura, polityka / Pod red. Wandy Krystyny Roman i Joanny Marszalek-Kawy. Torun: Wydawnictwo Adam Marszalek, 2009. S. 105—13б.
Srebrakowski, Aleksander. Struktura narodowosciowa Kresow polnocno-wschodnich II Rzeczypospolitej w latach 1931-1939, in Przemiany narodowosciowe na Kresach Wschodnich IIRzeczypospolitej 1931-1948 / Pod red. Stanislawa Ciesielskiego. Torun: Adam Marszalek, 2003. S. 127-148.
Zamojska, Dorota. Akademicy i urzqdnicy. Ksztaltowanie ustrojupanstwowych szkol wyzszych w Polsce 1915-1920. Warszawa: Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, 2009. S. 79-112.
Zienkiewicz, Tadeusz. Bialorusini na Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie (rekonesans) П Acta Polono-Ruthenica. 2009. T. IX. S. 173-183.
