CC BY
7HISTORY
WINNICKI I BRACLAWSKI ZAMKI W BADANIACH POLSKIEGO HISTORYKA XIX w. A. JABLONOWSKIEGO
Nina Weselska,
Podyplomowa studentka wydziaíu Katedra historia Ukrainy,
Ukraina, Zytomierz, Zytomierski Uniwersytet Panstwowy im. Iwana Franki
DOI: https://doi.org/10.31435/rsglobal_wos/28022019/6342
ARTICLE INFO ABSTRACT
Received: 14 December 2018 The materials of the castles' audits were carried out by the Polish
Accepted: 23 February 2019 government during the 16th - 17th centuries. In the fundamental edition
Published: 28 February 2019 «Zródla dziejowe» the Polish historian A. Yablonovsky analyzed the
materials of the audits of the Volyn and Podolsk castles in the 16th century and made a general description of six Ukrainian castles. The article analyzes the materials of audits of Ukrainian Castle (Braclawski and Winnicki castle) and shows the features of their economic, defense, administrative-territorial structure, population, land relations. A. Yablonovski published materials contain historical facts for the analysis the administrative-territorial structure and socio-economic situation of the Braclawski and Winnicki Castles in the 16th - 17th centuries. Since most of the castles are completely or partially destroyed, historian research is now very important. This materials are important documents for the analysis some facts of the defense system and socioeconomic situation of Ukrainian lands in this period.
Citation: Nina Weselska. (2019) Winnicki i Braclawski Zamki w Badaniach Polskiego Historyka XIX w. A. Jablonowskiego. International Academy Journal Web of Scholar. 2(32). doi: 10.31435/rsglobal_wos/28022019/6342
Copyright: © 2019 Nina Weselska. This is an open-access article distributed under the terms of the Creative Commons Attribution License (CC BY). The use, distribution or reproduction in other forums is permitted, provided the original author(s) or licensor are credited and that the original publication in this journal is cited, in accordance with accepted academic practice. No use, distribution or reproduction is permitted which does not comply with these terms.
W okresie XVIII-XIX wieku. Naukowcy rosyjscy, ukrainscy i polscy przeprowadzili kompleksowe badania zamków na terenie Ukrainy. Specjalna grupa opracowan naukowych polskich historyków tego okresu zawierala opracowania geograficzne i historyczne dotycz^ce historii malych osiedli i odzwierciedlaj^ce badania historyczne i etnograficzne tego okresu. Wlasnie w tych badaniach znajdujemy wazne informacje na temat stanu zamków na ziemiach ukrainskich, które obecnie s^ calkowicie lub czçsciowo zniszczone. Znaczenie tego badania jest determinowane przez wazne miejsce zamków w historycznym i architektonicznym dziedzictwie Ukrainy oraz potrzebç ich kompleksowej analizy jako zabytków architektury, historii i archeologii.
Znaczenie studiowania i zachowania dziedzictwa fortyfikacyjnego podkresla takze uwaga zwrócona na niego nie tylko przez wladze ochrony zabytków historycznych i kulturowych w ostatniej dekadzie, ale takze przez znaczn^ liczbç publikacji dotycz^cych dziedzictwa fortyfikacyjnego Ukrainy, stanowi^c^ bazç naukow^ mlodej ukrainskiej castelologii.
Waznym zródlem do badania skladu administracji, prawnego i ekonomicznego bytu ziem ukrainskich XVI w. s^ materialy rewizji (lustracji) zamków, które byly przeprowadzone przez polski rz^d w ci^gu XVI-XVII w. W fundamentalnym wydaniu «Zródla dziejowe» polski historyk
KEYWORDS
A. Yablonovski, historical sources, audits, castles,
Zrodla dziejowe, Volyn, Braclawski castle, Winnicki castle.
A. Jablonowski przeanalizowal materialy rewizji, które dotyczyly wolynskich i podolskich ziem w
XVI w. i na podstawie ich opracowania dokonal ogólny opis szesciu zamków ukrainskich.
Do badania ukrainskich zamków zwracali si? historycy W. Antonowicz w monografii «Kijów, jego los i znaczenie z XIV do XVI w.» [5], N. Molczanowski w «Szkicu wiadomosci O ziemi Podolskiej do 1434 r.» [14], S. Bierszadski w artykule «Awram Ezofowicz» [7], M. Gruszewski w artykule «Poludnioworosyjskie zamki gospodarcze w polowie XVI stulecia» [9], M. Wladzimierski-Budanow w badaniu «Ludnosc Poludniowo-Zachodniej Rosji od polowy XV w. do Unii Lubelskiej (1569 r.)» [17]. A. Jablonowski w swojej pracy nie tylko opublikowal zródla, lecz podal informacj? o stanie i srodkach obrony zamków wolynskich w XVI w., dodaj^c równiez wiadomosci i z innych dost?pnych jemu ówczesnych zródel.
W swoim badaniu A. Jablonowski wspieral si? na wydanie kijowskiej komisji archeograficznej, opis zamków mozna znalezc w «Zabytkach wydanych przez komisj? kijowsk^, do analizy aktów starozytnych» wydanych na podstawie r?kopisów, które nadal komisji znany bibliofil i antykwariusz K. Swidzinski, kolekcja którego skladala si? z ponad 20 tys. spraw, r?kopisów, map i eksponatów archeologicznych [18]. Rewizje zamków byly wydrukowane w kilku tomach «Archiwum poludniowo-zachodniej Rosji», który byl wydany przez Tymczasow^ komisj? do analizy aktów dawnych [1, 2, 3, 4]. Zaczynaj^c prac? nad wydaniem juz opublikowanych wczesniej rewizji, autor mial na celu rozpatrzyc ich bardziej pelnowartosciowo, zwracaj^c uwag? na cechy utracone przez poprzednich publicystów i poprawiaj^c niektóre bl?dy - w szczególnosci w interpretacji nazw geograficznych i imion [15, s. II].
Glównym celem tego artykulu jest analiza dorobku naukowego Aleksandra Jablonowskiego, która dotyczy si? historii zamków Winnickiego i Braclawskiego.
W warunkach rozwoju stosunków feudalnych i stalego oslabienia najwyzszej wladzy króla, stan obrony kraju, na poludniowych granicach Ksi?stwa Litewskiego, a mianowicie na obszarach ziemi wolynskiej pod wzgl?dem uzbrojenia zamków w polowie XVI w., byl niedostateczny, który zostal jednym z glównych powodów przeprowadzania rewizji zamków [17, s. 29].
Szósty tom edycji «Zródla dziejowe» nazywa si? «Rewizja zamków ziemi wolynskiej w polowie XVI wieku» wydany przez A. Jablonowskiego w 1877 r. W pracy opublikowano calkowity tekst opisu rewizyjnego zamków ukrainskich 1545 r. wedlug warszawskiej kopii Litewskiej metryki
XVII w. Publikacji instrukcji poprzedzal gruntowny artykul o Wolyniu w polowie XVI [16, s. 76]. Tom ma struktur?, podobn^ do poprzedniej edycji, czyli zawiera wst?p, monografi? A. Jablonowskiego «Ziemia Wolynska w polowie XVI wieku» i publikacj? materialów zródlowych.
Rewizje - to grupa zródel dokumentalnych, któr^ mozna przypisac do kilku typów: opisowo-statystycznych, rejestracyjno-ewidencyjnych, informacyjno-sprawozdawczych, ekonomiczno-statystycznych, ekonomiczno-geograficznych, masowych itd. [12, s. 10-11].
W formie skróconej odnotowano informacj? na temat geograficznej nomenklatury róznych regionów, dowód o administracyjno-terenowej przynaleznosci miejscowosci, ich status wlasnosciowy i prawny, dane dla lokalizacji i wyznaczenia wzgl?dnych rozmiarów miejscowosci, punkty orientacyjne dla rekonstrukcji granic, sieci cel oraz sposobów pol^czen, informacje dla okreslenia skladu dawnych i najbardziej stabilnych jednostek terytorialnych - gmin; niektóre fizyko-geograficzne charakterystyki miejscowosci - dane o hydrografii, orografii, warunkach naturalnych, zasobach, rozmieszczeniu dróg, rudach itp. [8, s. 146].
Jedn^ z najwi?kszych wad rewizji i inwentarzy jest niecalkowitosc i niedokladnosc dowodów, przeciez przy przygotowaniu rewizji, rewident nie mial dosyc zródel i zasobów, zeby sprawdzic dane szlachty, które ona jemu podawala. Ponadto szlachta starala si? ukryc swoje rzeczywiste dochody, a w niektórych przypadkach miala zwolnienie podatkowe, które komplikowalo prac? rewidenta [6, s. 31]. Kolejn^ wad^ jest to, ze rewizje i lustracje nie obejmowaly absolutnie cale osiedliny, poniewaz celem rewizji bylo ustalenie rentownosci panstwowych maj^tków, dlatego wi?kszosc prywatnych osiedlin nie utrafila do liczby opisanych [8, s. 147]. Jednak najwi?ksz^ zalet^ jest to, ze w rewizjach s^ opisane wolynskie zamki, które pozwalaj^ odtworzyc ich architektoniczny wygl^d i znaczenie w zyciu spoleczno-politycznym tamtych czasów.
R?kopis rewizji z 1545 r., na podstawie którego pracowal nad monografía A. Jablonowski, sklada si? z szesciu sprawozdawczych protokolów róznej obj?tosci, opracowanych przez rewidenta na podstawie królewskich listów, przywilejów, rejestrów, swiadczen, skarg, opisów i innych materialów, które zebral podczas rewizji [10, s. 17].
Od razu po przychodzie do wladzy Zygmunta Augusta, ze wzglçdu na pilne potrzeby kraju, wyslal na poludnie na wolynskie ziemie swojego sekretarza - Lwa Patejewicza Tyszkowicza, który musial ocenic wojskow^ potçgç zamków. Lew Tyszkowicz zostal wyslany jako komisarz na wolynskie ziemie i wedlug instrukcji, jego obowi^zkiem bylo: we wlasciwy sposób obejrzec zamki gospodarcze, opisac obowi^zki ludnosci, sprawdzic nadane królem przywileje, jak zabudowane s^ zamki i kto ich buduje itd. Ten list (instrukcja) zostal napisany 12 kwietnia 1545 r. i oznaczal pocz^tek operacji w czerwcu tego samego roku [15, s. IX].
W gramocie, skierowanej do szlachty wolynskiej, król uzasadnia koniecznosc przeprowadzenia rewizji, otrzymanych przez niego wiadomosciami, ze zamki s^ w stanie upadku, ludnosc nie wykonuje prawdziwych obowi^zków i obowi^zków zwi^zanych z utrzymaniem i napraw^ zamków, a miejscowa arystokracja niezgodnie z prawem zaprowadzila w prywatnych posiadaniach rozmaite oplaty i cla [9].
Jedn^ z glównych przyczyn upadku zamków bylo cz^stkowe albo calkowite zakonczenie wykonanie przez ksi^zçta, szlachtç i starostów obowi^zków z naprawy i nadzoru za obronnymi zabudowaniami i mostami, które oni powinni wykonywac, otrzymawszy królewskie przywileje na ziemi. Rewident na celu mial nie tylko zebrac informacjç o stanie obronnych zabudowan, ale i wyjasnic która czçsc posiadan byla rzeczywiscie przekazana z królewskimi przywilejami w posiadanie szlachty, a która czçsc pozostala przy zamkach i powinna dawac dochód w królewski skarb. Taka informacja moglaby pomóc wstrzymac masowe przywlaszczanie wlasnosci panstwowej przez magnatów i miejscow^ szlachtç [11, s. 12].
Na pocz^tku czerwca w m. Wlodzimierzu zostala zwolywana szlachta, jednak wielu znakomitych i wplywowych dzialaczów nie pojechalo na zjazd, wsród nich: ksi^zç Bazyli Ostrogski, ksi^zçta Zaslawscy, Radziwillowie i przedstawiciele innych rodów ksi^zçcych. Ci, którzy byli na zjezdzie, zapewniali posla królewskiego w tym, ze oni nie grabi^ skarb i plac^ podatki wedlug praw. Jednak w rewizji autor opisuje zupelnie inne - na przykladzie ksi^z^t Czartoryskich on pokazuje, jak szlachta przywlaszcza ziemie (w szczególnosci ks. Czartoryski - klasztor Peresopnicki) i otrzymuje od tego dochody, nie oddaj^c potrzebne panstwu [15, s. XIX].
Zarówno we Wlodzimierzu i Lucku, jak i w Krzemiencu, Tyszkiewicz nie uzyskal wsparcia szlachty miejscowej w przeprowadzaniu rewizji. Zamek krzemieniecki razem z 18 wioskami i maj^tkami nalezal do królowej polskiej, matki Zygmunta Augusta, Boni Sforce. Po zakonczeniu rewizji zamków wolynskich rozpoczçla siç rewizja zamków podolskich - Winnickiego i Bratyslawskiego. Tyszkiewicz zaznacza réznicç miçdzy tymi terytoriami od poprzednich ziem - w Winnicy rewident widzi tlumy szlachetnych panów i arystokratów, bojarzy, którzy juz s^ prawie zapomniani. Jeszcze wyrazniej charakter ziem kresowych przejawia siç na Braclawszczynie - tu wyraznie odczuwa siç duch kozacki, «braterskie» stosunki miçdzy szlachty, która solidarna w kwestiach zadowolenia swoich praw. Rewizja dwóch podolskich zamków jest o wiele krótsza, i, wreszcie, rewizjç uzupelnia opis zamku zytomierskiego. Wolynskie zamki А. Jablonowski odnosi do «j^dra» obronnego systemu panstwa, a podolskie - do zwyczajnych zamków strazniczych [15, s. XXI, XXII].
Zamek Winnicki historyk charakteryzuje jak najmniej zdolny do obrony - zauwaza, ze ogólny stan zamku jest bardzo niezadowalaj^cy. Zamek jest wykonany z drewna, sciany s^ zbyt cienkie i slabe, a ponadto on jest bardzo maly - w przypadku napadu zbrojnego nie pomiesci ludzi, ani bydla i zapasów zywnosci. Wniosek rewidenta jest oczywisty - takiego slabego zamku na ziemiach ukrainskich on jeszcze nie widzial. Zamek trzeba bylo przebudowywac i rozszerzac, jednak ani starosta, ani sami mieszczanie nie chcieli zajmowac siç tym, usprawiedliwiaj^c siç brakiem roboczych r^k i zasobów materialnych [15, s. XXX].
Na pól zniszczonemu stanowi zamku odpowiadala i ilosc broni w nim - w zamku bylo zaledwie 26 arkabuz, zadnej strzelby, malo prochu i tylko jeden rusznikarz. Spozywczych zapasów w zamku tez nie bylo, do zamku nalezaly tylko 2 mlyny. Starosta, ten samy, który i w Wlodzimierzu -Teodor Sanguszkiewicz - nie zajmowal siç zabezpieczeniem i remontem zamku. Jak i w innych zamkach wolynskich u chlopów i mieszczan tu s^ jednakowe obowi^zki, zwi^zane z utrzymaniem i obslug^ zamku. Wedlug danych rewizji w 1545 r. w Winnicy istnialo 141 domów gospodarczych, 27 pasiek, 21 domów bojarskich, 112 domów duchownych, i 253 domów obslugi bojarskiej. Wsi, które stosowaly do zamku winnickiego, bylo tylko 4, a w ogóle do zamku bylo przypisano 1113 domów. Obowi^zki chlopów, zwi^zane z utrzymaniem zamku, byly niewielkie - prace remontowe i obsluga ogrodu, kuchni, lazni i piekarni, przechowywanie zapasów ziarna do spichlerzy, prace ze zbioru siana
itd. W rewizji zamku winnickiego autora poraza inny swiat na tych terytoriach - on opisuje skargi wlascicieli ziemskich o ucieczki chlopów na dól wzdluz granicy [15, s. XXXV-XXXVI].
Powazne prace remontowe w zamku, wedlug materialów rewizyjnych w 1545 r., nie byly prowadzone do 1552 r. Prace remontowe z ogólnego umocnienia miasta, wykonane jesieni^ 1552 r., nieco ulepszyly obronnosc zamku. Opis zamku, który jest wykonany w 1552 r., przewaza nad opisem 1545 r. za pomoc^ szczególnej informacji i jej dokladnosci, zebranej przez rewizj? [13, s. 84-85].
Bior^c pod uwag? opublikowane rewizje, trudno nie zgodzic si? z A. Yablonovsky'em na okreslenie slabosci zamku w Winnicy.
Zamek Braclawski polozony najdalej na poludnie, blizej do Dzikiego pola, zostal zbudowany na Kamiennej górze nad r. Boh (obecnie Bug) w czasach wielkiego ksi?cia litewskiego Aleksandra Jagiellonczyka, który odnowil zamek, gdy stal z obozem wojskowym pod Braclawiem. Wtedy król polski Zygmunt Stary polecil ksi?ciu Eliaszowi (Iljowi) Ostrogskiemu odnowic wojskow^ pot?g? zamku [4, s. 19]. Ksi^z? Eliasz zbudowal 4 wieze i 15 ogrodów, a mieszczanie postawili jeszcze 11 ogrodów i 2 wieze. Zatem prace nad wzmocnieniem zamka kontynuowal ksi^z? Pronski, jednak w materialach rewizji 1545 roku wskazano, ze zamek potrzebuje dobudowywania i rekonstrukcji [15, s. XXXIX].
Rewident zaznacza, ze sam zamek jest bardzo maly - w razie potrzeby nie zamiesci nawet jedn^ trzeci ludnosci. Bron i gotowosc do wojny to za malo - w zamku zaledwie jest 3 strzelców i wszyscy s^ miejscowego pochodzenia. Autor zaznacza, ze wlasciwie byloby dodac co najmniej trzech strzelców, zeby wsród nich byl jeden Polak lub Czech dla wi?kszej pewnosci. Uzbrojenie zamku sklada si? z 2 duzych dzial i 4 polowych, 28 przygotowanych do strzelania hakownicy. Zródlem dochodu zamku s^ mlyn nad r. Boh, folwark i pasza. Droga z Braclawia do zamków nad Dnieprem, m. in. Kijowa, Kaniowa i Czerkasów, zostala przeprowadzona przez zamek Zwienigorodski, który byl odnowiony po ataku Tatarów na prosb? mieszczan braclawskich podczas przeprowadzeniu rewizji 1545 r. i wedlug rekomendacji samego rewidenta [15, s. XL].
Rewident zrobil zapis, ze przez r. Pucewk? koniecznie zbudowac most i zbudowac na innej stronie obronn^ wiez?. Pomogloby to chlopom, którzy zamieszkaj^ za rzeczk^, docierac do zamku i polepszyloby obronn^ pot?g? zamku. Poniewaz zamek byl dosyc maly, rewident zaznaczal o koniecznosci wydzielanie jeszcze ziemi dla zamku i koniecznosci zrobic nowe umocnienia i wykopac rów. Wszystkie te prace powinni wykonywac sami mieszczanie i chlopi.
Jak i w poprzednich rewizjach, Potij zrobil osobliwy spis chlopów i mieszczan, zwi^zanych z zamkiem i ich obowi^zkami. Podobnie jak w poprzednich miastach, na jego prosb? do wlascicieli ziemskich podac do rozpatrzenia przywileje i panstwowe akty, jemu bylo odmówiono. W Braclawiu od zlozenia dokumentów, «twardosci», odmawialy si? tamtym, ze ze wzgl?du na ruiny tatarskie, wszystkie dokumenty s^ przechowywane w Kamiance i Ostrogu [15, s. XLI].
Warto zaznaczyc, ze A. Jablonowski charakteryzuje ówczesnych wolynskich wlascicieli ziemskich w kwestii przeprowadzenia rewizji bardzo solidarnymi. Zdaniem historyka, to wlasnie ta niezlomna solidarnosc magnatów kraju wolynskiego i kardynalna odmowa pomagac rewidentowi w przeprowadzeniu rewizji negatywnie wplyn?ly na stan skarbca królewskiego i posluzyly powstaniom kozackim.
Wi?c, jesli mówic o wynikach rewizji dla polskiej wladzy, to one, wedlug A. Jablonowskiego, byly niezadowalaj^ce. Rewidenci nie potrafili zmusic szlacht? podac im wszystkie niezb?dne dokumenty, dlatego rewidenci podczas robienia opisów wykorzystywali opowiesci i swiadczenia zwyklych chlopów lub slug. Rewizja wszystkich zamków wolynskich trwala okolo trzech miesi?cy (rpymeBCbKHH). Swój opis zamków Potij konczy zyczeniem, zeby polski król i Rada laskawie przyj?li jego prac? i wybaczyli jemu, jesli cos on obrazliwe zapisal i praca ta jest napisana nie dla bogactwa czy slawy, a dla nauki i Pisma Swi?tego [15, s. XLIX].
Nalezy zauwazyc, ze badania A. Yablonovski, pomimo jego profesjonalizmu i obiektywizmu w opisie Winnicki i Braclawski zamki, zarówno subiektywnych i odzwierciedla wnioski autora tylko o pozytywnej roli Polaków na ziemiach ukrainskich. Z jednej strony, historyk opisal Winnicki i Braclawski zamki, dodaj^c informacje na temat powstania zamku i jego historycznego rozwoju do badania i zwrócil uwag? na spoleczne aspekty zamków istnienia, jego mieszkanców, wlascicieli, i tak dalej. Z drugiej strony badanie nie jest bez wplyw konfliktów ideologicznych, które nast^pilo pod koniec XIX - na pocz^tku XX wieku w historii i jest to teza o cywilizacyjnej roli Polaków na ukrainskiej ziemi.
W ogóle, badanie A. Jablonowskiego o zamkach na terytorium ziem ukrainskich jest wazne z kilku powodów - z punktu widzenia publikacji zródel, poniewaz historyk zebral i opublikowal cenne instrukcje zródlowe, wiele z których obecnie utracone, i z punktu widzenia analizy ustroju
administracyjno-terenowego i stanu spoleczno-ekonomicznego zamków wolynskich w XVI-XVII w. Poniewaz wiçkszosc opisywanych przez historyka zamków albo calkowicie zniszczono albo czçsciowo zburzono - jak zamek Kremenecki, badanie А. Jablonowskiego pozwala odtworzyc zewnçtrzny wygl^d, umocnienie, wieze, wewnçtrzne podwórza, byt mieszkanców i in.
Praca historyka zawiera cenne wiadomosci i opiera siç na dokladnym badaniu historycznym, jednak nie jest pozbawiona subiektywnosci. W monografii polskiego historyka wyraznie wyraza siç idea o wyj^tkowo pozytywnym wplywie zachodu na rozwój ziem ukrainskich, który nast^pil po wl^czeniu ziem ukrainskich do Rzeczypospolitej. Oczywiscie, mozna pogodzic siç z autorem o przemianach na ziemiach ukrainskich, które nast^pily wraz z ich wl^czeniem do panstwa polskiego, jednak nie wolno jednoznacznie twierdzic, ze one byly zwi^zane tylko wplywem Polski. Naszym zdaniem, praca jest cennym zródlem nauki, poniewaz zawiera opublikowane zródla z historii ziem wolynskich, jednak nie wolno bezwarunkowo postrzegac wszystkie wnioski autora.
Udzial polskiego historyka tworz^c bazç zródel historycznych na temat historii ukrainskiej ziemi znacz^cego - mimo pewnych subiektywnych wniosków autora, jego badania s^ wymawiane opisowe, pozwalaj^c czytelnikowi zobaczyc oczami wspólczesnego XIX wieku. istnienie zamków wolynskich i zrozumienie ich zycia i atmosfery. Teraz, w czasie istnienia niezaleznego panstwa ukrainskiego i nasilily zainteresowanie dziedzictwem kulturowym naszego kraju, dziçki badaniom A. Yablonovska i zbiera material mozna przeprowadzic rekonstrukcjç zabytków architektonicznych, zamki jak Ukraina odbylo siç wiod^c^ pozycjç nie tylko w systemie obrony, ale równiez odtwarzane wazn^ rolç w zyciu spolecznym i politycznym przez dlugi okres historyczny.
WYKAZ CYTOWANYCH ZRÓDEL I LITERATURY
1. Akty dotycz^ce osadnictwa w poludniowej Rosji w XVI-XVII wieku., W: Archiwum Rosji Poludniowo-Zachodniej, arch. Vladimir Shcherbina, Kijów 1905
2. Akty dotycz^ce osadnictwa w poludniowo-zachodniej Rosji (1386-1700), w: Archiwum Rosji Poludniowo-Zachodniej, wydanie. Wladimir Antonowicz, Michail Wladimirski-Budanow, Kijów 1886
3. Akty dotycz^ce osadnictwa w poludniowo-zachodniej Rosji (1471 - 1668), w: Archiwum Poludniowo-Zachodniej Rosji, wydanie. Wladimir Antonowicz, Michail Wladimirski-Budanow, Kijów 1890
4. Akty dotycz^ce rozliczeniu w poludniowo-zachodniej Rosji (1471 - 1668, tom 2, w: Archiwum poludniowo-zachodniej Rosji, wydanie Michaila Wladimirskiego-Budanowa, Kijów 1890 r.)
5. Antonowicz Wolodymyr, Kijów, jego los i znaczenie od XIV do XVI wieku, Kijów 1885
6. Atamanenko Victor, Opisy latifundia Wolynskiego regionu Polesie drugiej polowy XVI - pierwszej polowy XVII, Notatki naukowe. Series Historical Sciences, 2011, Issue 17, S. 29-45
7. Bershadski Sergey, Avram Ezofovich Rebichkovich. Podskarby Zemsky, Kievskaya starina, 1888, Т. X., S. 79-85
8. Boryak Gennadiy Rewizja i lustracja ukrainskiej starosci pod koniec XV - polowy XVI wieku. (w aspekcie historycznej i geograficznej wartosci zródlowej), Czynnik geograficzny w procesie historycznym: Zbiór prac naukowych, 1990, S. 145-154.
9. Hruszewski Mychajlo, Poludniowo rosyjskie zamki gospodarcze w polowie XVI wieku: esej historyczny i statystyczny, Lwów 2003
10. Krawczenko Wolodymyr, Litewski Ksi^zka Metrics №561: historia tworzenia, przechowywania i publikowania, Ukrainski Archeologiczny Rocznik 2006, Wydanie 10/11, S. 17-50
11. Krawczenko Wolodymyr, Metryka litewska. Ksi^zka 561 - Przegl^d ukrainskich zamków w 1545 r., Kijów 2005
12. Makarchuk Stepan, Zródla pisane o historii Ukrainy, Lwów 1999
13. Melnyk Wiktor Historia Zamku Winnickiego w okresie litewsko-polskim, Postçp naukowy i proces rozwoju kraju w aspekcie integracji europejskiej: materialy Miçdzynarodowej Konferencji Naukowo-Praktycznej 17 pazdziernika 2015 r. w Winnicy, 2015, S. 82-88.
14. Molchanovsky Nikandr, Esej o nowosciach o ziemi podolsk przed 1434 (glównie wedlug annalów), Kijów 1885
15. Rewizya zamkow ziemi Wolynskiej w polowie XVI wiek, w: Zródla dziejowe, wyd. Aleksandr Jablonowski, Warszawa 1877
16. Sobczuk Wolodymyr, Zamek Krzemienecki, Studia i materialy na temat historii Wolynia, 2012, S. 71-112
17. Vladimirsky-Budanov Mychajlo, Populacja poludniowo-zachodniej Rosji z polowy XV wieku do Unii Lubelskiej w 1569 r., Kijów 1891
18. Zabytki, wydane przez Tymczasow^ Komisjç do analizy aktów starozytnych, ustanowione przez najwyzszych w Kijowie wojskowych, Podolsk i Wojewoda-general Wolyn w 4 tomach, tom pierwszy, wydanie Benedykt Czechowicz, Aleksander Selin, Kijów 1848
