CC BY
162EEK 63.2 (2) 46; yflK 94(47).066, 071-072
E. Czapiewski
OBECNOSC ROSJI NAD BALTYKIEM W XVIII I NA POCZ4TKU XIX WIEKU
Kierunek ekspansji nad Baltyk stal si^ naturalnym d^zeniem Rosji, która od czasów panowania cara Iwana Groznego miala aspiracje mocarstwowe. Iwanowi IV. mimo wojennych wysilków, nie udalo si^ zrealizowac tego zamierzenia. Nast^pnie Wielka Smuta i oslabienie Rosji w pierwszej dekadach XVII wieku nie pozwolily na wzmocnienie tej polityki. Dopiero oslabienie Rzeczypospolitej w polowie XVII wieku i nast^pnie Szwecji w drugiej polowie tego wieku, stworzylo korzystne warunki do podj^cia polityki oparcia Rosji o wybrzeza Baltyku. Dla wielu polityków rosyjskich z mlodym carem Piotrem Wielkim na czele stalo si^ jasne, ze Rosja chc^c byc wielkim mocarstwem europejskim musi oprzec si^ na dwóch ramionach — nad Baltykiem i Morzem Czarnym.
Na pocz^tku panowania cara Piotra I Rosja miala wybór trzech kierunków ekspansji przeciwko: Szwecji, Turcji lub Chinom. Kierunek chinski byl zbyt odlegly, a cele mlodego cara bardziej europejskie. Wybranie kierunku tureckiego oznaczalo wsparcie si^ Rosji
0 bram^ czarnomorsk^. Nast^pnym, znacznie wazniejszym kierunkiem byla wojna ze Szwecji która w konsekwencji wprowadzila Rosj^ do Europy jako wielkie mocarstwo1. W wyniku zwyci^skiej dla Rosji wojny pólnocnej (1700-1721), dotychczasowy jej wróg, Rzeczpospolita szlachecka, z któr^. Rosja stoczyla wiele wojen o prymat w Europie
1 Historyk brytyjski zwraca uwag§ na mocne angazowanie si§ Rosji na poludniu, a troch§ na marginesie traktuje istotne dzialania rosyjskie w Europie pólnocnej po 1721 r. (Acton E. Rosja. Dziedzictwo caratu i wladzy radzieckiej. Warszawa, 2013. S. 53 i n.).
© E. Czapiewski, 2014
Commentarii / Cmambu
Srodkowo-Wschodniej, mimo ze król Polski August II byl sojusznikiem Piotra I, zostala wlasciwie w duzym stopniu podporz^dkowana wschodz^cemu imperium. Rosja osi^gnçla dostçp do Baltyku od strony Zatoki Finskiej2, nad której brzegiem Piotr I rozpocz^l budowç nowej stolicy panstwa — Sankt Petersburga. W ten sposób Rosja osi^gnçla trwaly dostçp do Baltyku i umocnila swój prozachodni kierunek. Piotr I w podpisanym w 1721 r. pokoju w Nystad uzyskal dla swego kraju na trwale Inflanty, wazny port w Rydze, Estoniç, Ingriç i czçsc Karelii z Wyborgiem3. Szwecja przegrala wojnç, ale nadzieja rewanzu za poniesion^. klçskç w wojnie pólnocnej pozostala.
W drugiej polowie XVIII wieku i na pocz^tku XIX wieku Rosja prowadzila rozwazn^. politykç. Miala wszak powaznych wrogów. Szwecja, choc pokonana i oslabiona po wojnie pólnocnej, nie zamierzala rezygnowac z aspiracji mocarstwowych
i opierala swoje ambicje o sojusz z Francj^, a posrednio z Turj Przeciwnikiem Rosji byla tez Anglia. Z Prusami utrzymywal siç przewaznie sojusz, co równowazylo zagrozenie ze strony panstw zachodnich. W tym wzglçdzie wazna byla Rzeczypospolita, w której udalo siç sformowac stronnictwo prorosyjskie, co prawda za zgodç na reformy. Rzeczpospolita przestala byc mocarstwem w tej czçsci Europy i to Rosji bardzo odpowiadalo. Pojawiaj^ce siç plany rozbiorów Rzeczypospolitej potwierdzaly pozycjç «wschodniej s^siadki» w Polsce.
Mozna powiedziec, ze Rosji sprzyjalo szczçscie, ale skutkowala takze swiadoma polityka osi^gania stalych sukcesów w postaci pozyskiwania nabytków terytorialnych etapami. Na drodze do powiçkszenia terytorium Rosji na pólnocy stala Szwecja. Zachodz^ce na pocz^tku lat 40. XVIII w. wazne zmiany spowodowaly, ze Szwecja licz^c na poparcie Francji, dobrç koniunkturç europejsk^. (m. in. zaangazowanie rosyjskie w wojnç z Turcj^) i przygotowywany przez Elzbietç Piotrown^. zamach stanu, sprowokowala w 1741 r. wojnç z Rosj^. Elzbieta I starala siç pozyskac w swoim manifescie z marca 1742 r. Finów obiecuj^c wobec nich przyjazn^. politykç, a nawet cos w rodzaju autonomii, chociaz kwestia ta zostala bardzo niejasno postawiona przez cesarzow^4. Wojna pokazala slabe przygotowanie militarne Szwecji i bardzo szybko ofensywa rosyjska spadla na terytorium Finlandii. Pokój zatwierdzony w 1743 r. w Abo (Turku) za obietnicç powolania prorosyjskiego Adolfa Fryderyka na nastçpcç tronu szwedzkiego, zlagodzil z^dania Rosji, która uzyskala tylko poludniow^. czçsc Finlandii,
2 Nalezy dodac, ze toczona z duzym okrucienstwem wojna przyniosla w latach 1713-1721 duze straty na okupowanym przez Rosjan terytorium Finlandii, prócz grabiezy i przemocy zginçlo ok.
5 tys. Finów, a okolo 120 tys. zostalo wygnanych do Rosji (Szordykowska B. Historia Finlandii. Warszawa, 2011. S. 58).
3 Warto powolac siç na A. Nowaka, który uwaza, ze Piotr I mógl skierowac ekspansjç bardziej na Morze Czarne i tamtçdy przez «Carogód» wyjsc na Morze Sródziemne. Osi^gn^l pewne sukcesy, ale wiçksze na pólnocy. Przeniesienie stolicy do Petersburga, poszerzanie wladztwa na pólnocy oznaczalo kierunek ku «centrom nowej, nowoczesnej Europy — ku Londynowi, Amsterdamowi, Paryzowi, Piotr uznawal peryferyjne polozenie Rosji wobec nich». Byla to rewolucja w mysleniu i dzialaniu, poniewaz Rosja weszla do dzialan w centrum Europy, rywalizuj^c z innymi mocar-stwami w realiach XVIII wieku o dobre miejsce w Europie (NowakA. Od imperium do imperium. Spojrzenia na historiç Europy Wschodniej. Kraków, 2004. S. 48).
4 Szordykowska B. Historia Finlandii... S. 61.
co ze strategicznego punktu widzenia oslabialo skuteczn^. obron^ wladztwa szwedzkiego w pozostalej cz^sci Finlandii5.
Rosja, mimo obaw mocarstw europejskich przed jej dalsz^. ekspansj^. w Europie, miala dobr^. sytuaj nad Baltykiem. Przede wszystkim Rzeczpospolita stracila znaczenie regionalnego mocarstwa. Wyniesienie przez Katarzyn^ II na tron polsko-litewski swojego zausznika Stanislawa Augusta Poniatowskiego potwierdzilo wplywy rosyjskie w Polsce. Nie zmienil tego nawet I rozbiór Polski w 1772 r., bowiem caryca w dalszym ci^gu zamierzala traktowac upokorzon^. Rzeczpospolita jako stref^ wplywów Rosji i nie myslala o dalszych rozbiorach6. Podj^te po I rozbiorze reformy panstwa nie budzily wielkiego niepokoju nad New^. az do reform Sejmu Wielkiego (1788-1792), kiedy 3 maja 1791 r. uchwalono konstytuj Do tego czasu wydawalo si^, ze kolejni ambasadorowie rosyjscy maj^. wystarczaj^cy wplyw na sprawy polskie.
Takze ze strony Szwecji zagrozenie wydawalo si^ znikome. Szwecja utracila swoje mocarstwowe znaczenie, a sojusz rosyjsko-dunski wydawal si^ wystarczaj^cym zabezpieczeniem. Rosja znajdowala si^ w polowie XVIII wieku w róznych konstelacjach politycznych, a nawet doszlo do wojny rosyjsko-pruskiej w latach 1757-1762 zakonczonej na wskutek zmiany na tronie rosyjskim. Smierc carowej Elzbiety wlasciwie uchronila Prusy przed kompletn^. przegran^. Interesy rosyjskie nad Baltykiem byly niezagrozone.
Sytuacja zmienila si^ w drugiej polowie lat 80. XVIII wieku. Król szwedzki Gustaw III mial pocz^tkowo zamierzenia ofensywne wobec Danii i Norwegii. Jednakze wzrost mocarstwowej roli Rosji za panowania Katarzyny II (kolejna zwyci^ska wojna z Turj i likwidacja Chanatu Krymskiego), docieraj^ce do Sztokholmu plany carowej dotycz^ce rozwi^zania problemu nordyckiego, czyli zapowiedz wsparcia dla Danii w wypadku ataku z zewn^trz. Do tego Rosja domagala si^ zerwania stosunków szwedzko-tureckich. Mimo przyjaznych stosunków szwedzko-rosyjskich w latach 1780-1783, a nawet osobistego spotkania carowej z Gustawem III, narastala obopólna niech^c. Konflikt zbrojny byl tylko kwesti^. czasu. Szwecja wci^z miala nadziej^ na odzyskanie utraconych na rzecz Rosji terytoriów nadbaltyckich7.
Rosja przygotowywala si^ do wojny, ale armia carska na pograniczu Finlandii byla jeszcze slaba, a toczona kolejna wojna z Turj wymagala skupienia wszystkich sil na poludniu i nie bylo mozliwosci wzmocnienia frontu pólnocnego poza podj^tymi doraznymi dzialaniami przez ogloszenie dobrowolnego naboru do wojska. Totez Katarzyna II przyj^la taktyk^ defensywn^. (szczególnie na pograniczu Finlandii chc^c wykazac wobec Finów pokojowe zamiary Rosji), natomiast Gustaw III zdecydowal si^
5 Andersson I. Dzieje Szwecji. Warszawa, 1967. S. 207.
6 Zwracam uwag§ na rozlozenie akcentów. Jeden z historyków polskich skonstatowal, ze Rzeczpospolita byla swoist^. barier^. wschodni^. w aktywnej polityce Rosji na Zachód. Rosja w sojuszu z Prusami oraz Dani^. miala kontrolowac Rzeczpospolita i Szwecja, a wraz z nimi cal^. pólnocn^. i srodkow^. Europa. Ekspansja Rosji na (przeciw Turcji) byla realizaj innego planu (Nowak A. Od imperium do imperium... S. 49 i n.). Natomiast historyk rosyjski zwraca uwag§ na funkj Rzeczypospolitej jako waznego oparcia we francuskich projektach budowania antyrosyjskiej bariery na wschodzie, czym uzasadnil polityk^ Francji prowadz^c^. do rozbiorów (Стегний П. В. Разделы Польши и дипломатия Екатерины II. М., 2002. С. 66 и др.).
7 SzordykowskaB. Historia Finlandii... S. 67 i n.
Commentarii / Статьи
na ofensywne dzialania w 1788 r. nie maj^c wymaganej konstytuj zgody parlamentu — Riksdagu. Glównym kierunkiem uderzenia mial byc Petersburg, który wedlug planu wojennego Gustawa III miala zaatakowac czçsciowo zmodernizowana flota szwedzka. Carowa mogla wykorzystac dyplomacjç przedstawiaj^c Europie swój kraj jako kolejny raz zaatakowany przez Szwecjç. Plan wojenny nie zostal wykonany, poniewaz flota szwedzka nie odniosla oczekiwanego zwyciçstwa, a prowadzona niemrawo kampania na l^dzie przyniosla Szwedom klçski m. in. w walce o Hanko w lipcu 1788 r.8 Walki l^dowe nie rozstrzygnçly o przegranej Szwecji. Bardziej przyczynil siç do tego rozwijaj^cy siç w Finlandii ruch niepodleglosciowy, zwlaszcza gdy brak sukcesów w wojnie z Rosj^. wzbudzil zaniepokojenie co do dalszych losów Finlandii. Zolnierze finscy samowolnie zrzucali mundury i narastal opór w armii. Grupa oficerów, której przewodzil Karl Armfelt, zaz^dala podjçcia rozmów pokojowych z Rosj^. Inny wysoki range oficer Göran Magnus Sprengtporten zmierzal wprost do utworzenia niepodleglej Finlandii po opiek^. Rosji. W krçgach carskich myslano o utworzeniu strefy panstw buforowych, zatem plan finski sprzyjal zamiarom rosyjskim9. W tym samym czasie Dania przymuszona przez Rosjç przyst^pila do wojny z Szwej Grupa opozycyjnych oficerów szwedzkich skierowala do Katarzyny II list, tzw. memorial z Liikkala, w którym zaproponowali podjçcie rokowan pokojowych. W konsekwencji doszlo do zaaresztowania oficerów, a Gustaw III po dokonaniu zmian wewnçtrznych, podj^l dalsze dzialania wojenne w 1789 r. Nie przyniosly one dobrych rezultatów dla Szwecji, której flota po pocz^tkowych klçskach odniosla jedyne zwyciçstwo pod Wyborgiem w lipcu 1789 r. Szwecja miala jednak juz zbyt ciçzk^. sytuacjç ekonomiczn^, poza tym przeciw niej wyst^pila Dania, natomiast Rosja prowadzila wojnç od 1788 r. z Turcje i pogorszyla siç jej sytuacja miçdzynarodowa. W obronie Turcji zagrazal jej potencjalnie sojusz angielsko-pruski10. Zatem najlepszym wyjsciem okazalo siç zawarcie pokoju z Szwecja w 1790 r. Katarzyna zdecydowala, ze zostanie utrzymane dotychczasowe status quo.
Oceniaj^c dotychczasowe politykç Rosji nad Baltykiem w kierunku Szwecji widoczna jest charakterystyczna niekonsekwencja. Rosja zarówno w okresie wojny pólnocnej, a nastçpnie w wojnie 1741-1743 zajçla Finlandiç, ale w wyniku pokojowych pertraktacji rezygnowala z wiçkszosci tej krainy z powrotem na rzecz Szwecji. Natomiast prócz ziem staroruskich nie rezygnowala z Inflant i dzisiejszej Estonii, gdyz byly to dla Rosji prowincje kluczowe nad Baltykiem. Mozna zatem twierdzic, ze tereny od Wyborga do Rygi wl^cznie Rosja traktowala jako strategiczne, a Finlandiç niekoniecznie. Chçc osi^gniçcia waznych celów nad Morzem Czarnym (zajçcie Chanatu Krymskiego, szybsze pokonanie Turcji zanim powstanie koalicja antyrosyjska) sprawily, ze Katarzyna wykazala sklonnosc do pokojowego uregulowania sporu z Szwecji, co nie oznaczalo rezygnacji z poszerzania wplywów nad Zatok^. Finsk^. Na Finlandiç przyjdzie czas, kiedy nadarzy siç wlasciwa okazja.
8 SzordykowskaB. Historia Finlandii. S. 71.
9 Andersson I. Dzieje Szwecji. S. 229.
10 Heller M. Historia Imperium Rosyjskiego. Warszawa, 2000. S. 458. — Anglia wczesniejsza sojuszniczka Rosji w okresie wojny siedmioletniej, tym razem byla zaniepokojona parciem Rosji na Konstantynopol.
Pozostawalo jeszcze do okreslenia, jak daleko mialo si^gac wladztwo rosyjskie nad poludniowym Baltykiem. Na pewno realny cel mogly stanowic ziemie nadbaltyckie do granicy Prus Wschodnich. I tutaj dotykamy kwestii polskiej. Wspomnialem juz, ze Rosja zgadzala si^ na ograniczone reformy w epoce panowania Stanislawa Augusta Poniatowskiego. W interesie Rosji i Prus bylo zachowanie ustroju dotychczasowej anarchistycznej republiki szlacheckiej. Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej carowa Katarzyna II nie zglaszala protestów po rozpocz^ciu przez Stanislawa Augusta umiarkowanych reform. Warto tez zwrócic uwag£, ze chociaz Rosja w wyniku pierwszego rozbioru Polski zaj^la najwi^ksze terytorium, ale ta strata nie miala takiego znaczenia dla Rzeczypospolitej, jak utrata Pomorza oraz Warmii na rzecz Prus, czy dawnej Rusi Halickiej (przemianowanej na Galicj^) na rzecz Austrii. Nalezy dodac, ze to Prusy byly glównym inicjatorem pierwszego rozbioru, chociaz bez zgody Rosji przeprowadzenie jego byloby niemozliwe. To wlasnie wskutek sprzeciwu Katarzyny II Prusy musialy odst^pic wówczas od przej^cia Gdanska i Torunia11. W wypadku Rosji dotkliwsze dla Rzeczypospolitej byloby zaj^cia wybrzeza baltyckiego, czyli Kurlandii i Litwy, co spowodowaloby calkowite odepchni^cie Polski od morza. Zatem trudno zgodzic si^ z tez^, ze Katarzyna od pierwszego rozbioru zmierzala swiadomie do likwidacji Rzeczypospolitej12. Pierwszy rozbiór nie oznaczal jeszcze takiej polityki. Wi^kszym problem byla Turcja, z któr^ za panowania Katarzyny II stoczono kilka wojen.
Sytuacja zmienila si^ diametralnie w perspektywie rosyjskiej, kiedy w okresie dzialania Sejmu Wielkiego doszlo do przeprowadzenia szeregu reform oraz uchwalenia zasadniczej reformy, jak^. byla Konstytucja 3 Maja. Rzeczpospolita uzyskala w wyniku przeprowadzenia reform szans^ bytu, tym razem jako panstwo silne i niezalezne od Rosji. Carowa uznala zmiany ustrojowe za rewolucjonizm. Juz samo uchwalenie konstytucji uznala za zagrozenie dla Rosji13. Pr^dy rewolucji francuskiej mogly dojsc do Rosji i temu trzeba bylo zapobiec. Prusy tez czekaly na sygnal i zawartego w 1790 r. sojuszu prusko-polskiego nie zamierzaly dotrzymywac, tym bardziej, ze Polska nie wyrazala woli przeprowadzenia cesji Gdanska i Torunia na rzecz Berlina14. Carowa miala dodatkowego sprzymierzenca w postaci slynnej ogloszonej w Targowicy konfederacji, faktycznie powolanej w Petersburgu z zamiarem obalenia przyj^tych reform. Pretekst do wojny bardzo dobry, tym bardziej, ze Rosja wlasnie zakonczyla zwyci^sk^. wojn^ z Turj W wyniku najazdu rosyjskiego w 1792 r. Targowica przej^la wladz^, ale Katarzyna wspólnie z Prusami dokonala w nast^pnym roku drugiego rozbioru Rzeczypospolitej pozostawiaj^c niezdolny do zycia kadlub panstwowy. Kurlandia i Litwa wlasciwa jeszcze zostaly w okrojonej Rzeczypospolitej. Powstanie pod wodz^. Tadeusza Kosciuszki w 1794 r. i jego kl^ska przypiecz^towaly los Polski, która w wyniku trzeciego rozbioru
11 Salmonowicz S. Prusy. Dzieje panstwa i spoleczenstwa. Warszawa, 1998. S. 203 i n.
12 Heller M. Historia Imperium Rosyjskiego. S. 449.
13 Historyk brytyjski zwrocil uwag§, ze Rosja nie zamierzala tolerowac Polski konstytucyjnej, ale rowniez niepodleglej. Tak zmienila si§ polityka Katarzyny II wskutek rewolucji we Francji (Davies N. Europa. Rozprawa historyka z historic. Krakow, 1998. S. 749, 769).
14 Z powodu rewolucji francuskiej Prusy zawarly sojusz z Austria i polsko-pruski sojusz stal si§ niepotrzebny (Salmonowicz S. Prusy. S. 213).
Commentarii / Cmambu
przestala istniec15. Z ziem nadbaltyckich Rosja zajçla Kurlandiç i Litwç oraz pozostale czçsc dawnych ziem ruskich. Teza rosyjska o odzyskaniu dawnych ziem ruskich byla nieprawdziwa, bowiem Inflanty, Kurlandia i Litwa nigdy nie nalezaly do Rusi, a tym samym do Rosji. Jesli przyjec pogled wybitnego historyka rosyjskiego Wasilija Kluczewskiego, to Rosja zlikwidowala bufor miçdzy Rosje a Prusami i Austrie, co w konsekwencji zaostrzylo w przyszlosci konflikty miçdzy nimi, natomiast Polacy nie zaprzestali walki o niepodleglosc16
Rozgrywka rosyjska o Finlandiç zmierzala do niekorzystnego dla Szwecji konca w trakcie wojen napoleonskich na poczetku nowego wieku. Rosja uczestniczyla w kolejnych koalicjach przeciwko Napoleonowi, lecz w 1807 r. w Tylzy po kolejnych przegranych bitwach, car Aleksander I podpisal pokój i sojusz z Napoleonem. Europa zostala podzielona na strefy wplywów francuskich i rosyjskich, a to rokowalo klopoty dla Szwecji17. Rosja uzyskala swobodç dzialania w stosunku do Szwecji. W wyniku ustalen dokonanych w trakcie spotkania obu sojuszników w Erfurcie we wrzesniu 1808 r. Napoleon mógl swobodnie dzialac w Hiszpanii, a Aleksander I nie napotkal sprzeciwu na wleczenie Finlandii do swojego imperium18. Powodem wojny bylo niezadowolenie króla Gustawa IV Adolfa z pokoju tylzyckiego, który zmuszal go do zerwania stosunków z Anglie. Car Aleksander zaproponowal wówczas, aby Szwecja wspólnie z Rosje bronila Baltyku jako morza zamkniçtego. Król szwedzki mial pojednac siç z Napoleonem. Gustaw IV Adolf odrzucil te propozycje. Car wywieral nacisk dyplomatyczny na Szwecjç, a jednoczesnie gromadzil wojska nad granice finske. W koncu lutego 1808 r. wystosowane ultimatum rosyjskie wzywalo Szwecjç do przejscia na stronç koalicji Rosji, Francji i Danii przeciwko Anglii, i w tym samym dniu wojska rosyjskie uderzyly na Finlandiç, a w marcu równiez Dania wypowiedziala wojnç Szwecji. Wojna toczyla siç w 1808 r. ze zmiennym szczçsciem, ale w koncu roku wojska szwedzkie opuscily Finlandiç. W trakcie dzialan wojennych doszlo do znamiennej decyzji Aleksandra I. W marcu 1808 r. przyjel tytul wielkiego ksiçcia Finlandii, co zostalo zatwierdzone przez zgromadzenie stanów w Porvoo w marcu 1809 r. Finlandia nie otrzymala autonomii, ale Rosja nie podwazala dotychczasowych uprawnien Finów uzyskanych od Szwecji. Architektem Zgromadzenia Krajowego byl najblizszy w tym czasie wspólpracownik cara, wielki reformater rosyjski Michail Spieranski. Przyczynil siç on do tego, ze przedstawiciele stanów finskich mogli zglaszac swoje postulaty, ale decyzje podejmowal Aleksander I. Utworzony komitet rzedowy, zwany poczetkowo Konsylium, byl organem
15 W tajnym protokole do ostatecznego traktatu podpisanego w Sankt Petersburgu zaborcy posta-nowili jednomyslnie, aby nigdy nie uzywac w tytulach swych monarchów nazwy ani tez okresle-nia Królestwo Polskie (Davies N. Europa. S. 773).
16 Heller M. Historia Imperium Rosyjskiego. S. 454 i n.
17 Heller przypomnial, ze Napoleon naklanial Aleksandra I do wojny z Szwecje, jednak car sam zadecydowal o wykorzystaniu powstalej mozliwosci ataku na osamotnione Szwecjç (Heller M. Historia Imperium Rosyjskiego. S. 509).
18 Bazylow L. Historia Rosji. Warszawa, 1983. T. II. S. 105; Цветков С. Александр I. М., 1999. C. 229, 251.
doradczym gubematora kraju mianowanego przez cara19. Zgodzic si^ mozna z opini^, ze Finlandia stala si^ pierwsz^. rz^dzon^. konstytucyjnie prowinj Rosji, jednakze formalnie nie zostala przyznana autonomia, a sejm powolano tymczasowo. Do Finlandii zostala dol^czona w nieco pózniejszym terminie (1811 r.) gubernia wyborska, zaj^ta przez Rosjan jeszcze w 1721 r.20
W 1809 r. roku zostal zdetronizowany król Gustaw IV Adolf. Podpisany we wrzesniu 1809 r. w Fredrikshamm traktat pokojowy przekazywal Rosji we wladanie Finlandia az po pólnocne krance oraz Wyspy Alandzkie. Oznaczalo to nie tylko przekreslenie podnoszonego wczesniej zagrozenia dla Petersburga, ale tez Rosja stawala si^ glówn^ sil^ nad Baltykiem21. Finowie o tyle zyskali, ze otrzymali obietnic^ autonomii i wi^cej uprawnien, niz mieli pod rz^dami szwedzkimi. Zakonczenie wojny z Szwej przynioslo tez zamkni^cie procesu rozszerzenia terytorium Rosji nad Baltykiem.
Ocena tego procesu nie jest latwa. Rosja przej^la ziemie nad Baltykiem, które do niej nie nalezaly nigdy trwale. Kraje te zostaly wl^czone do panstwa o innych zupelnie tradycjach, okreslanego mianem samodzierzawia czyli panstwa o absolutnej wladzy cara. Aleksander I rozumial potrzeb^ przemian, lecz zasadnicze reformy zainicjowane przez Michaila Spieranskiego zostaly zawieszone, jak okreslano, z powodu zblizaj^cej si^ wojny z Franj Sami inicjator konstytucji dla Rosji zostal usuni^ty i zeslany na prowinj Jednakze prowincje dawnej Rzeczypospolitej nie podlegaly automatycznie zmianom ustrojowym, które dostosowalyby je do Rosji. Problem tkwil w tym, ze podejmowano ograniczone reformy, ale stopniowo ujednolicano wchloni^te prowincje z reszt^. Cesarstwa. Proces ten nasilil si^ w czasach panowania Mikolaja I. Podejmowane w nast^pnych dziesi^cioleciach reformy dla krajów nadbaltyckich czy poszerzenie autonomii Finlandii nie zl^czyly tych narodów na zawsze z Rosj^. Powstala «Pribaltyka», która przy nadarzaj^cej si^ okazji juz w XX wieku ujawnila, ze kazdy z tych narodów mial wlasn^. wizj^ niepodleglosci.
Данные о статье
Автор: Эдвард Чапевский — доктор исторических наук, профессор Нижнесилезского Университета, Вроцлав, Польша, [email protected]
Заголовок: Obecnosc Rosji nad Baltykiem w XVIII i na pocz^tku XIX wieku [Присутствие России на Балтике в XVIII и начале XIX века]
Резюме: В статье автор показывает предпринятые политические и военные шаги России в Прибалтике и целесообразность ее постепенных действий. Для укрепления своей позиции и занятия территории Прибалтики прежде всего необходимо было ослабить
19 Autorzy finscy s^. zgodni, ze Finlandia nie otrzymala autonomii, ale tez car Aleksander I nie ingerowal w sprawy finskie stwarzaj^c podstawy do przyszlej autonomii nadanej przez Aleksandra II (Klinge M. Finska tradycja. Eseje o strukturach i tozsamosciach Pólnocy. Wroclaw, 2006, S. 67
i n.; por.: Jussila O., Hentila S., Nevakivi J. Historia polityczna Finlandii 1809-1999. Kraków 2001. S. 18 i n.).
20 Bazylow L. Historia Rosji. S. 107.
21 Szerzej o tej wojnie: Szordykowska B. Historia Finlandii. S. 91 i n.
Commentarii / Статьи
Швецию, а также гарантировать нейтралитет Пруссии и других крупных государств Европы. Во время войны со Швецией Россия сначала заняла южную Финляндию, затем во время последнего раздела Речи Посполитой — Литву и Курляндию, а в 1806-1809 гг. в состав империи вошла вся территория Финляндии. Завоевание балтийской территории Прибалтики, стран с другой историей и общественным развитием, стало причиной более либеральной политики императора Александра в этом регионе, по сравнению с другими областями Российской империи.
Ключевые слова: Россия, Швеция, Финляндия, Прибалтика, Речь Посполитая, война, международные отношения
Information about the article Author: Czapiewski, Edward — Doctor of History, University of Lower Silesia, Wroclaw. Poland. [email protected]
Title: Obecnosc Rosji nad Baltykiem w XVIII i na pocz^tku XIX wieku [Presence of Russia on the Baltic Sea in the 18th and begin of the 19th centuries]
Abstract: The author of the article aims at tracing the genesis of political and military actions undertaken by the Russian state towards the territories by the Baltic Sea. He achieves this aim by demonstrating the expediency of the policy pursued gradually, step by step, by the Russian state. In order to consolidate its position and conquer new territories, it was necessary for the Russian state to weaken Sweden and Polish-Lithuanian Commonwealth (Rzeczpospolita) and at the same time to ensure the neutral position of Prussia and other large European states. Fighting against Sweden originally resulted in the Russian empire’s joining the southern part of Finland, and then, as a result of the last partition of Poland (in 1795), the Russian empire annexed ethnic Lithuania and Courland. As a result of the war with Sweden in 1806-1809, the whole territory of Finland was incorporated into the Russian empire. The annexation of large territories on the Baltic Sea and joining of the lands, which had a different history and social development, became a reason for which Alexander I decided to pursue a more liberal policy in relation to the population of these territories in comparison with the policy that was pursued in relation to the population living in other areas of the Russian state.
Key words: Russian empire, Baltic region, Polish-Lithuanian Commonwealth, Russian-Swedish wars, international relations.
References:
Acton, Edward. Rosja. Dziedzictwo caratu i wiadzy radzieckiej [Russia. The legacy of the tsarist regime and the Soviet power]. Warszawa: PIW Publ., 2013. 420 p. (in Polish.)
Andersson, Ingvar. Dzieje Szwecji [History of Sweden]. Warszawa: PWN Publ., 1967. 366 p. (in Polish.)
Bazylow, Ludwik. Historia Rosji [History of Russia]. Warszawa: PWN Publ., 1983. 389 p. (in Polish.)
Davies, Norman. Europa. Rozprawa historyka z historiq [Europe. A conversation of a historian with history]. Krakow: Znak Publ., 1998. 1408 p. (in Polish.)
Heller, Michail. HistoriaImperium Rosyjskiego [History of the Russian Empire]. Warszawa: KiW Publ., 2000. 788 p. (in Polish.)
Jussila, Osmo; Hentila, Seppo; Nevakivi, Jukka. Historia polityczna Finlandii 1809-1999 [Political history of Finland 1809-1999]. Krakow: Universitas Publ., 2001. 432 p. (in Polish.)
Klinge, Matti. Finska tradycja. Eseje o strukturach i tozsamosciach Poinocy [Finnish tradition. Essays on structures and identities of the North], Wroclaw: ATUT Publ., 2006. 346 p. (in Polish.) Nowak, Andrzej. Od imperium do imperium. Spojrzenia na historic Europy Wschodniej [From Empire to Empire. A view on the history of Eastern Europe]. Krakow: ARCANA, 2004. 404 p. (in Polish.)
Salmonowicz, Stanislaw. Prusy. Dzieje panstwa i spoieczenstwa [Prussia. The history of the state and society]. Warszawa: KiW Publ., 1998. 511 s. (in Polish.)
Stegnii, Petr. Razdely Pol ’shi i diplomatiya Ekateriny II [Partitions of Poland and the diplomacy of Catherine II]. Moscow: «Mezhdunarodnye otnosheniia» Publ., 2002. 696 p.22 (in Russian.) Szordykowska, Barbara. Historia Finlandii [History of Finland], Warszawa: TRIO Publ., 2011. 388 p. (in Polish.)
Tsvetkov, Sergei. Aleksandr I [Alexander I]. Moscow: Tsentrpoligraf Publ., 1999. 585 p.23 (in Russian.)
22 Стегний, Петр Владимирович. Разделы Польши и дипломатия Екатерины II. Москва: Издательство «Международные отношения», 2002. 696 с.
23 Цветков, Сергей. Александр I. Москва: Центрполиграф, 1999. 585 с.
Commentarii / Статьи
