CC BY
334ББК 63.3(2) Польша; УДК 94(438).04 M. Nagielski
RYWALIZACJA POLSKO-ROSYJSKA W DOBIE POTOPU W KONTEKSCIE WOJNY OBU PANSTW ZE SZWECJ4 W LATACH 1656-1661
Tematem rywalizacji mocarstw w dobie potopu, a w szczegolnosci zmaganiami Rosji i Rzeczypospolitej ze Szwej zajmowalo si^ wielu historykow polskich, rosyjskich, ukrainskich, niemieckich i szwedzkich. Oczywiscie w roznych aspektach tej rywalizacji: militamej, politycznej czy wreszcie gospodarczej zwi^zanej z handlem baltyckim w polowie XVII wieku. Ze starszej literatury wymienmy jedynie A. N. Malcewa1, L. Zaborowskiego2 G. W. Forstena3 czy O. Wajnsztejna4. Z najwazniejszych prac ostatnio wydanych nalezy wymienic autorstwa: B. N. Florii5, A. Kotljarchuka6,
1 Мальцев А. Н. Международное положение Русского государства в 50-х годах и русско-шведская война 1656-1658 гг. // Очерки истории СССР. Период феодализма, XVII в. / Ред. А. А. Новосельский, Н. В. Устюгов. М., 1955. С. 496-505.
2 Заборовский Л. В. Россия, Речь Посполитая и Швеция в середине XVII в. М., 1981.
3 Форстен Г. В. Сношения Швеции и России во второй половине XVII века (1648-1700) // Журнал министерства народного просвещения. 1898. № 165 (февраль). С. 315-317.
4 Вайнштейн О. Л. 1) Русско-шведская война 1655-1660 годов: Историографический обзор // ВИ. 1947. № 3. С. 53-72; 2) Экономические предпосылки борьбы за Балтийское море и внешняя политика России в середине XVII в. // Ученые записки ЛГУ Сер. исторических наук. 1951. Nr 18. С. 157-184.
5 Флоря Б. Н. Русское государство и его западные соседи (1655-1661 гг.). М., 2010.
6 KotljarchukA. In the shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisis of the mid-17th Century. Huddinge, 2006.
© M. Nagielski, 2014
D. I. Iwanowa7, E. I. Kobzarewej8, A. W. Malowa9, R. Fagerlunda10, A. Stadego11, czy R. Frosta12.
Lista autorow zajmuj^cych si^ rywalizacja mocarstw srodkowej Europy o dominaj nad Baltykiem w dobie drugiej wojny polnocnej jest bardzo obszerna i si^ga kilkuset autorow, bior^c pod uwag^ badania cz^stkowe. Gorzej jest z historiografi^. polsk^. i do dzisiaj nadal zachowuj^. swoj^. wartosc prace Z. Wojcika wydane w latach 50. XX w., zwlaszcza jego artykul opublikowany w zbiorze poswi^conym II wojnie polnocnej pt: «Polska a Rosja wobec wspolnego niebezpieczenstwa szwedzkiego w okresie wojny polnocnej 1655-1660»13. Wiele wnosi do rokowan szwedzko-kozackich praca
A. Kerstena o Hieronimie Radziejowskim14, posredniku w tych rokowaniach pomi^dzy Karolem X Gustawem a Bohdanem Chmielnickim15.
Na uwag^ zasluguje takze opracowania K. Bobiatynskiego (dotycz^ce losow twierdzy dyneburskiej w latach 1654-1655, o ktor^. rywalizowaly obie pot^gi: Rosja i Szwecja16) i K. Kossarzeckiego17. Dzialania militarne w dobie potopu najobszerniej przedstawil J. Wimmer18. Wiele wnosi do tematu wydana ostatnio praca historyka ukrainskiego J. Fedoruka19, poswi^cona traktatowi wilenskiemu 1656 r. zawartemu pomi^dzy Rosj^. a Rzeczpospolit^, ktory zmienil na niemal dwa lata uklad sil w
7 Иванов Д. И. Речь Посполитая в планах московских политиков накануне виленских переговоров 1656 года (из истории международного кризиса в Восточной Европе середины XVII века) II Славяноведение. 2003. № 3. С. 52-68.
8 Кобзарева Е. И. Дипломатическая борьба России за выход к Балтийскому морю в 16551661 гг. М., 1998.
9 Малов А. В. Русско-польская война 1654-1667 гг. М., 2006.
10 FagerlundR. Kriget i Osterjoprovinserna 1655-1661. Operationer och krigsanstrangningar pa en brikrigskadeplats under Carl X Gustafs krig. Abo, 1979.
11 StadeA. Geneza decyzji Karola X Gustawa o wojnie z Polsk^. w 1655 r. II Studia i Materialy do Historii Wojskowosci. 1973. T. XIX. Vol. 1. S. 19-91.
12 Frost R. After the Deluge: Poland-Lithuania and the Second Northern War 1655-1660. Cambridge, 1993.
13 Wojcik Z. Polska a Rosja wobec wspolnego niebezpieczenstwa szwedzkiego w okresie wojny polnocnej 1655-1660 II Polska w okresie drugiej wojny polnocnej I Red. K. Lepszy. T. I. Warszawa, 1957. S. 373-377.
14 Kersten A. Hieronim Radziejowski. Studium wladzy i opozycji. Warszawa, 1988.
15 КотлярчукА. Дипломатические отношения Швеции и Украины в 1654-1660 гг.: Шведская историография и источники II Украина и соседние государства в XVII веке: Материалы международной конференции. СПб., 2004. С. 90-107; ФедорукЯ. О. Міжнародна дипломатія і політика України 1654-1657 рр. Львів, 1996.
16 Bobiatynski K. Dyneburg i Inflanty polskie podczas wojny Rzeczypospolitej z Moskw^. w latach 1654-1655 II Zapiski Historyczne. Torun, 2005. T. 70. Z. 2-3. S. 107-123.
17 Kossarzecki K. Szlachta litewska wobec panowania szwedzkiego i moskiewskiego w okresie zalamania Rzeczypospolitej przelomu 1655 i 1656 roku II Z dziejow stosunkow Rzeczypospolitej Obojga Narodow ze Szwecja w XVII wieku I Red. M. Nagielski. Warszawa, 2007. S. 277-301.
18 Wimmer J. 1) Przegl^d operacji w wojnie polsko-szwedzkiej 1655-1660 II Wojna polsko-szwedzka 1655-1660. Warszawa, 1973. S. 127-206; 2) Polska-Szwecja. Konflikty zbrojne w XVI-XVIII wieku. Oswi^cim, 2013. S. 93-222.
19 Федорук Я. Віленський договір 1656 року. Східноєвропейська криза і Україна у середині XVII століття. Київ, 2011.
Commentarii / Статьи
Europie srodkowo-wschodniej. Wobec stale zmieniaj^cej si^ sytuacji polityczno-militarnej w regionie i zaangazowaniu w dzialania militarne coraz wi^kszej liczby panstw (Rzeczpospolita, Szwecja, Moskwa, Brandenburgia, Siedmiogrod, Kozaczyzna Zaporoska, Dania czy Cesarstwo) zwracamy uwag^ jedynie na wybrane momenty, istotne dla ukladu sil w dobie Potopu.
Okres ten ze wzgl^du na istotne wydarzenia na teatrze wojennym mozemy podzielic na nast^puj^ce podokresy:
- geneza i pocz^tkowy przebieg wojny Szwecji z Rzeczpospolita (1654-1655);
- pocz^tek wojny Rosji ze Szwecja — proba zaj^cia Inflant z Ryg^;
- komisja wilenska 1656 r.;
- sojusz polsko-rosyjski skierowany przeciwko Szwecji;
- unia hadziacka 1658 r. i ponowna wojna Rzeczypospolitej z Rosj^; rozejm ze Szwecji w Waliesaar (20 grudnia1658 r.);
- rezygnacja Rosji z walki o Baltyk na rzecz utrzymania zaj^tych prowincji Rzeczypospolitej, w tym Ukrainy. Rosja zatrzymywala w swoich r^kach Dyneburg, co b^dzie istotne w pozniejszych rokowaniach rozejmowych Rzeczypospolit^. z Moskwy w latach 1бб4-1бб7.
Wiemy, iz sukcesy Moskwy w wojnie z Rzeczpospolita w 1654 r. wywolaly olbrzymie zaniepokojenie w Sztokholmie, gdzie po abdykacji krolowej Krystyny wladz^ przej^l Karol X Gustaw. Zdobycie Smolenska (29 wrzesnia 1654 r.) otworzylo przed oddzialami moskiewskimi duze mozliwosci operacyjne, co zaowocowalo zdobyciem szeregu miast i twierdz pogranicza20. Szwecja nie mogla bezczynnie patrzec na zalamanie si^ dotychczasowego ukladu sil w Europie srodkowo-wschodniej i wzrost znaczenia Moskwy, chocby z obawy o swe prowincje nadbaltyckie (Inflanty).
Slusznie oceniano, ze Moskwa po zaj^ciu wschodnich prowincji Rzeczypospolitej uderzy na szwedzkie Inflanty, aby zaj^c porty nad Baltykiem (Rewal, Narw^, Ryg?). Dla historykow szwedzkich, ktorzy badali genez^ decyzji Karola X Gustawa uderzenia w 1655 r. na Rzeczpospolita istotnym bylo wskazanie momentu, gdy zamiast Rosji celem ataku stalo si^ panstwo polsko-litewskie. Pisali na ten temat m. in. N. Eden21, I. Olofsson22,
B. Kentrschynskij23, B. Asard24, H. Landberg25 i A. Stade26. Z polskiej strony najszerzej t£ problematyk^ przedstawil Jan Wimmer27.
20 Zob.: Kroll P. Obrona Smolenska w 1654 r. II Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku I Red. M. Nagielski. Warszawa, 2002. S. 170; Bobiatynski K. Od Smolenska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwy 1654-1655. Zabrze, 2004. S. 63-82.
21 Eden N. Grunderna for Karl X Gustafs anfall pa Polen II Historiks Tidskrift. 1906.
22 Olofsson S. I. Efter Westfaliska freden. Stockholm, 1957.
23 Kentrschynskij B. Karl X Gustav infor krisen i oster 1654-1655 II Karolinska Forbundets. Arsbok, 1956.
24 Asard B. Upptakten till Karl X Gustavs anfall mot Polen 1655 II Karolinska Forbundets. Arsbok, 1970.
25 Landberg H. Krieg pa kredit. Svensk rustningsfinansiering varen 1655 II Carl X Gustaf-studier. T. IV: Carl X Gustaf infor polska kriget. Stockholm, 1969.
26 Stade A. Geneza decyzji... S. 19-91.
27 Wojna polsko-szwedzka 1655-1660 I Red. J. Wimmer. Warszawa, 1973. S. 37-99.
Od polowy 1654 r. tak szwedzki monarcha, jak Rada Panstwa z niepokojem obserwowali zalamanie si^ Rzeczypospolitej na teatrze wschodnim (upadek Smolenska, kl^ski sil koronnych na Ukrainie). Jak to juz wykazal A. Stade, «czynnik rosyjski» odegral decyduj^c^. rol^ w podj^ciu przez Karola X Gustawa decyzji o uderzeniu na Rzeczpospolit^. latem 1655 r. Dlugo jednak rozpatrywano wariant rosyjski, wiedz^c, ze glownym przeciwnikiem Szwecji b^dzie Moskwa, dla ktorej pocz^wszy od Iwana IV Groznego opanowanie Inflant z Ryg^. bylo priorytetem w polityce baltyckiej. Raporty rezydenta szwedzkiego w Moskwie, Johanna de Rodesa wskazywaly, ze po sukcesach militarnych odniesionych w 1654 r. Aleksy Michajlowicz swoj wzrok skierowal w strong Inflant28.
Tym bardziej, ze w sferze handlowej stale dochodzilo do incydentow, a Szwedzi d^zyli do ograniczenia wymiany handlowej towarow przez Archangielsk, promuj^c wlasne porty (Rewal, Narw^). St^d utrudniano kupcom rosyjskim kontakty z Lubek^, co w konsekwencji spowodowalo reakj ze strony rosyjskiej, jak^. bylo podniesienie cel na towary szwedzkie (1649). W ekspansji w kierunku Baltyku Moskwie na drodze nie stala Rzeczpospolita, posiadaj^ca jedynie skromny fragment Inflant z Krzyzborkiem i Lucynem, a Szwecja pragn^ca zmonopolizowac wymiany handlow^. Rosji z Europe zachodni^. przez wlasne porty.
Szwedzi obawiali jednak Rosji. W trakcie przygotowan do wojny z Polsk^ gubernator Inflant, Gustaw Horn przeciwny byl wzmacnianiu sil szwedzkich przy granicy rosyjskiej, aby nie prowokowac s^siada. Polityka Karola X Gustawa byla jasna, a potwierdzeniem byly listy kanclerza Erika Oxenstierny, ktory pisal, ze za wszelk^. cen^ nalezy «odeprzec Moskala od Baltyku» i nie dopuscic «aby postawil stop^ w Kurlandii lub na wybrzezu morskim». St^d zlecono G. Hornowi, aby zabiegal o dobre stosunki z obywatelami wojewodztw wschodnich Rzeczypospolitej przylegaj^cych do Inflant, ktorzy w razie silnego nacisku wojsk moskiewskich mogli zwrocic si^ o pomoc do Szwedow o tzw. «rycersk^. przyslug^»29. Zabiegi szwedzkie wobec nowej ofensywy wojsk carskich w
1655 r. padly na podatny grunt czego dowodem uklady w Jaszwojnach i Kiejdanach. Odr^bn^. kwesti^. byla sprawa Dyneburga, ktorego Karol X Gustaw nie zamierzal oddac Rosjanom i st^d wczesniejsze decyzje jego zaj^cia przez sily szwedzkie przed glownymi dzialaniami w Rzeczypospolitej (kwiecien 1655 r.).
Szukano sprzymierzencow, tak na wypadek wojny z Polsk^, jak i z Rosj^, kontynuuj^c rozmowy z Kozaczyzn^. zaporosk^. Bohdana Chmielnickiego. Swiadczy
o tym misja o. Daniela — wyslannika hetmana zaporoskiego do Sztokholmu, ktorego dlugo przetrzymywano, oczekuj^c na przybycie posla polskiego Andrzeja Morsztyna do Szwecji. Dla posla francuskiego d’Avangoura jasnym bylo, ze B. Chmielnicki i jego sily mogly byc istotnym partnerem dla Szwedow, tak w przypadku wojny z Rzeczypospolit^, jak Moskw^.. Usztywnienie stanowiska Jana Kazimierza i brak pelnomocnictw Morsztyna do rozmow przes^dzily spraw^30 — Szwedzi uznali ze trzeba korzystac z oslabienia
28 Stade A. Geneza decyzji... S. 47-48.
29 Stade A. Geneza decyzji. S. 51-52.
30 Zob.: Wojcik Z. Akta poselstw Morsztyna oraz Leszczynskiego i Naruszewicza do Szwecji w roku 1655 // Teki Archiwalne. T. V. Warszawa, 1957. S. 57-129.
Commentarii / Cmambu
Rzeczypospolitej i zaj^c Prusy Krolewskie w ramach dawnego programu «dominium Maris Baltici», gdyz inaczej przypadn^. one Rosji.
St^d nie dziwi polecenie Karola X Gustawa wydane G. Hornowi, aby unikal wszelkich zadraznien ze strong rosyjsk^ a jednoczesnie robil wszystko, zeby nie dopuscic Rosjan do Baltyku, zajmuj^c strategiczne twierdze w Kurlandii i Dyneburg. St^d bacznie przygl^dali si^ Szwedzi w 1655 r. zimowo-wiosennej ofensywie Radziwillow, ktora miala odepchn^c Rosjan za Dniepr i odzyskac utracone w 1654 r. tereny. Z badan A. Stadego wynika, ze decyzja uderzenia na Rzeczypospolit^. zostala podj^ta na przelomie marca i kwietnia 1655 r., a istotny wplyw miala nieudana wyprawa wojsk polsko-litewskich i przygotowania wojsk carskich do nowej ofensywy na zachodnie prowincje Rzeczypospolitej31.
Szczegolnie istotny spraw^ dla Szwedow bylo zaj^cie Dyneburga i nie dopuszczenie don sil rosyjskich. Wyslannik monarchy szwedzkiego, Johann Rosenlindt przekazal G. Hornowi rozkaz zaatakowania Dyneburga, gdy zaistnieje niebezpieczenstwo zaj^cia tej twierdzy przez Rosjan. Nieudana kampania Radziwillow na Litwie i nowa ofensywa sil moskiewskich w kierunku Wilna i Dyneburga zwiastowaly dalsze kl^ski Rzeczypospolitej na teatrze wschodnim. St^d, jak twierdzy historycy szwedzcy, «czynnik rosyjski» w miar^ sukcesow Moskwy odgrywal coraz wi^ksz^. rol^ w przygotowaniach Karola X Gustawa do wojny z Rzeczypospolit^.. Badania Edena, Kentrschynskiego i Stadego potwierdzaj^. ten stan rzeczy.
Zwyci^ska ofensywa letnia sil moskiewskich w 1655 r. oznaczala nie tylko grozb? zaj^cia calego Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego z Inflantami przez Moskwy, ale powazne zagrozenie takze dla Szwecji. Wiemy jednak, ze sami Polacy przyspieszyli decyzji Karola X Gustawa, ktory w zamian za «rycersk^. przyslug^» sklonny byl wspomoc Rzeczypospolit^. w wojnie z Moskwy ale oczywiscie nie za darmo. Cen^. byly Prusy Krolewskie, ust^pienie skrawka polskich Inflant i zrzeczenie si^ przez Jana Kazimierza praw do tronu szwedzkiego. Obawa, ze Rosjanie uprzedz^. Szwedow w zajmowaniu nie tylko prowincji litewskich, ale i koronnych, towarzyszyla elicie szwedzkiej przy opracowywaniu kampanii 1655 r. Mimo czynionych prob zneutralizowania Rosji przez dyplomaj szwedzk^, Karol X Gustaw nie byl pewny, jaka b^dzie reakcja Aleksego Michajlowicza, gdy rozpocznie kampani^ w Polsce. Szwedow spotkalo niejedno zaskoczenie ze strony Rosjan i to juz na przelomie 1655I1656 r.
Na drodze do opanowania polskich Inflant, tak dla Rosji, jak Szwecji, stal Dyneburg, gdyz niewielkie zamki w Rzezycy czy Lucynie nie stanowily powazniejszej przeszkody dla armii operjcych na tym terenie. Dowiodla tego kampania 1654 r., gdy Rosjanie korzystaj^c z braku silnych zalog w polskich Inflantach, zaj^li niemal cala Latgali^ z Rzezycy i Lucynem, ale bez Dyneburga. St^d warto przyjrzec si^ losom Dyneburga, ktory byl obiektem rywalizacji Rosji, Szwecji i Rzeczypospolitej przez caly okres trwania wojny polsko-rosyjskiej w latach 1654-1667. Zaloga twierdzy byla nieoplacana od wielu lat i w przededniu wojny z Moskwy liczyla zaledwie 120 osob piechoty pod dowodztwem mjra Teofila Bolta.
31 Wypraw? t^ opisal: Bobiatynski K. Od Smolenska do Wilna. S. 133-197.
Drug^. prob^ zdobycia Dyneburga Rosjanie podj^li wiosn^. 1655 r., gdy 28 kwietnia rozpocz^li now^. ofensyw^. i korpus dowodzony przez wybitnego dyplomat^ Afanasija Ordina-Naszczokina ruszyl do Inflant. Januszowi Radziwillowi udalo si^ przyslac posilki w postaci dragonii i piechoty, a takze jazd^ pod komend^. oboznego litewskiego Samuela Komorowskiego. Blokada twierdzy zostala przerwana i sily rosyjskie w maju
1655 r. odst^pily spod Dyneburga, kierjc si^ na Rzezyc^. Uderzenie na Dyneburg Rosjan wywolalo kontrakj ze strony Szwedow, zdobycie twierdzy powierzono gen. Gustawowi Adolfowi Loewenhauptowi, ktory dowodzil czterotysi^cznym korpusem.
Po zaledwie tygodniowym obl^zeniu, 11 lipca, Dyneburg poddal si^ Szwedom. Hetman wielki litewski J. Radziwill zamierzal w zwi^zku z tym wytoczyc procesu Boltowi za zbyt pospieszne wydanie twierdzy w r^ce Szwedow. Byl to powazny cios dla Rosjan, ktorzy przygotowywali korpus Ordina-Naszczokina do kolejnego ataku na twierdzy. Jak pisal Pufendorf w swoim dziele «De rebus a Carolo Gustavo Sveciae Rege»: «Moskali dr^czylo tez zaj^cie przez Szwedow Dyneburga, ktory, choc daremnie probowali go zaj^c, uznali juz za swoje miasto. Komorowski odparl bowiem Naszczokina, ktory nadchodzil juz, by opanowac to miasto. Dlatego z powodu zaj^cia Dyneburga Lewenhaupt wyslal listy do Naszczokina przez tlumacza Rosenlindta, swiadcz^c, iz stalo si^ tak nie dla obrazenia Moskali, lecz dla ochrony granic Inflant»32. Oczywiscie takiego tlumaczenia nie mogla przyj^c strona rosyjska, zwlaszcza wobec rozpocz^tych ukladow Szwedow z Radziwillami, zakonczonych ukladem kiejdanskim poddaj^cym Litw^ Karolowi X Gustawowi. St^d zdecydowano si^ kilka miesi^cy pozniej na rozpocz^cie dzialan przeciwko Szwecji i skierowano korpus Semena Streszniewa spod Witebska, aby zaj^l Dybenurg.
Na czele zalogi szwedzkiej stal pplk Johan Willigman, ktory nie byl w stanie obronic twierdzy; Rosjanie miasto zdobyli, a zalogi wyrzni^to «do nogi» (28 lipca - 10 sierpnia
1656 r.). Pufendorf barwnie opisal obron^ Dyneburga i heroiczn^. postaw? jego dowodcy, ktory «gdy stwierdzil, ze nie ma juz nadziei, wolal rzucic si^ w plomienie, niz wpasc w r^ce Moskali»33. Twierdzy przemianowano na Borysoglebowsk i wprowadzono w mury siln^. zalogi pod dowodztwem Fefilatjewa. Losy Dyneburga, ktory byl obiektem stalej rywalizacji Szwecji Rosj^. i Rzeczpospolit^. wskazuj^, ze do jego utrzymania strona rosyjska przykladala duze znaczenie. Na mocy pokoju w Kardis (1 lipca 1661 r.) pozostawal on nadal w obr^bie Panstwa Moskiewskiego, a dopiero po traktacie andruszowskim (30 stycznia 1667 r.) wrocil w granice Rzeczypospolitej.
Po zdobyciu Kokenhausen i wyci^ciu zalogi pplka Sperlinga, wojska rosyjskie ruszyly na Ryg?, zdobywaj^c szance kolo Kircholmu. Apetyty dowodztwa moskiewskiego byly duze wobec zaangazowania sil szwedzkich na terytorium Korony. W sierpniu 1656 r. Rosjanie rozpocz^li ostrzal miasta, licz^c na jego szybk^. kapitulaj Rygi bronil silny garnizon pod komend^. Magnusa Gabriela de la Gardie. Pufendorf tak opisal barwnie pocz^tek obl^zenia twierdzy: «po wzniesieniu baterii Moskale otworzyli ogien z dzial na miasto i obrzucili je bombami zapalaj^cymi, przy czym budynki poniosly wi^ksze
32 Pufendorf S. Siedem ksi^g o czynach Karola Gustawa krola Szwecji I Oprac. W. Krawczuk. Warszawa, 2013. S. 114-115.
33 Pufendorf S. Siedem ksi^g... S. 182.
Commentarii / Статьи
szkody niz ludzie. Kontynuowano ten ostrzal w dzien i w nocy, przez cale obl^zenie. Pewnej nocy Moskale podj^li atak na wzniesiony na drugim brzegu Dzwiny szaniec Cobron [Kobron-Schanze], zostali jednak tak odparci przez majora Heidemanna, ktory tam dowodzil, ze juz potem nie odwazyli si^ podj^c tam cos wi^cej. Poza tym dost^pu bronily wody wyplywaj^ce z przerwanej tamy»34. Twierdzy bronily skutecznie nie tylko umocnienia, ale i naturalne przeszkody w postaci rozlewisk Dzwiny, a takze stale wypady zalogi na szance moskiewskie. St^d Aleksy Michajlowicz nakazal umocnienie glownego obozu swych wojsk narazonych na wycieczki zalogi oraz usypanie nowych baterii od strony rzeki. W pocz^tkach pazdziernika 1656 r. jeden z takich wypadow pod dowodztwem pplka Henryka Alvendehla i Zeddelmana (dowodz^cych rajtari^. i dragoni^) nie tylko dotarl do obozu rosyjskiego, ale mial rozbic az 5 regimentow wroga i zabic ponad 2000 zolnierzy, co wydaje si^ malo prawdopodobne. Wzi^to takze do niewoli pulkownika w sluzbie moskiewskiej Juliusa Sieclera.
I choc car zostal zmuszony do zwini^cia obl^zenia 5 pazdziernika 1656 r., to dzialaj^ce na terenie Inflant inne korpusy carskie mogly si^ pochwalic zaj^ciem waznych twierdz — Kokenhausen i Dorpat. Szczegolnie Dorpat bylo cennym nabytkiem dla Moskwy, gdyz jego zaj^cie przecinalo komunikaj pomi^dzy Ryg^. a Rewalem. Jak zanotowal Pufendorf kilka razy Szwedzi probowali przyjsc z pomoc^. obl^zonemu miastu, lecz nadaremnie. Oto co czytamy w jego dziele slawi^cym czyny monarchy szwedzkiego: «Bengt Horn kilka razy ruszal z Revala by wesprzec Dorpat i dotarl juz o mil^ od miasta. Moskale wyszli mu jednak naprzeciw wszystkimi oddzialami i zmusili do odwrotu»35.
Widzimy wi^c, ze polityka Karola X Gustawa odwlekania wojny z Rosj^. do czasu wyjasnienia sytuacji w Rzeczypospolitej nie powiodla si^ (nieudane poselstwo do Moskwy Gustawa Bielke, Alexandra von Essen oraz Filipa von Krusenstierny) wobec nieufnosci Moskwy w stosunku do Karola X Gustawa rozpoczynaj^cego dzialania wojenne w Rzeczypospolitej. Jak podkresla B. Floria punktow spornych z Krolestwem Szwecji bylo wiele — w tym takze rozpocz^cie przez monarchy szwedzkiego za posrednictwem Hieronima Radziejowskiego rozmow z hetmanem wojska zaporoskiego Bohdanem Chmielnickim. Listy monarchy szwedzkiego kierowane do tego ostatniego, pokazali stronie moskiewskiej polscy komisarze w trakcie negocjacji pod Wilnem j esieni^.
1656 r. Rozmowy wyslannika hetmana, ojca Daniela ze Szwedami przyj^to w Moskwie bardzo negatywnie, utrudniaj^c dyplomatom B. Chmielnickiego kontakty z dworem sztokholmskim (brak zgody na przepuszczenie poselstw przez swoje terytorium). Drugi etap walki o dost^p do Baltyku skonczyl si^ jedynie polowicznym sukcesem Aleksego Michajlowicza. Choc zaj^to rejon Keksholmu i Noterburg, a takze Dyneburg, Dorpat i Kokenhausen, w r^kach szwedzkich pozostawala nadal perla Inflant szwedzkich — Ryga z ujsciem Dzwiny, blokuj^ca skutecznie dalsze post^py wojsk rosyjskich36.
Konflikt ze Szwecji zaowocowal prob^. zawarcia armistitium pomi^dzy pozostaj^cymi w stanie wojny Rzeczypospolit^. i Moskwy. Rosjanie nie byla w stanie
34 Pufendorf S. Siedem ksi^g... S. 184-185.
35 Pufendorf S. Siedem ksi^g... S. 186.
36 Bobiatynski K. Dyneburg. S. 119-123.
walczyc na dwa fronty, a w tym czasie priorytetowo traktowali walk^ o dost^p do Baltyku. St^d zdecydowali si^ na rozmowy z komisarzami polsko-litewskimi w Niemiezy pod Wilnem jesieni^. 1656 r. Strona rosyjska od dawna sondowala w tej mierze elity litewskie, rozpoczynaj^c rozmowy z hetmanami: Wincentym Gosiewskim, a nast^pnie z Pawlem Sapieh^37. Rozmowy prowadzone przy mediacji poslow cesarskich (Allegretto di Alegrettiego i Teodora Lorbacha) doprowadzily do zawarcia sojuszu antyszwedzkiego w zamian za wybor cara Aleksego Michajlowicza na krola Rzeczypospolitej jeszcze za zycia Jana Kazimierza Wazy. Obie strony zobowi^zywaly si^ do nie podejmowania rokowan ze Szwej bez zgody partnera.
Uklad ten dawal Moskwie woln^. r^k^ w dalszych dzialaniach przeciwko Szwecji w Inflantach, co wskazywalo na glowny cel strategiczny cara — zdobycie Rygi i innych portow szwedzkich, wykorzystuj^c zaangazowanie Karola X Gustawa w wojn^ z Rzeczypospolit^. na obszarze Korony. Rokowania w Niemiezy zmienialy sytuaj na teatrze wschodnim, a sam traktat doczekal si^ osobnej monografii w postaci pracy Jaroslawa Fedoruka38. W trakcie rozmow polska delegacja wielokrotnie poruszala kwesti^ powrotu wojska zaporoskiego z B. Chmielnickim pod wladz^ Rzeczypospolitej, na co stanowczo odmownie reagowala strona rosyjska, nie dopuszczaj^c delegacji kozackiej do rozmow pod Wilnem39.
Traktat wilenski byl duzym sukcesem Rzeczypospolitej, gdyz za cen^ wyboru cara Aleksego Michajlowicza strona polska zyskala mozliwosc przyst^pienie wszystkimi silami do walki ze Szwedami w celu odzyskania utraconych prowincji i zakonczyla wojn^ na dwa fronty. W rzeczywistosci od samego pocz^tku nie brano powaznie wyboru cara na tron Rzeczypospolitej; w gr^ bowiem wchodzilo przyj^cie przezen wyznania rzymsko-katolickiego, a to nie wchodzilo w rachub^. Jak wiemy, na sejmie walnym 1658 r., gdy decydowaly si^ losy traktatu z Niemiezy, wystarczyl protest duchowienstwa do utr^cenia kandydatury cara do tronu po smierci Jana Kazimierza Wazy. Nie oznaczalo to wcale, ze na dworze krolewskim nie scieraly si^ stronnictwa, ktore odmiennie widzialy wspolprac^ Rzeczypospolit^. z Moskw^. i dalsz^. wojn^ ze Szwej
Klimat wsrod elit politycznych Rzeczypospolitej po nieudanej batalii warszawskiej (28-30 lipca 1656 r.) oddaj^. dwa elaboraty dotycz^ce dalszej polityki panstwa napisane przez kanclerza koronnego Stefana Korycinskiego oraz podskarbiego wielkiego koronnego Boguslawa Leszczynskiego. Kanclerz byl zdecydowanym przeciwnikiem rozejmu z Moskw^, gdyz nie dawal on gwarancji na powrot Ukrainy w granice Rzeczypospolitej, ani na uspokojenia rebelii Chmielnickiego. Stwierdzal wprost: «wojna moskiewska lacniej si^ prowadzic moze, bo ta zawsze szcz^sliwsza bela Polakom. Jest co u nich wzi^c, jest i co nabyc. Do szwedzkiej wojny malo serca i umiej^tnosci mamy»40.
37 Zob.: Rachuba A. Pawel Sapieha wobec Szwecji i Jana Kazimierza (IX.1655-II.1656) II Acta Baltico-Slavica. 1977. T. XI. Wroclaw, S. 81-107; por.: Заборовский Л. В. Великое княжество Литовское и Россия во время польского Потопа (1655-1656 гг.). М., 1994. C. 75-111.
38 ФедорукЯ. Віленський договір. C. 323-442.
39 Федорук Я. Віленський договір. C. 458-459.
40 Zdanie JMP. kanclerza wielkiego koronnego okolo Rzeczypospolitej in octobri 1656 II Plebanski J. K. Jan Kazimierz Waza. Marya Gonzaga. Dwa obrazy historyczne. Warszawa, 1862. S. 312-330.
Commentarii / Статьи
Uwazal, ze nalezy rozpocz^c rozmowy ze Szwedami, choc zdawal sobie spraw^, ze Karol X Gustaw postawi warunek przekazania mu Prus Krolewskich. Projekt bowiem elekcji tak cara lub jego syna na tron Rzeczypospolitej byl zdaniem Korycinskiego zbyt wysok^. cen^. za armistitium na wschodnim teatrze wojny. Stawial zatem na sojusz ze Szwecji skierowany przeciwko Moskwie dla odzyskania zaj^tego przez sily moskiewskie Wielkiego Ksi^stwa Litewskiego. Inaczej spraw? widzial podskarbi koronny. Stanowczo opowiadal si^ za sojuszem z Moskw^. i elekj carewicza na tron polsko-litewski, co wzmocni Rzeczypospolit^, przywroci utracone prowincje bez dlugoletniej wojny, zneutralizuje Kozakow Chmielnickiego oraz pozwoli wyprzec Szwedow z Prus Krolewskich i innych zaj^tych jeszcze prowincji koronnych. Byl przekonany, ze Moskwa wi^z^c sily szwedzkie w Karelii, Ingrii i Inflantach umozliwi Rzeczypospolitej wyparcie Szwedow z zaj^tych terytoriow i ulatwi przygotowywan^. kampani^ w Prusach41.
Decyzja Jana Kazimierza i elit panuj^cych w Rzeczypospolitej, aby zawrzec antyszwedzki sojusz z Moskw^ wyplywala z przekonania, ze Szwecja wspierana przez dyplomaj francusk^. nie b^dzie sklonna rezygnowac ze swoich nabytkow w Prusach. Porazki, jakie ponosily sily polsko-litewskie (Warszawa, Filipow) spowodowaly, ze polski monarcha zdecydowal si^ na wyrazenie zgody na elekj cara na tron Rzeczypospolitej, a w resolutii cathegorica dla swych komisarzy napisal: «naprzod oznajmiamy, ze pokoj z Moskw^ potrzebniejszy rozumiemy, niz ze Szwedami i zawrzec go koniecznie chcemy». Traktat zobowi^zywal obie strony do nie zawierania separatystycznego pokoju ze Szwedami. Na tym etapie dzialan doby potopu dla obu panstw glownymi celami bylo wyparcie Szwedow z poludniowych wybrzezy Morza Baltyckiego: dla Koroniarzy odblokowanie arterii wislanej poprzez odzyskanie Prus Krolewskich, a dla Moskwy opanowanie Inflant z Ryg^. Odpowiedzi^. strony szwedzkiej na traktat wilenski byl przygotowany przez jej dyplomaj traktat w Radnot (б grudnia 1656 r.), a podpisali go obok Karola X Gustawa, ksi^z^ siedmiogrodzki Jerzy II Rakoczy, elektor Fryderyk Wilhelm, Boguslaw Radziwill oraz hetman wojska zaporoskiego Bohdan Chmielnickiego. Ten ostatni wbrew stanowisku Aleksego Michajlowicza. Realizacja traktatu radnockiego w 1657 r. zakonczyla si^ kl^sk^. wszystkich sygnatariuszy, podczas gdy traktat wilenski przyniosl Rzeczypospolitej namacalne korzysci w postaci odzyskania wielu prowincji koronnych i miast (Krakow), a takze umozliwil przygotowanie kampanii w Wielkopolsce. Zmusil jednoczesnie Szwedow do obrony swego stanu posiadania w Koronie i Inflantach, co doprowadzilo do utraty przez nich kilku istotnych twierdz w Prusach Krolewskich na czele z Toruniem (grudzien 1658 r.)42.
Slusznie B. Floria zauwazyl, ze Aleksy Michajlowicz mimo podpisanego traktatu wilenskiego, nie spieszyl si^ z rozpocz^ciem nowej kampanii w Inflantach, nieufnie odnosz^c si^ do strony polskiej, ktora w 1657 r. rozpocz^la proby pozyskania
41 B. Leszczynski do kanclerza S. Korycinskiego z 12 pazdziernika 1656 roku II Plebanski J. K. Jan Kazimierz... S. 330-338.
42 Nagielski M. Koncepcje prowadzenia dzialan przeciwko Szwedom w dobie potopu w latach 1655-1660 II Z dziejow stosunkow Rzeczypospolitej Obojga Narodow ze Szwecji w XVII wieku I Red. M. Nagielski Warszawa, 2007. S. 178.
Kozaczyzny, inicjuj^c rozmowy z B. Chmielnickim. Nie przypadkiem zalecano A. Ordin-Naszczokinowi nawi^zanie kontaktu ze Szwedami celem zawarcia zawieszenia broni, a pismo J. K. Czerkasskiego do gubernatora Inflant Magnusa de la Gardie z 28 marca 1657 r. wskazywalo, ze Rosjanie sugeruj^. zawarcie armistitium do 1 lipca 1657 r. i podj?cia rozmow przez komisarzy obu stron w miejscu polozonym pomi?dzy Dorpatem (Juriewem) a Wolmarem (Walmier^). Jednak walki na pograniczu rozgorzaly juz w marcu 1657 r., gdyz Szwedzi rozpocz?li zajmowanie dalszych ziem litewskich, ktore za swoj^. stref? wplywow uznawala Moskwa. Stala korespondencja pomi?dzy A. Ordin-Naszczokinem, a hetmanem polnym litewskim W. K. Gosiewskim wskazuje, ze pracowano nad wspoldzialaniem sil obu stron przeciwko Szwedom, tak w Inflantach, jak na Litwie. Z kolei oskarzany o brak wspoldzialania z silami litewskimi A. Ordin-Naszczokin ripostowal, ze jego korespondencja ze Szwedami ma na celu wysondowanie sytuacji w Rydze i planow dowodztwa szwedzkiego. Przebywal bowiem stale w Kokenhausen, sk^d od marca
1657 r. wysylal podjazdy w kierunku pozycji korpusu szwedzkich de la Gardiego. Nieufnie odnoszono si? do strony litewskiej, gdyz do Moskwy docieraly wiesci
0 kontaktach W.K. Gosiewskiego z Ryg^. w celu zaj?cia jej przez sily litewskie. Tymczasem Ryga byla glownym celem kampanii w Inflantach wojsk moskiewskich. Rzeczywiscie takie proby negocjacji mialy miejsce a Gosiewski jesieni^. 1657 r. probowal opanowac szaniec Kobron polozony po drugiej stronie Dzwiny, aby zastraszyc mieszkancow Rygi i zmusic ich do kapitulacji.
Atak si? nie powiodl, ale Litwini przeszli Dzwin? i stan?li mi?dzy Ryg^. a Kokenhausen, «by zamkn^c z daleka Ryg?. W tym celu odbudowali szaniec kolo Kircholmu», ale pozostawiona tam zaloga zostala wyci?ta przez plka Henryka Alfendeela, gdyz Litwini nie zd^zyli si? obwarowac. Wykorzystjc trudne polozenie zalog szwedzkich, gloduj^cych wobec zlej aprowizacji, hetman litewski W. K. Gosiewski
9 grudnia 1657 r. zaz^dal od komendanta gen. Simona Grundela-Helmfelta, aby poddal Ryg?, «obiecuj^c, iz mieszczanie zachowaj^. swoje przywileje i groz^c ostatecznym zniszczeniem, gdyby zwloczyli. Odpowiedziano mu: Szwedzi nie s^. tak wiarolomnymi ludzmi jak Litwini»43. Blokada miasta trwaj^ca do konca grudnia 1657 r. nie przyniosla oczekiwanych rezultatow, wzbudzila zas duz^. nerwowosc po stronie moskiewskiej
1 reakcj? A. Ordin-Naszczokina, ktory uwazal, ze Inflanty byly celem dzialan wojsk moskiewskich.
Strona polsko-litewska, maj^c nie zakonczon^. wojn? ze Szwej i koniecznosc odzyskania Prus Krolewskich, niemal przez caly 1658 r. prowadzila rokowania z Moskwy aby oddalic w czasie ponowne starcie na wschodzie, ktore prowadzilo do wznowienia wojny na dwoch frontach. Po wielu debatach monarchy z rad^. senatorow postanowiono zwodzic nadal cara nadziej^. elekcji, a jednoczesnie rozpocz^c rokowania z nowym hetmanem wojska zaporoskiego Iwanem Wyhowskim44, probuj^c w ten sposob odzyskac Ukrain? dla Rzeczypospolitej. Z kolei dla uspokojenia strony moskiewskiej dalsze
43 PufendorfS. Siedem ksi^g... S. 314.
44 Zob.: Kroll P. Iwan Wyhowski hetman zaporoski // Hetmani zaporoscy w sluzbie krola i Rzeczypospolitej / Red. P. Kroll, M. Nagielski, M. Wagner. Zabrze, 2010. S. 268-270.
Commentarii / Cmambu
kontakty z Moskw^. nakazano hetmanowi polnemu litewskiemu W. K. Gosiewskiemu45. Ten dlugo byl postrzegany przez wladze w Moskwie jako realizator umowy wilenskiej z 1656 r., a dyplomaci carscy starali si? nawet pozyskac w 1657 r. i 1658 r. hetmanow litewskich do idei zerwania unii, gdyby Koroniarze przestali honorowac traktat wilenski. W Rzeczypospolitej zdania wzgl?dem wojny lub pokoju ze Szwej byly podzielone, co stymulowalo stosunek do Panstwa Moskiewskiego przed sejmem 1658 r. Swiadcz^.
o tym pisma polityczne kolportowane wsrod szlachty jak chocby: «Dyskurs polityczny przed sejmem wielkim warszawskim, z kim grontowniej zawrzec pokoj: czy-li z Moskwicinem albo Szwedem?» czy «Speculum prawdziwe synom koronnym in hac podczas sejmu calamitate zostaj^cym roku 1658»46.
Moskwa zdawala sobie spraw?, ze strona polsko-litewska gra na zwlok?, st^d przybyly do Warszawy posel carski, poddjaczy Larion Iwanow wzywal listem carskim komisarzy Rzeczypospolitej do dalszych rozmow dotycz^cych sukcesji, ktore mialy byc prowadzone pod Wilno47.
Sytuacj? Rzeczypospolitej w 1658 r. poprawily wydarzenia jakie mialy miejsce na teatrze ukrainskim, na ktorym Wyhowski rozpocz^l dzialania przeciwko Moskwie, a krol szwedzki Karol X Gustaw skierowal swoj^. uwag? na Dani?, co wydatnie zmniejszylo zaangazowanie sil szwedzkich w Prusach Krolewskich. Dlatego tez rokowania komisarzy polsko-rosyjskich trwaj^ce od 26 wrzesnia do 19 pazdziernika nie przyniosly oczekiwanych rezultatow, gdyz obie strony usztywnily swe stanowiska — Moskwa w sprawie elekcji Aleksego Michajlowicza na krola Rzeczypospolitej, a komisarze polsko-litewscy wzgl?dem zwrotu przez cara zaj?tych terytoriow.
Tym bardziej, ze rozmowy nie oznaczaly zaniechania przez obie strony konfrontacji militarnej, a sily litewskie P. Sapiehy z rozkazu Jana Kazimierza zacz?ly oczyszczanie z oddzialow rosyjskich lewego brzegu Niemna. Delegacja rosyjska godzila si? jedynie na zwrot zaj?tych ziem po Berezyn?, co nie zadowalalo komisarzy Rzeczypospolitej. Zawarcie ugody hadziackiej z hetmanem zaporoskim Iwanem Wyhowskim jeszcze bardziej usztywnilo postaw? Jana Kazimierza, ktory wr?cz zakazywal swym komisarzom podpisywac traktat. Zdaniem J. D^browskiego jesieni^. 1658 r. dwor krolewski, wobec wznowienia wojny szwedzko-dunskiej i rozpocz?ciu dzialan sil kozacko-tatarskich przeciwko Moskwie na Ukrainie, mogl uznac, ze pora wojenna juz min?la i nie istnieje zagrozenie dla Litwinow, obawiaj^cych si? wznowienia dzialan przez Moskw? na teatrze wschodnim48. Z kolei komisarze moskiewscy opuszczaj^c Wilno faktycznie oddalili szanse elekcji vivente rege ich wladcy; ktory na dodatek nie wyslal poselstwa w tej sprawie na sejm walny w 1658 r.
45 Dqbrowski J. Polsko-moskiewskie rokowania pokojowe w 1658 roku II Rzeczpospolita w latach potopu I Red. J. Muszynska, J. Wijaczko. Kielce, 1996. S. 93-96.
46 Ochmann-Staniszewska S. Pisma polityczne z czasow panowania Jana Kazimierza. T. 1. Wroclaw, 1989. S. 213-216, 217-219.
47 Dqbrowski J. Polsko-moskiewskie. S. 101.
48 Dqbrowski J. Polsko-moskiewskie. S. 106-107. — Sami Litwini jednak w obawie przed powtorzeniem sytuacji z lat 1654-1655 optowali za porozumieniem z Moskw^, ale zwyci?zylo stanowisko Koroniarzy, ktorych popieraly dyplomacje Watykanu, Wiednia i niemal cale duchowienstwo zaniepokojone skutkami elekcji cara na tron Rzeczypospolitej.
Nie zrealizowanie postanowien traktatu wilenskiego odnosnie elekcji cara oraz podpisanie unii hadziackiej przez Stanislawa Bieniewskiego z nowym hetmanem wojska zaporoskiego Iwanem Wyhowskim spowodowaly wznowienie wojny z Moskw^. na teatrze wschodnim49. Sklonilo to wladze moskiewskie do szukania porozumienia ze Szwej gdyz priorytetem stawalo si? utrzymanie zdobyczy na Rzeczypospolitej z lat 1654-1655. Wyraznym symptomem rozpocz?cia nowego etapu relacji z Rzeczypospolit^. bylo rozbicie przez Rosjan korpusu wojska litewskiego dowodzonego przez hetmana polnego litewskiego W.K. Gosiewskiego pod Werkami 21 pazdzierniku 1658 r. przez sily G. Dolgorukiego50.
Dla Moskwy utrzymanie w swojej strefie wplywow Ukrainy bylo bowiem priorytetem w dobie rywalizacji z Rzeczypospolit^; st^d wobec wznowienia dzialan wojennych, zdecydowano si? ograniczyc skal? zaangazowania w Inflantach. Ponownie teatr bialoruski i ukrainski znalazly si? centrum uwagi dowodztwa moskiewskiego. Hadziacz oraz kl?ska wojsk moskiewskich dowodzonych przez A. Trubeckiego pod Konotopem (8-9 lipca 1659 r.)51 wymuszaly dla ratowania zaj?tych prowincji litewskich i Lewobrzeznej Ukrainy dalsze decyzje ograniczaj^ce operacje w Inflantach. Kozaczyzna przez niemal dwa lata dzwigala ci?zar walk z Moskwy (1658-1659), bez nalezytego wsparcia ze strony Rzeczypospolitej, dla ktorej priorytetem bylo odzyskanie Prus Krolewskich i odblokowanie arterii wislanej dla handlu zbozowego. Z kolei Moskwa nie mogla skupic swych sil na teatrze inflanckim z powodu rozpocz?cia nowej fazy dzialan na teatrze wschodnim z Rzeczypospolit^. Ten teatr wysun^l si? na plan pierwszy w schylkowym okresie potopu. Walka bowiem tak o dost?p do Baltyku poprzez opanowanie Inflant i Kurlandii, jak i zachowanie wplywow na Ukrainie oraz Bialorusi przerastala mozliwosci Aleksego Michajlowicza, takze wobec narastaj^cych klopotow wewn?trznych i trudnosci w finansowaniu armii przez dlugi okres trwania dzialan wojennych (od 1654 r.).
St^d zdecydowano si? na zawarcie rozejmu ze Szwej w Waliesaar (20 grudnia
1658 r.) — tym bardziej, ze zachowano zdobycze w Inflantach, Ingrii i Karelii. Mozna bylo zatem przerzucic cz?sc sil z teatru inflanckiego na Bialorus i na Ukrain?, przygotowuj^c now^. kampani? celem odzyskania Ukrainy. Takze dla Szwecji zawieszenie dzialan w Inflantach dawalo szans? na odzyskanie inicjatywy na teatrze dunskim i przygotowanie nowej ofensywy w Prusach Krolewskich.
Karol X Gustaw planowal wiosn^. 1659 r. koncentryczne uderzenie na armi? koronn^. z Pomorza szwedzkiego (sily P. Wirtza), Prus (oddzialy ksi?cia Adolfa Jana) i z zaj?tej jesieni^. 1658 r. Kurlandii (sily gen. R. Douglasa)52. Dla obu zatem stron traktat
49 Zob.: Kroll P. Moskwa wobec unii hadziackiej // W kr?gu Hadziacza A. D. 1658. Od historii do literatury / Red. P. Borek. Krakow, 2008. S. 119-120.
50 Kroll P. Od ugody hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna mi?dzy Rzecz^pospolit^. a Moskwy w latach 1658-1660. Warszawa, 2008. S. 99-100.
51 Бульвінський А. Конотопська битва 1659 р. // Український історичний журнал. 1998. Nr 3. S. 76-83; por.: Kroll P. Bitwa pod Konotopem (8 lipca 1659 roku) — przyczynek do dziejow wojskowosci kozackiej // Materialy do historii wojskowosci. Pultusk, 2004. Nr 2. S. 113-131.
52 Wimmer J. Przegl^d operacji... S. 197-198.
Commentarii / Статьи
w WaПesaar stwarzal duze mozliwoSci skupienia wysйku militamego па decydujцcych dlan kierunkach dzialan. Jak podkreSlй S. Pufendorf оЬи stronom bardzo zalezalo па zawarciu traktatu pokojowego, mimo nowych spor6w о tytulatur? «Moskale na 1е, Ьу obie strony mogly uzywac pelnego tytulu, byli gotowi przyznac Szwedom 1уШ1 Skanii. Na to Szwedzi zlozyli propozycj? takiej treSci: wszystko zostanie przywr6cone do stanu иЫ^и ze Stolbowej. Moskale oddadzц; wszystko, co zaj?li, wraz z cz?sciц; Inflant, kt6ra przed 1ц. wojnц; nalezala do Polak6w, poniewaz Moskale na mocy wiecznego pokoju zrzekli wszelkich roszczen do Inflant»53.
Unia hadziacka zawarta przez hetmana Iwana Wyhowskiego z Rzeczypospolit% с^е nie zyskala poparcia wsr6d cz?Sci elit litewskich, gdyz przedluzala wojn? z Moskwц;
i utrudniala т powr6t do swych majцtk6w zajmowanych przez wojska moskiewskie. Ьу^ waznym momentem dzialan polsko-moskiewskich w dobie wojny o dominacj? w Europie Srodkowo-wschodniej pomi?dzy obu tymi panstwami. Ъ jednej strony Jan Kazimierz Swiadom, ze nie moze wspom6c Kozak6w w walce z sйami moskiewskimi. m6gl геиао wszystkie эйу na odzyskanie utraconych prowinq)i w Koronie, w tym Prus Kr6lewskich; z drugiej Moskwa nie mogla pozwolic sobie na przejScie Kozaczyzny na э1гоп? Rzeczypospolitej, co istotnie wzmacnialo jej stanowisko w konflikcie toczonym od ргаЬти ХУ/ХУ1 w. Wysйki zostaly skierowane na utrzymanie stanu posiadania na Bialorusi oraz wywolaniu powstania na Ъadnieprzu, a nast?pnie w ри^Л prawobrzeznej Штату buntu przeciwko I. Wyhowskiemu i zastцpieniu go kandydatem и^1ут wobec cara.
W tej sytuacji program lansowany przez kierownika polityki zagranicznej Moskwy А. Ordin-Naszczokina, dцzцcego do opanowania wybrzezy Baltyku, musial zostac zarzucony na rzecz obrony stanu posiadania z pierwszego okresu zmagan polsko-moskiewskich. Rzeczpospolita zawierajцc traktat wilenski, a nast?pnie иш? hadziackЦ; z Iwanem Wyhowskim zyskala mozliwosc skoncentrowania wysйku militarnego na prowadzeniu dzialan wylцcznie przeciwko Szwedom, 1й6геу w latach 1658-1659 bronili swych zdobyczy w Prusach Kr6lewskich. В!^™ Jana Kazimierza ЬуЬ utrzymywanie tak !и£уЛ эИ na 1у™ teatrze wojny, !ут bardziej, ze dziaЫy na nim wojska sojusznicze: cesarskie, a po traktatach welawsko-bydgoskich takze brandenburskie. Nalezalo wesprzec Wyhowskiego jednц z bezczynnie operujцcych w Prusach dywizji kawalerii.
Nie ulega jednak wцtpliwosci, ze racja stanu Rzeczypospolitej nie lezala w skierowaniu gl6wnego wysйku na wznowieniu walk ш Ukrainie, a przede wszystkim w odzyskaniu twierdz Ргцэ Kr6lewskich i odblokowaniu handlu wiSlanego. Hetman wielki koronny Stanislaw Rewera Potocki az do wrzesnia 1659 г. nie m6gl podniesc swojej dywizji i rцszyc na pomoc oddzialom oboznego koronnego Andrzeja Potockiego operцjцcym ш Ukrainie, gdyz dopiero w6wczas skonfederowane choщgwie powr6cily do wiernoSci ^6^ i Rzeczypospolitej54. Nie udalo takze Sciцgnцc эИ litewskich dowodzonych przez kasztelana polockiego Jana Sosnowskiego pod Staгy Bych6w. kt6rego az do grцdnia 1659 г. Ьгопй pu!kownik Iwan Neczaj przed oblegajцcymi go
53 Pufendorf S. Siedem ksщg... 8. 510.
54 Кго11 Р. О! цgody hadziackiej. 8. 305-306.
wojskami moskiewskimi55. Rzeczpospolita ponownie zaangazowala wydatnie na wschodnim teatrze wojny dopiero w 1660 r. po zawarciu pokoju ze Szwecja w Oliwie (3 maja 1660 r.)56.
Zawarcie pokoju ze Szwecja otwieralo przed Rzeczypospolita nowe mozliwosci skoncentrowania calego wysilku militarnego na teatrze wschodnim. Tym bardziej, ze inicjatywa na nim nalezala od jesieni 1659 r. do strony rosyjskiej. Mimo sukcesu sil kozacko-tatarskich pod Konotopem (8 lipca 1659 r.), brak posilkow koronnych i odejscie sojusznika tatarskiego sprawilo, ze doszlo do powstania przeciwko hetmanowi zaporoskiemu, a nowy hetman Juryj Chmielnicki zlozyl przysi?g? carowi Aleksemu Michajlowiczowi. Inicjatyw? przej?ly sily moskiewskie, a Litwini zaj?ci byli odzyskiwaniem Kurlandii. Dwie dywizje pod dowodztwem Michala Kazimierza Paca
i Aleksandra Hilarego Polubinskiego az do lutego staly unieruchomione w Kurlandii, choc zdobycie Mitawy 6 stycznia 1660 r. bylo niewatpliwie sukcesem Litwinow. Pozwalalo to skierowac dywizj? prawego skrzydla wojsk litewskich na Podlasie, gdzie grasowaly podjazdy moskiewskie Iwana Chowanskiego. Jednak tak dlugie przebywanie obu dywizji na Zmudzi i w Kurlandii zaowocowalo przegrupowaniem sil rosyjskich pod komenda kniazia Iwana Chowanskiego, ktory wraz z Ordinem-Naszczokinem zdecydowali skierowac uderzenie na ogolocony z wojsk litewskich kierunek podlaski
i mazowiecki.
Rosjanie w trakcie ofensywy trwajacej od listopada 1659 r. do lutego 1660 r. zaj?li Grodno (8.XII.1659), Zabludow i wiele innych miejscowosci na Podlasiu, a nast?pnie podeszli pod Brzesc, ktory zdobyli z marszu 13 stycznia 1660 r.57 Wodz moskiewski zatrzymal si? w zdobytej twierdzy az do polowy lutego, wysylajac jedynie podjazdy, ktore grabily Podlasie az pod Drohiczyn. To uratowalo Mazowsze, ktore podobnie jak Podlasie bylo ogolocone z sil koronnych i litewskich. Czekano bowiem na powrot dywizji prawego skrzydla wojsk litewskich (A. H. Polubinskiego) oraz na przybycie wracajacej z kampanii dunskiej dywizji koronnej Stefana Czarnieckiego. Wodz moskiewski byl stale informowany o sytuacji w Kurlandii i dzialaniach sil litewskich przez A. L. Ordin-Naszczokina, ktory nie mial wystarczajacych sil, aby przeciwstawic si? obu dywizjom litewskim58.
Chowanski przewidzial jednak plany dowodztwa polsko-litewskiego zmierzajace do okrazenia jego zgrupowania pod Brzesciem i 4 lutego opuscil twierdz?, kierujac si? ku Nowogrodczyznie. Kolejny atak sil moskiewskich na rozlozone po odejsciu na poludnie dywizji S. Czarnieckiego na leza oddzialy litewskie A. H. Polubinskiego, nie przyniosl I. Chowanskiemu sukcesu. Litwini zdazyli si? przeprawic przez Bug i
55 Kossarzecki K. Wyprawa korpusu kasztelana polockiego Jana Sosnowskiego pod Stary Bychow (lato-jesien 1659 roku) // W kr?gu Hadziacza A. D. 1658. Od historii do literatury / Red. P. Borek. Krakow, 2008. S. 140-156.
56 Kroll P. Od ugody hadziackiej... S. 397-399.
57 Kossarzecki K. Kampania roku 1660 na Litwie. Zabrze, 2005. S. 101-103; por.: Флоря Б. Н. Русское государство. S. 526-529; Kubala L. Wojny dunskie i pokoj oliwski 1657-1660. Lwow, 1922. S. 356-357.
58 Флоря Б. Н. Русское государство. S. 528.
Commentarii / Статьи
uratowaH gros swych sil przed ітЬісіет. Jednoczesnie Jan Kazimierz rozpoczal przygotowania do letniej ofensywy przeciwko sйom moskiewskim па Litwie, kt6re икп?1у pod twierdza lachowickз..
О podpisanie ukladu ze Szwecja od dawna zabiegali dyplomaci moskiewscy, gdyZ w Rosji zdawano sobie spraw? z konsekwencji zawarcia przez RzeczypospoHtз; ^кШи ze Szweq)a kt6ry umoZHwial skierowanie wszystkich sil polsko-litewskich na teatr wschodni. St^d zabiegano о ^кМ; pokojowy najpierw z Karolem X Gustawem. a nast?pnie z maloletnim Karolem XI, aby wszystkie бйу skierowac przeciwko Rzeczypospolitej. Mimo przerwanych w копси listopada 1659 г. rozm6w, gl6wny negoq)ator ze strony szwedzkiej В. Hom nadal pozostawal w Tallinie (Rewalu), a 13 grudnia 1659 г. poinfOrmowal А. Ordin-Naszczokina, Ze otrzymal od swego wladcy nowe pelnomocnictwa do rozm6w pokojowych. 9 stycznia 1660 г. car wyznaczyl do tych rokowaп kolejne osoby: В. Naszczokina oraz dw6ch diak6w G. Dochturowa і Е. Juriewa59. Strona moskiewska Ьу^ wr?cz przekonana, Ze juZ latem 1660 г. zostanie zawarty pok6j ze Szwecja і wszystkie sйy b?dzie mogla skierowaC do wojny z RzeczpospoПtз,
Tak бі? jednak піє stalo і to strona polsko-litewska po podpisaniu traktatu pokojowego ze Szwedami mogla przejac iniq)atyw? і przejsc do ofensywy. W ;є) mierze Oliwa (3 maja 1660 г.) Ьу^ duZym sukcesem strony polsko-litewskiej, gdyZ moZna Ьу^ przerzuciC na teatr litewski і и^і^И бйу koronne, rozpoczynajac latem 1660 г. przygotowania do wielkiej ofensywy przeciwko sйom moskiewskim.
2. W6jcik w swych pracach podkresЫ, Ze brak dluZszego wsp6Mzialania Rzeczypospolitej z Moskwa w dobie potopu ий^пй Aleksemu Michajlowiczowi opanowanie Inflant і uzyskanie dost?pu do niezamarzajacych port6w baltyckich. Rosjanie zdecydowali бі? na kontynuowanie wojny z Rzeczypospolita takZe dla zachowania zdobyczy z pierwszej fazy wojny oraz w celu ponownego podporzadkowania Ukrainy і osadzenia na hetmaпstwie osoby bardziej zwiazanej z Moskwa, niz Iwan Wyhowski. Jesli jednak NiemieZa, a nast?pnie unia hadziacka w ostatecznym rezultacie przyniosfy Rzeczypospolitej wyparcie Szwed6w z Rzeczypospolitej і zawarcie pokoju na zasadzie status quo, to сєіє Moskwy, mimo sprzyjajacych okolicznosci (zaangaZowania бй szwedzkich w Rzeczypospolitej), піє zostaJy osiзgni?te. Pok6j zawarty w Kardis w 1661 г. zagwarantowal Szwecji utrzymanie w swych granicach Ingrii, Karelii, Estonii і calych posiadanych Inflant.
Ust?pstwa Moskwy wiazaly бі? z koniecznoscia obrony teren6w zaj?tych w pierwszej fazie wojny z Rzeczypospolita — dla utrzymania zdobyczy Smoleпszczyzny. Siewierszczyzny, Czemihowszczyzny і Ukrainy trzeba Ьу^ poswi?ciC jeden z gl6wnych cel6w ;є) wojny — Inflanty, gdyZ wiazalo бі? to z kontynuowaniem wojny піє tylko z paпstwem polsko-litewskim, ale takZe ze Szwecja. N to Moskwa піє miala бй, wyczerpana dzialaniami wojennymi prowadzonymi od 1654 г. Nie zdoЫa takZe pozyskac sojusznik6w do idei zaj?cia «pobrzeZa» Morza Baityckiego і faktycznie pozostawala w izolaq)i, gdy )Є) gl6wny przeciwnik, Rzeczypospolita od 1657 г. rozpoczal montowaniє szerokiej koalicji antyszwedzkiej (Cesarstwo, Brandenburgia і Dania)60. Moskwie піє
59 Флоря Б. Н. Русское государство. 8. 532.
60 Кобзарева Е. И. Дипломатическая борьба. С. 288-289.
udalo si? opanowac «pobrzezy» Baltyku, co zrekompensowaly jej nabytki na scianie zachodniej w postaci Smolenszczyzny, Siewierszczyzny, Czernihowszczyzny oraz Lewobrzeznej Ukrainy z Kijowem, co zapewnil jej traktat andruszowski zawarty kilka lat pozniej (30 stycznia 1667 r.)61.
Данные о статье
Автор: Нагельский, Мирослав — доктор истории, профессор, Варшавский Университет, Варшава, Польша, [email protected]
Заголовок: Rywalizacja Polsko-Rosyjska w dobie Potopu w kontekscie wojny obu panstw ze Szwecja w latach 1656-1661 [Соперничество России и Польши во время «Потопа» в контексте их войны со Швецией (1656-1661)]
Резюме: Во время так называемого «Потопа», а именно в период с 1656 г. до 1658 г., возникло соперничество между Москвой и Швецией из-за южного побережья Балтийского моря. Овладение Инфлянтами и Ригой представляло собой одну из главных целей Московского государства. В августе 1656 г. Москва сумела овладеть Динабургом (современный Даугавпилс), важной крепостью, расположенной на реке Даугаве. Однако, приоритетом для Алексея Михайловича было возвращение Украины и удержание под своим контролем восточных провинций Речи Посполитой, занятых в 1655 г. (то есть Смоленского и Черниговского воеводств), а не продолжение военных действий на северном театре войны. Несмотря на позицию А. Ордина-Нащокина, предпочитавшего продолжать военные действия против Швеции, чтобы овладеть Ливонией вместе с Ригой, царь от этого отказался, так как его военной мощи было для этого недостаточно. Последствия у этого выбора будут прочными и твердыми. В результате подписания Андрусовского перемирия Москва решит возвратить Динабургскую крепость в обмен на стратегически важные крепости в Смоленске и Киеве, а также области, присоединенные в первые годы войны с Речью Посполитой.
Ключевые слова: Речь Посполитая, Польская Ливония, Динабург (Даугавпилс), «Потоп», Московское государство, Алексей Михайлович.
Information about the article
Author: Nagielski, Miroslaw — Doctor in History, University of Warsaw, Warsaw, Poland. [email protected]
Title: Rywalizacja Polsko-Rosyjska w dobie Potopu w kontekscie wojny obu panstw ze Szwecja w latach 1656-1661 [The Polish-Russian rivalry during the «Deluge» in the context of their war with Sweden in 1656-1661]
Summary: During the so-called «Deluge», namely from 1656 to 1658, there began a rivalry between Muscovy and Sweden for the control over the southern coast of the Baltic Sea. Joining Inflanty and Riga was one of the main goals of the Moscow state. In August 1656 Moscow managed to seize Dyneburg (present-day Daugavpils), an important fortress on the Daugava River. However, Aleksey Mikhailovich’s priority was to regain the Ukraine and keep under control eastern provinces of the Polish-Lithuanian Commonwealth occupied in 1655 (that is Smolensk and Chernihiv Voivodeships) rather than to continue his military actions in northern
61 Zob. szerzej o pokoju Rzeczypospolitej z Moskwa w pracy: Wojcik Z. Traktat andruszowski 1667 roku i jego geneza. Warszawa, 1959.
Commentarii / Статьи
theatre of war. Despite the A. Ordin-Naschokin’s opinion, who preferred to continue military actions against Sweden in order to conquer Livonia together with Riga, the Tsar gave up on it, because of his military strength did not allow him to carry on his military operations since 1654. The outcomes of this choice will remain firm and solid and as a result of Andrusovo Treaty Moscow will decide to give back Dyneburg stronghold in return for strategically important fortresses in Smolensk and Kyiv as well as the provinces taken during the first years of the war with the Polish-Lithuanian Commonwealth.
Keywords: Polish-Lithuanian Commonwealth, Polish Livonia, Dyneburg (Daugavpils), the «Deluge», Moscow state, Alexei Mikhailovich.
References
Bobiatynski, Konrad. Dyneburg i Inflanty polskie podczas wojny Rzeczypospolitej z Moskw^. w latach 1654-1655 [Dinaburg and Polish Livonia during the Polish-Rissian War 1654-1655], in Zapiski Historyczne. T. 70. Vol. 2-3. Torun, 2005. Pp. 107-123. (in Polish.)
Bobiatynski, Konrad. Od Smolenska do Wilna. Wojna Rzeczypospolitej z Moskwq 1654-1655 [From Smolensk to Vilnius. The war between the Polish-Lithuanian Commonwealth and Moscow in 1654-1655]. Zabrze: Inforteditions Publ., 2004. 286 p. (in Polish.)
Bul’vins’kyi, Andriy. Konotops’ka bytva 1659 r. [Battle of Konotop, 1659], in Ukrains’kyj istorychnyj zhurnal. 1998. Nr 3. Pp. 76-8362. (in Polish.)
D^browski, Janusz. Polsko-moskiewskie rokowania pokojowe w 1658 roku [Polish-Moscow peace negotiations in 1658], in Muszynska, Jadwiga; Wijaczka, Jacek (eds). Rzeczpospolita w latach potopu. Kielce: Wyzsza Szkola Pedagogiczna im. Jana Kochanowskiego Publ., 1996. Pp. 109-131. (in Polish.)
Fagerlund, Rainer. Kriget i ostersjoprovinserna 1655-1661. Operationer och krigsanstrangningar pa en bikrigsskadeplats under Carl X Gustafs krig [The war in the Baltic provinces from 1655 to 1661. Surgeries and war efforts during CarlX Gustav war] Stockholm: Militarhistoriska Forlaget Publ., 1979. 271 p. (in Swedish.)
Fedoruk, Yaroslav. Mizhnarodna dyplomatiya i polityka Ukrainy 1654-1657 rr. [Foreign Diplomacy and Policy of Ukraine, 1654-1657]. L’viv: Vasyliyan «Mesioner» Publ., 1996. Vol. 1. 262 p.63 (in Ukrainian.)
Fedoruk, Yaroslav. Vilens’kyj dogovir 1656 roku. Shidnojevropejs’ka kryza i Ukrai’na u seredyni XVII stolittja [The Treaty of Vil’no, 1656. The Eastern European Crisis and Ukraine in the middle of the 17th century]. Kyi’v: Kyiv-Mohyla Academy Press, 2011. 624 p.64 (in Polish.)
Florya, Boris Nikolaevich. Russkoe gosudarstvo i ego zapadnye sosedi (1655-1661 gg.) [Russian state and its Western neighbors, 1655-1661]. Moscow: Indrik Publ., 2010. 656 p.65 (in Russian.)
62 Бульвінський, Андрій. Конотопська битва 1659 р. // Український історичний журнал. 1998. № 3. С. 76-83.
63 Федорук, Ярослав. Міжнародна дипломатія і політика України 1654-1657 рр. Львів: ОО Василіян «Месіонер», 1996. 262 с.
64 Федорук, Ярослав. Віленський договір 1656 року. Східноєвропейська криза і Україна у середині XVII століття. Київ: Киево-Могилянская Академия. 2011. 624 с.
65 Флоря, Борис Николаевич. Русское государство и его западные соседи (1655-1661 гг.). Москва: Индрик, 2010. 656 с.
Forsten, Georgiy. Snosheniya Shvetsii i Rossii vo vtoroy polovine XVII veka (1648-1700) [Russian-Swedish relations in the second half of the 17th century, 1648-1700], in Zhurnal ministerstva narodnogoprosveshcheniia. 1898. № 165. P. 210-33966. (in Russian.)
Frost, Robert. After the Deluge: Poland-Lithuania and the Second Northern War 1655-1660. Cambridge: Cambridge University Press, 1993. 236 p.
Ivanov, Dmitriy Igorevich. Rech Pospolitaya v planakh moskovskikh politikov nakanune vilenskikh peregovorov 1656 goda (iz istorii mezhdunarodnogo krizisa v Vostochnoy Yevrope serediny XVII veka) [The Polish-Lithuanian Commonwealth in the plans of Moscow politicians before the negotiations in Vil’no in 1656 (from the history of the international crisis in the Eastern Europe in the middle of the 17th century], in Slavyanovedenie. 2003. № 3. P. 52-6867. (in Russian.) Kentrschynskij, Bohdan Karl X Gustav infor krisen i oster 1654-1655 [Carl X Custav and crisis in 1654-1655], in Karolinska ForbundetsArsbok. 1956. P. 105-110. (in Swedish.)
Kersten, Adam. Hieronim Radziejowski. Studium wiadzy i opozycji [Hieronim Radziejowski. A Study of a Power and Opposition]. Warszawa: PWN Publ., 1988. 685 p. (in Polish.) Kobzareva, Yelena Igorevna. Diplomaticheskaya bor ’ba Rossii za vykhod k Baltiyskomu moryu v 1655-1661 gg. [Diplomatic struggle of Russia for the outlet to the Baltic Sea in 1655-1661]. Moscow: IRI RAN Press, 1998. 300 p.68 (in Russian.)
Kossarzecki, Krzysztof. Kampania roku 1660 na Litwie [Military campaign in Lithuania in 1660]. Zabrze: Inforteditions Publ., 2005. 461 p. (in Polish.)
Kossarzecki, Krzysztof. Szlachta litewska wobec panowania szwedzkiego i moskiewskiego w okresie zalamania Rzeczypospolitej przelomu 1655 i 1656 roku [Lithuanian nobility’s attitude to Swedish and Moscow rule during the collapse of the Polish-Lithuanian Commonwealth at the turn of 1655 and 1656], in Nagielski, Miroslaw (ed.). Z dziejow stosunkow Rzeczypospolitej Obojga Narodow ze Szwecjq wXVIIwieku. Warszawa: DiG Publ., 2007. Pp. 277-301. (in Polish.) Kotlyarchuk, Andrey. In the shadows of Poland and Russia. The Grand Duchy of Lithuania and Sweden in the European Crisis of the mid-17th century. Huddinge: Sodertorns hogskola Publ., 2006. 347 p.
Kotlyarchuk, Andrey. Diplomaticheskie otnosheniya Shvetsii i Ukrainy v 1654-1660 gg.: Shvedskaya istoriografiya i istochniki [Diplomatic relations between Sweden and Ukraine in 1654-1660: Swedish historiography and historical sources], in Ukraina i sosednie gosudarstva v XVIIveke: Materialy mezhdunarodnoy konferentsii. St. Petersburg: Skif Publ., 2004. Pp. 90-107.69 (in Russian.)
Kroll, Piotr. Bitwa pod Konotopem (8 lipca 1659 roku) — przyczynek do dziejow wojskowosci kozackiej [Battle of Konotop (8th July, 1659 - a contribution to Cossacks’ military history], in Materialy do historii wojskowosci. Pultusk, 2004. Nr 2. Pp. 113-131. (in Russian.)
66 Форстен, Георгий. Сношения Швеции и России во второй половине XVII века (16481700) // Журнал министерства народного просвещения. 1898. № 165. С. 210-339.
67 Иванов, Дмитрий Игоревич. Речь Посполитая в планах московских политиков накануне виленских переговоров 1656 года (из истории международного кризиса в Восточной Европе середины XVII века) // Славяноведение. 2003. № 3. С. 52-68.
68 Кобзарева, Елена Игоревна. Дипломатическая борьба России за выход к Балтийскому морю в 1655-1661 гг. Москва: ИРИ РАН, 1998. 300 с.
69 Котлярчук, Андрей. Дипломатические отношения Швеции и Украины в 1654-1660 гг.: Шведская историография и источники // Украина и соседние государства в XVII веке: Материалы международной конференции. Санкт-Петербург: Скиф, 2004. С. 90-107.
Commentarii / Статьи
Kroll, Piotr. Obrona Smolenska w 1654 r. [Defence of Smolensk in 1654], in Nagielski, Miroslaw (ed.). Staropolska sztuka wojenna XVI-XVII wieku. Warszawa: DiG Publ., 2002. Pp. 151-172. (in Russian.)
Kroll, Piotr. Od ugody hadziackiej do Cudnowa. Kozaczyzna miqdzy Rzeczqpospolitq a Moskwq w latach 1658-1660 [From The Treaty of Hadiach to Cudnow. The Cossacks between Polish-Lithuanian Commonwealth andMoscow in 1658-1660]. Warszawa: Uniwersytetu Warszawskiego Publ., 2008. 452 p. (in Polish.)
Kubala, Ludwik. Wojny dunskie i pokoj oliwski 1657-1660 [Danish Wars and the Treaty of Oliva 1657-1600]. Lwow: Publ. H. Altenberga, 1922. 651 p. (in Polish.)
Landberg Hans. Krieg pa kredit. Svensk rustningsfinansiering varen 1655 [War on credit. Financing of Swedish Army in 1655], in Carl X Gustaf-studier. Vol. IV: Carl X Gustaf infor polska kriget. Stockholm: Kristianstad Publ., 1969. Pp. 1-141. (in Swedish.)
Mal’tsev, Aleksandr Nikolaevich. Mezhdunarodnoe polozhenie Russkogo gosudarstva v 50-kh godakh i russko-shvedskaya voyna 1656-1658 gg. [International position of Russian state in the 50s and Russian-Swedish War of 1656-1658], in Ocherki istorii SSSR. Periodfeodalizma, XVII v. Moscow: Izdatel’stvo Akademii nauk SSSR Publ., 1955. Pp. 496-50570. (in Russian.) Malov, Aleksandr Nikolaevich. Russko-pol’skaya voina 1654-1667 gg. [Russian-Polish War of
1654-1667]. Moscow: Tcejhgauz Publ., 2006. 48 p.71 (in Russian.)
Nagielski, Miroslaw. Koncepcje prowadzenia dzialan przeciwko Szwedom w dobie potopu w latach 1655-1660 [The concepts of military actions against Swedish army during the Deluge in 1655-1660], in Nagielski, Miroslaw (ed.). Z dziejow stosunkow Rzeczypospolitej Obojga Narodow ze Szwecjq w XVII wieku. Warszawa: DiG Publ., 2007. Pp. 165-182. (in Polish.) Ochmann-Staniszewska, Stefania Pisma polityczne z czasow panowania Jana Kazimierza [Political writings from the times of John II Kasimir Vasa’s reign]. Vol. 1. Wroclaw: Zaklad Narodowy im. Ossolinskich Publ., 1989. 265 p. (in Polish.)
Olofsson, Ingerman. Efter Westfaliska freden [After The Treaty of Westphalia]. Stockholm: Almqvist & Wiksell Publ., 1957. 574 p. (in Swedish.)
Plebanski, Jozef. Jan Kazimierz Waza. Marja Gonzaga. Dwa obrazy historyczne [John II Kasimir Vasa. Maria Gonzaga. Two historical portraits]. Warszawa: Ksi^garnia G. Geberthnera i R. Wolffa Publ., 1862. 346 p. (in Polish.)
Stade, Arne. Geneza decyzji Karola X Gustawa o wojnie z Polsk^. w 1655 r. [The origins of Carl X Gustav’s decision for war with Poland in 1655], in Studia iMaterialy do Historii Wojskowosci. Warszawa, 1973. T. XIX. Vol. 1. Pp. 19-91. (in Polish.)
Wimmer, Jan. Polska-Szwecja. Konflikty zbrojne w XVI-XVIII wieku. [Polish-Sweden. Military conflicts in the 17th-18th centuries], Oswi^cim: Napoleony V Publ., 2013. 252 p. (in Polish.) Wimmer, Jan (ed.). Wojna polsko-szwedzka 1655-1660 [Polish-Swedish war 1655-1660]. Warszawa: Ministerstwa Obrony Narodowej Publ., 1973. 442 p. (in Polish.)
70 Мальцев, Александр Николаевич. Международное положение Русского государства в 50-х годах и русско-шведская война 1656-1658 гг. // Очерки истории СССР. Период феодализма, XVII в. Москва: Издательство Академии наук СССР, 1955. С. 496-505.
71 Малов, Александр Витальевич. Русско-польская война 1654-1667 гг. Москва: Цейхгауз, 2006. 48 с.
Vaynshteyn, Osip L’vovich. Russko-shvedskaya voyna 1655-1660 godov: Istoriograficheskiy obzor [Russian-Swedish War, 1655-1660: A historiographical survey], in Voprosy istorii. 1947. № 3. P. 53-72.72 (in Russian.)
Vaynshteyn, Osip L’vovich. Ekonomicheskie predposylki bor’by za Baltiyskoe more i vneshnyaya politika Rossii v seredine XVII v. [Economical preconditions of the struggle for the Baltic and Russian foreign policy in the middle of the 17th century], in Uchenye zapiski Leningradskogo gosudarstvennogo universiteta. Seriia istoricheskikh nauk. 1951. № 18. Pp. 157-184.73 (in Russian.)
Wojcik, Zbigniew. Akta poselstw Morsztyna oraz Leszczynskiego i Naruszewicza do Szwecji w roku 1655 [Documents of embassies of Morsztyn, Leszczynski and Naruszewicz to Sweden in 1655], in Teki Archiwalne. Warszawa, 1957. Vol. V. Pp. 57-129. (in Polish.)
Wojcik, Zbigniew. Polska a Rosja wobec wspolnego niebezpieczenstwa szwedzkiego w okresie wojny polnocnej 1655-1660 [Poland and Russia in the face of the common threat of Sweden during the Nothern War of 1655-1660], in Lepszy, Kazimierz (ed.). Polska w okresie drugiej wojny polnocnej. Warszawa: PWN Publ., 1957. Vol. I. Pp. 331-378. (in Polish.)
Zaborovskiy, Lev Valentinovich. Rossiya, Rech Pospolitaya i Shvetsiya v seredine XVII v. [Russia, Polish-Lithuanian Commonwealth and Sweden in the middle of the 17th century]. Moscow: «Nauka» Publ., 1981. 180 p.74 (in Russian.)
Zaborovskiy, Lev Valentinovich. Velikoe knyazhestvo Litovskoe i Rossiya vo vremya pol ’skogo Potopa (1655-1656 gg.) [Grand Duchy of Lithuania and Russia during the Polish «Deluge»,
1655-1656]. Moscow: Nauka, 1994. 188 p.75 (in Russian.)
72 Вайнштейн, Осип Львович. Русско-шведская война 1655-1660 годов: Историографический обзор // Вопросы истории. 1947. № 3. С. 53-72.
73 Вайнштейн, Осип Львович. Экономические предпосылки борьбы за Балтийское море и внешняя политика России в середине XVII в. // Ученые записки Ленинградского государственного университета. Серия. исторических наук. 1951. № 18. С. 157-184.
74 Заборовский, Лев Валентинович. Россия, Речь Посполитая и Швеция в середине XVII в. Москва: «Наука», 1981. 180 с.
75 Заборовский, Лев Валентинович. Великое княжество Литовское и Россия во время польского Потопа (1655-1656 гг.). Москва: «Наука», 1994. 188 с.
Commentarii / Статьи
