CC BY
2ЭОЖ 54:343.9
ХИМИЯ ЖЭНЕ КРИМИНАЛИСТИКА
ТЕНИЗБАЕВА АРУЖАН АСЫЛБЕКОВНА
РАЙ АДИНА ЕРКЕБ¥ЛАЩЫЗЫ ЖЕТКЕРБАЕВА АЙДАНА АЛМАСЦЫЗЫ МУХАТОВА СЕЗИМ АМАНОВНА
6В05302-Химия ББ 4 курс студенттер^ ^.Жубанов атындагы Актебе ещрлш университет^ Актебе, ^азакстан
Ацдатпа. Бул мацалада ^3ipsiуацытта белец алган жастар арасында цылмыстардыц KYpm ест Kemyirn байланысты цогам мYшелерiн цатты алацдатып отырган мэселелердi царастырады. Мэселен тек цана 2012 жылдыц 9 айында Ацтебе цаласында кэмелетке толмагандар жасаган цылмыс 62-ден 131-ге ест кеткен. Солардыц iшiндe 107 кэмелетке толмагандар цылмыстыц жазага тартылган. Кептеген жасеспiрiмдeр цылмысца барганда ец алдымен ездершц жауапкершшктен цутылатындарына сeнiмдi болады екен. ЭЫресе цасацана, жоспарлы mYрдe цылмысца баратындар ез цылмыстарыныц iздeрiн жасыра отырып, жазадан цутылып кememiндeрiнe сeнiмдi болады.
Бул тацырыптыц жацашылдыгы - кез-келген дертпен кYрeсyдiц бiрдeн-бiр сeнiмдi эдш - оныц алдын алу mэрiздi, зац бузушылыцпен кYрeсy Yшiн оныц алдын алу шаралары да негурлым ауцымды болуы шарт. Бул мацала арцылы жастар арасында цылмыстыц алдын алудыц бiр эдш - minmi кyрдeлi деген цылмыстардыц езт цазiргi дамыган гылымныц аша алатынына кез жетюзу арцылы жастарымызды цателеспеуге шацыру болып табылады.
Мацаланыц нeгiзгi мацсаты - химия гылымынан игерген бшммц криминалистикада цолданылу eрeкшeлiкmeрiмeн танысу арцылы, криминалистика практикасында цолданылатын mэжiрибeлeр жасау арцылы химия гылымыныц цылмыстарды ашудагы мацызын дэлелдеу.
Бiз осы мацала арцылы цылмыстарды ашуда химия гылымыныц мацызына кез жemкiзyдi, жобаны насихаттау арцылы жастардыц цуцыц бузушылыгын алдын алуды жэне азайтуды кездeймiз.
Ty^h свздер: криминалистика, мыс оксидi, этил спирmi, калийроданийдi, крахмал,бор, химиялыц зерттеулер, цылмыстыц алдын алу, дактилоскопия, цан флyорeсцeнmmi индикаторлар.
Криминалистика - кылмыстарды тергеу, сот дэйектерш жинау жэне зерттеу эдiстерi туралы зацгерш гылым. Бул гылымныц тамыры ете ертеден басталады. Ол тергеудщ карапайым гимиялык эдютершен басталган. Белгш затты аньщтау Yшiн реактивт колдану аналитикалык химия тарихындагы ец мацызды жепспк деп есептеуге болады.
Зертханаларда кышкылдар пайда болган соц ертндшер Yшiн сапалык анализ дами бастады, бул бершген заттыц кандай ешмдерден тYзiлетiнiн аныктауга мYмкiндiк бердь ^ышкылдарды колдану белгш бiр металмен олардыц эр тYрлi эрекетесу кабшетше байланысты болды. Мэселен азот кышкылы мыс пен ^мют жещл ертп жiбередi, бiрак алтынмен эрекеттеспейд^ ал "патша арагы" алтынды да ертп жiбередi ("металдар патшасы"). Сапалык анализ мэлiметтерi бойынша берiлген заттагы компонентердiц катынасын бiлуге болады [1].
Криминалистер заттык айгактарды зерттеу мэселелерiмен айналысып жатканда аналитикалык химияда Yлкен eзгерiстер болып етп.
Криминалистикада жиi колданылатын химиялык эдiстер
1.Жасырын саусак iздерiн iздеу жэне сактау. Дактилоскопия - саусактардыц iшкi бетiндегi терi сызыктары тузетш ернектер, ягни папиллярлы сызыктар туралы гылым. Саусактагы эрбiр ернек ерекше болып келедi, бул ернектер 1686 жылы негiзiнен Yш
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
карапайым элементтен - тушн, дога жэне шиыршыктан тYзiлетiнi аныкталды. Сонымен катар негурлым усак бeлiктерiн де ажыратады: ашалар, кармактар, кeлшiктер, аралшалар, тораптар. Саусактагы ернектер адам туганша оныц Yшiншi-тeртiншi айлык даму кезещнде тYзiлiп болады жэне олар елгенше eзгермейдi (балаларда тек олардыц eсуiмен катар улгаяды). Кылмыс орнында жасырын саусак iздерiн табудыц алгашкы тэсiлi - заттыц немесе буйымныц бетше боялган унтакты жумсак жаккышпен немесе арнайы пульверизатормен жагып, содан соц суретке тYсiру. Ол Yшiн алгашында кYЙе, усакталган графит немесе коргасын косылыстары (коргасын актагышы, коргасын CYрiгi жэне т.б.) колданылды. Содан соц унтак аркылы табылган iздердi арнайы мeлдiр пленкага (скотч тэрiздi) ауыстыру тэсiлi енпзшд^ бул сол iздердi сенiмдi тYPде сактауга жэне суретке тYсiрудi жещлдетуге мYмкiндiк бердi. Пленканыц жабыскак жагын iздерге салады да, тез жэне мукият тартып калады, содан соц оны коргау Yшiн катты кагазга жабыстырады. Бiрак эмбебап тYрiнде ею тYCтi кагаз колданылады, ол ею зат коспасынан турады, ашык бетте кара, ал кара бетте ^мю-сур тYCтi болып кeрiнедi. Оларды кылмыс орнында да, мeлдiр кагазда да ^руге болады.
Егер саусак iздерiн табуга киындыктар тудыратын жагдайларда, мысалы батып кеткен кайыкта немесе eзенге тасталган автомобильде кылмыскердiц саусак iздерiн табу эдiстерi ашылганда тергеушiлердiц жумысы элдекайда жецiлдер едi. Бул мэселеш химиктер шешiп бердi. Ол Yшiн тек кана бейорганикалык химия гана емес, сонымен катар коллоидты химия зацдылыктары кажет болды. Бул зат - молибден дисульфид^ кара-коцыр tyoT унтак, ол катты жагар куралы ретiнде колданылады. M0S2 колдану Tirni eрттен кейiн шыны сыныктарынан саусак iздерiн табуга мYмкiндiк бередi екен.
Жасырын саусак iздерiн табудыц унтак колдану эдiсiн жумсак, борпылдак, кеуекть сацылаулы беттерде колдануга болмайды, себебi унтактар сацылауларга енiп кетедi де папиллярлы сызыктар суретiнiц орнына сацылаулы курылымды сурет пайда болады. Бул жагдайдан шыгудыц жолын химиктер басында-ак усынган болатын жэне олар алгашында жасырын саусак iздерiн йод буларымен аныктау эдiсiн жасады. Ол Yшiн заттык айгакты, мысалы киiм Yлгiсiн арнайы камерага орналастырып, оган йодтыц белгiлi бiр мeлшерiн енгiзедi. Температураны аздап жогарылатканда саусак iздерi бiрден байкала бастайды, бiрак ауада устаган кезде оцып кетедi (йод кайта калпына келедi). Осы себептi камераны мeлдiр какпакпен жабдыктайды да, суретке сол камерада тYсiредi.
2Данныц жасырын дактарын аныктау. Бул Yшiн флуоресцентт индикаторлар (мысалы, люминол) колданылады. Олар жарыктыц сырт кeздерiн - сынапты немесе баска шамды жэне белоктарды тацдаулы тYPде бояйтын ерекше синтетикалык кара амидтi боягыш затты талап етедь Эдетте бул реагенттiц метанолдагы ерiтiндiсiн колданады. Осы максатка кeгiлдiр кумасси жэне Кроули ерiтiндiсiн колдануга болады. Бул жерде eтетiн химиялык YPДiстi карапайым деп айтуга болмайды. Амидт кара боягышты колданган кезде eцдеудiц бес сатысынан eтедi жэне эр тYрлi тeрт ерiтiндiнiц жинагы колданылады.
3. ДНК курамы анализi бойынша жеке тулганы аныктау. ДНК курамыныц анализi эдiсi тацсык эдютен практикага толыктай ену Yшiн ^птеген жылдар кажет болды жэне 1990-шы жылдардан бастап саусак iздерiн аныктау сиякты сенiмдi эдiстермен бэсекеге тYсе алатын эдiске айнала бастады. Tirni буйымныц бетiнен саусак iздерi eшiрiлiп тасталса да, онда ДНК-ныц белгiлi бiр iздерi калмай коймайды. Анализдi калай жасайды? Алдымен ДНК-ын жасушадан бeлiп алады да, оны кажетаз коспалардан тазартады.Содан кейiн ДНК-ын фрагменттерге "бeледi". Электр eрiсiнде фрагменттер оц зарядты электродка - анодка ауыстырылады, бул кезде олар негурлым кыска болса, согурлым ауыстыру тез eтедi. Фрагменттердi жеке фракцияларга бeлiп алады, кос оралма тYзу Yшiн синтетикалык ДНК -на косуга мэжбYрлейдi, сeйтiп, радиографиялык анализ жYргiзедi. Фотопленканыц караю тYсiне карай берiлген курылымныц санын аныктайды.
4. Алкоголь жэне алкогольдi iшiмдiктерге анализ. Ол Yшiн газды шайгыш керек. Шайгыштан шыгатын тYтiкке тыгынныц кeмегiмен диаметрi Yлкен тYтiк жалганады, оган eз кезегшде кристалл калий хроматы орналастырылады. Шайгышты 0,1% этанолдыц судагы
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
ерiтiндiсiмен толтырады жэне оган ауа Yрлейдi (ауызбен немесе каушаздш Yшiн целлофан кораппен). Калий хроматы бар тYтiкте сары тYC аясында жасыл тустш пайда болганын (Сг III) байкаймыз. Пайда болган бояудыц терецдш мен каныктыгы алкоголь концентрациясына тэуелдi екенш байкау киын емес. Бул тэж1рибеш eзiне жасауга катац тYрде тыйым салынады.
5. Химиялык эдютердш баска тYрлерi: кужаттарды дайындауга кажетп сияныц, кагаздыц анализi (материалдарды зерттеу жалган кужаттарды аныктауга, кужаттарды жеке белштерден жинактауга мYмкiндiк бередi); улы заттарды, жарылгыш заттарды, есiрткiлердi iздеу жэне аныктау (криминалистерге турмыстык химияга жататын заттарды аныктау кажет болады: ер^юштер, жугыш заттар, улы химикаттар, фотоматериалдар, eндiрiстiк немесе колдан жасалган дэршк заттар); аяк киiм iздерiн аныктау, топыракка анализ жасау (топырактыц физикалык жэне морфологиялык касиеттерш аныктау Yшiн сарапшылар геологиялык-минералогиялык зерттеулер жYргiзедi); эр тYрлi ластануларды зерттеу (криминалист -сарапшылар хроматографиялык анализдш бiрнеше турлерш колдана отырып, заттардыц ете кYрделi коспаларын ажырата алады жэне ете усак микрокоспаларды аныктай алады) [2-3].
Саусак 1здерш аныктау
Бiз ез жумысымызды негурлым жиi кездесетiн жагдай - эр тYрлi буйымдардан саусак iздерiн алудан бастадык. Бiр буйымга жещл гана кол тигiзгенде саусактардагы тер мен майдыц микроскопиялык мeлшерi iздер калдыруга жеткiлiктi екен. Содан соц iздердi айкындау керек - егер iз тYCкен буйым ашык тYCтi болса, онда саусакты ^йемен немесе мыс оксидiмен опалау аркылы айкындайды, ал буйым кою тYCтi болса, онда тальк колданады. Айкындап болган кезде папиллярлы ернектер жаксы байкалады.
Макала барысында бiз кептеген кызыкты мэлiметтерге ие болдык. Мэселен, саусак iздерiн аныктаудыц абсолюттi дэл эдiсi жок болып шыкты. Терщен бeлiнетiн коспаларды масс-спектрометриямен Yйлестiрiлген хромотография аркылы зерттеген галымдар кYтпеген нэтижелерге тап болды. Балалардыц терiсiнен белшетш коспаларда ересектерге караганда ушкыш заттар кеп болып шыкты. Мэселен, балалардан белшетш алкилэфирлердш тсзбеп шамамен 13 кeмiртегi атомдарынан турады, ал ересектерде бул керсетюш 32 кeмiртегi атомдарынан турады. Ал тiзбек негурлым узын болса, согурлым оныц ушкыштыгы азаяды да, буйымныц бетiнде олар жеткшкп мелшерде калады. Сондыктан жасырын саусак iздерiн аныктау Yшiн казiргi уакытта ерекше эдiстер кажет болып отыр, ал ондай сенiмдi эдiстер элi табылган жок [4].
Жумыс барысы: шыны стаканныц кабыргасына бiз бiрнеше саусак iздерiн калдырдык, ягни кылмыскердш саусак iздерiн калдыру жагдаятын жасадык. Саусак iздерiн мыс оксидiмен опалап, таза кагаз бетше кепиргенде айкындалган саусак ¡здерш байкадьщ (1-сурет).
1
в)
1-сурет. Саусак 1здерш аныктау
а) кылмыскердщ саусак 1здерш калдыру жагдаятын жасау, э) Саусак 1здерш мыс оксид1мен опалау, б) таза кагаз бетше кеш1ру, в) айкындалган саусак 1здер1
Маман криминалистер осы айкындалган саусак iздерiн арнайы зертханада компьютерлiк багдарламадагы сакталган саусак iздерi базасымен салыстыра отырып, бул iздердiц кiмге жататын тауып бередi.
^агаз хромотографиясы эдш аркылы сияларды аныктау
^ылмыстарды тергеу барысында белгiлi бiр акпараттыц кандай сиямен жазылганын табуга тура келетш жагдайлар да кездеседi. Шариктi каламдарды жэне олардагы сия пасталарын эр тYрлi eндiрушiлер eндiретiн болгандыктан, сияныц компоненттерi де эр тYрлi келедь Бiз жазу жазган сияны аныктау Yшiн кагаз хромотографиясы эдiсiн колданып кeрдiк
[4].
Жумыс барысы: хромотографияга арналган кагаз жолагына эр тYрлi каламдагы сия тамшыларын жактык, солардыц iшiндегi 2 кагазга тамызылган тамшы бiр каламнан алынган сия болды. Бiздiц алдымызда мынадай мэселе турды: хромотограмманы бакылай отырып, 2 бiрдей Yлгiнi аныктауга бола ма? Сия дактарыныц эркайсысына бiз бiр тамшыдан ерiткiш (этил спиртiн) тамыздык жэне боягыш заттыц таралуын байкадык (2-сурет).
а) э) б)
2-сурет. ^агаз хромотографиясы эд1с1 аркылы сияларды аныктау а) кагаз жолагына эр турл1 каламдагы сия тамшылату, э) ерггк1ш (этил спирт1н)
тамызу, б) боягыш заттыц таралуы
Бiр уакыт аралыгында боягыш заттар рецдерiнiц бiр-бiрiнен айырмашылыгы болатынын аныктадык. Сондыктан да бiз хроммотограмма аркылы 2 бiрдей аныктай алдык. Оныц себебi - боягыш заттар молекулалар козгалысыныц жылдамдыгы эр тYрлi болып келедi.
^ан дактарын калий роданийд1мен аныктау
Бiз канды аныктаудыц негурлым карапайым эдiсiн колданып кердш. Бул эдiстiц негiзiнде кан гемоглобинi курамындагы Ее3+ иондарыныц роданийд иондарымен эрекеттесуi жатыр.
^ылмыс орнындагы кызыл дактарды кан дактары деп бiрден айтуга бола ма? 1995 жылы Лос-Анджелестегi адам eлтiрген кылмыскердщ iсiн сотта караган кезде, сотталушыныц коргаушысы затык айгак ретiнде табылган кан дактары iс жYзiнде кетчуптщ дактары болып шыкканын дэлелдеп бердь
Бiз кан мен кетчуп дактары бар мата Yлгiлерiнiц кайсысында кан дактары бар екендшн аныктау Yшiн тeмендегiдей тэжiрибе жасадык [4].
Жумыс барысы:
1. Маталардагы кан мен кетчуп дактары бар Yлгiлердi дайындаймыз.
2. Эр Yлгiге 2 тамшыдан калий роданийдш тамызамыз.
3. Бiр сынауыктыц тус кызыл-коцыр тYCке болганын байкаймыз (3-сурет).
ОФ "Международный научно-исследовательский центр "Endless Light in Science"
а) э) б)
3-сурет. Кан дактарын калий роданийдiмен аныктау а) МаталардаFы кан мен кетчуп дактары бар Yлгiлердi дайындау, э) 2 тамшыдан
калий роданийдш тамызFан Yлгi, б) 6ip сынауыктыц TYci кызыл-коцыр TYCKe
бо.^анын байкаймыз
^орытынды: кызыл-коцыр туске боялган сынауыкта кан дактары бар. Оныц ce6e6i канныц курамындагы Fe3+ иондары роданид иондарымен кызыл-коцыр тусп кешендi туз -TeMip (III) роданидш тYзедi.
FeCl3 + 3 KCNS = Fe(CNS)3 + 3 KCl
Fe3+ + 3CNS- = Fe(CNS) - темiр (III) роданидi
Бул тэжiрибенiц кемшiлiгi - кан дактары шайындысы мен темiр роданидi тYCтерi ic жYзiнде бiрдей келедi, сондыктан болган eзгерicтердi жай кезбен аныктау ете киынга согады.
Казак халкыныц улттык таFамы курттыц курамындагы борды аныктау
КYнделiктi eмiрден кeрiп жYргенiмiздей эciреcе кала тургындары Yшiн казак халкыныц улттык тагамдары элi де болса колжетiмдi болмай отыр. Мэселен халкымыздыц CYЙiктi тагамдарыныц бiрi - курт болып табылады. курттыц адам агзасына пайдасын ата-бабамыз ерте кезден-ак байкаган. Ол эciреcе ас корытуды жецiлдетедi, ягни астыц дурыс корытылуына эсер етедi. Мэселен, ете ауыр тагам еттен соц сорпага курт езш iшу ас корытуды бiрнеше есе жецiлдетедi екен. Эрине ауылда дайындалган курттыц табиги eнiм екендшне сез жок. Ал каладагы жагдай мYлде баска. Мэселен куртка бор косып сату жагдайлары жиi кездесетш болган. Сондыктан бiз курттыц курамындагы борды аныктау Yшiн тeмендегiдей тэжiрибелердi жасадык [4].
Жумыс барысы:
1. Табиги курт кесепн унтактаймыз.
2. ^урт кеcегiн дистилденген суга ертп, тYзiлген эмульсияны екiге бeлемiз.
3. Ею сынауыктыц бiрiне бор унтагын саламыз да, эркайсысына 2-3 тамшы суйытылган туз кышкылын тамызамыз (4-сурет).
■ ш ы Li^l Ш
а) э) б)
4-сурет. Казак халкыныц улттык таFамы курттыц курамындагы борды аныктау
а) ТабиFи курт Keceri, э) эмульсияны eKire белшу^ б) суйытылFан туз кышкылын тамызFандаFы нэтиже
Жумыс нэтижеС - курттьщ курамындагы бор кышкылмен эрекеттескенде K6Mip кышкыл
Бiз берiлген макаланы талдай келе тeмендегiдей корытындыга келдш ^ылмыстарды ашуда эсiресе химия гылымыныц мацызы зор екендiгiне бiз тек кана теориялык тургыдан гана емес, пракикалык зерттеулер жYргiзе отыра кез жетюздш. Кез-келген кылмыстыц мшдетп тYPде iзi калады. Сол iздердi химиялык криминалистика тiптi микроскопиялык тургыда болса да, аныктап бере алады.
Осы макалада жасалган дэстYрлi зерттеулермен катар бiз алгаш рет курттыц курамындагы борды аныктауга зерттеу жYргiздiк. Бул - бiздiц осы макаладагы жацашылдыгымыз деп айтуга болады.
1. Б.З.Байсарин "КРИМИНАЛИСТИКА" оку-эдiстемелiк куралы, ^останай. 2018. 5-6 стр.
2. Л. Лейстнер, П. Буйташ -Химия в криминалистике - Москва, "Мир", 1990г - 11-15 стр, 1922 стр, 31-40 стр, 69-79 стр.
3. М.И.Лебедева - Аналитическая химия и методы физико-химического анализа - Тамбов, издательство ТГТУ, 2005- 9 стр.
4. К.И.Годовская и др. - Технический анализ. - Москва, "Высшая школа", 1967 г - 17-21 стр.
газы тузшедь
СаСО3 + 2HCl = CaCl2 + H2O + CO2!
ПАИДАЛАНЫЛГАН ЭДЕБИЕТТЕР Т1З1М1
